Η εποχή της καραντίνας ήταν για όλους μας πολύ ιδιαίτερη. Όπως όλοι, έτσι και οι εικαστικοί καλλιτέχνες κλήθηκαν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα όσο καλύτερα μπορούσαν. Όμως η ζωγραφική έχει μια ιδιαιτερότητα· στην πράξη είναι μια απόλυτα μοναχική ενασχόληση. Αν εξαιρέσει κανείς την περίπτωση κάποιος να ζωγραφίζει ένα μοντέλο από το φυσικό, η δουλειά μας ανθίζει στη μοναξιά.
Ακόμα όμως και στην περίπτωση που έχουμε έναν άνθρωπο απέναντί μας, η παρατήρηση και η προσοχή που χρειάζεται το έργο μας, δεν αφήνει πολλά περιθώρια αλληλεπίδρασης.
Ακριβώς για αυτό, η ζωγραφική μαζί με τη λογοτεχνία είναι οι τέχνες που έχουν παραστήσει, με τον αμεσότερο τρόπο, κατά τη γνώμη μου, το περιβάλλον της ηθελημένης ή μη κοινωνικής αποστασιοποίησης.
Καλώς ή κακώς, οι ζωγράφοι δεν χρειαζόμασταν την πανδημία για να παράγουμε έργα που να αποτυπώνουν όλα αυτά τα αμφίσημα συναισθήματα που φέρνει η απόσταση από τον κόσμο.
Και προσοχή! Αυτή η διαδικασία δεν παρήγαγε μόνο αρνητικά συναισθήματα. Η βεντάλια των συναισθημάτων που βιώσαμε τους δύο τελευταίους χειμώνες που μας πέρασαν ήταν ιδιαιτέρα μεγάλη για να την περιγράψουμε με δυο - τρεις φράσεις.
Δεν είναι τυχαίο πως αυτή η αμφισημία, το πλήθος των θετικών και των αρνητικών συναισθημάτων έχει αποτυπωθεί από μεγάλους ζωγράφους εδώ και αιώνες.
Η εικόνα του μοναχικού ανθρώπου που κοιτά έξω από το παράθυρο του, όπως και η εικόνα του προσωπικού μας χώρου, άδειου ή με έναν μόνο άνθρωπο, είναι κυρίαρχη στην ιστορία της ζωγραφικής και αποτελεί αγαπημένο θέμα.
Και πως θα μπορούσε να είναι διαφορετικά αφού η ίδια η αναπαραστατική ζωγραφική, πέραν των άλλων είναι από μόνη της ένα παράθυρο στον κόσμο.
Μην ξεχνάμε πως κάθε αναπαραστατικός πίνακας που μας εμφανίζει αντικείμενα ή πρόσωπα, τα βάζει μεν μπροστά στα μάτια μας, αλλά δεν υπάρχουν στον καμβά μας ως φυσική παρουσία, είναι μια ανακατασκευή με «χώμα και νερό».
Ακριβώς το αντίθετο από την πανδημία δηλαδή, που δεν την βλέπουμε αλλά είναι απολύτως πραγματική!
Τώρα, που η περίοδος του εγκλεισμού έχει τελειώσει (οριστικά ή προσωρινά μέλει να φανεί) έχει ενδιαφέρον να ανατρέξουμε σε έργα που δυνητικά μπορούν να μας φέρουν κοντά στα συναισθήματα που νιώθαμε όλον αυτό τον καιρό. Δημιουργίες, που φυσικά, είχαν φτιαχτεί πολύ πριν την πανδημία.
Αυτά τα έργα, υπαινικτικά, παντοδύναμα μέσα στην ησυχία τους και μακριά από κάθε προσπάθεια να ενταχθούν σε κάποιοι επικαιρότητα είναι πολύ πιο καίρια και επιδραστικά από πράγματα που παράγονται με μόνο σκοπό να γίνουν η εικόνα του τώρα.
Θέτοντάς το λίγο διαφορετικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι «Το υπνοδωμάτιο στην Αρλ» του Van Gogh που ζωγράφισε 1888 λέει πιο πολλά για τη μοναξιά μας, ακόμα και σήμερα, από οποιοδήποτε ζωγραφικό έργο φτιαγμένο για να μας μιλήσει ειδικά για τον Κορονοϊό.
Η σιωπή του άδειου δωματίου, ο περιορισμένος χώρος, τα «σμιλεμένο» πάτωμα και το έντονο κίτρινο των επίπλων δημιουργούν ένα περιβάλλον αγάπης – μίσους για τον χώρο που θέλουμε αλλά και είμαστε αναγκασμένοι να διαβιώνουμε.
Για πολλά έργα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε σχετικά και σίγουρα αρκετά από αυτά έχουν φιλοτεχνηθεί από τον μεγάλο Ολλανδό καλλιτέχνη.
Ένα άλλο αγαπημένο έργο είναι ο «Ο Γεωγράφος» του Jan Vermeer που έφταιξε το 1669.
Κοιτώντας αυτό το έργο, μπορούμε σίγουρα να συνδεθούμε ψυχικά με τις στιγμές που περνούσαμε τόσες ώρες δουλεύοντας από το σπίτι και η διαφυγή από την μοναξιά της καθημερινής δουλειάς ερχόταν από μια έκλαμψη ή μια φευγαλέα ματιά στο παράθυρο.
Μιλώντας για τη σχέση του «μέσα» με το «έξω», έχουμε την ευκαιρία να βιώσουμε την ανυπομονησία για την επαφή με τον έξω κόσμο κοιτώντας την «Γυναίκα στο παράθυρο» στο έργο του Caspar David Friedrich από το 1822. Η γυναίκα με το πράσινοι φόρεμα είναι το διαβατήριο μας για να συνδεθούμε με τις στιγμές που απλά ατενίζαμε, ελπίζοντας ότι το μέλλον θα μας φέρει και πάλι την πολυπόθητη ελευθερία.
Περπατώντας μπροστά στον χρόνο μπορούμε να σταθούμε σε έναν κύκλο συναισθημάτων που φοβάμαι ότι θα στοιχειώνει πολλούς από τους συμπολίτες μας που πέρασαν δύσκολα τις μέρες του εγκλεισμού.
Στην αυτοπροσωπογραφία του ως «Ο Περιπλανώμενος της Νύχτας» που φιλοτέχνησε το 1924 ο Edvard Munch, βλέπουμε έναν άνθρωπο μονάχο άγρυπνο, να περιπλανιέται μάταια στο δωμάτιο του.
Ο κορεσμένος από το άγχος καμβάς του, είναι ένα από τα πιο διάσημα έργα του δημιουργού της «Κραυγής». Λόγω της μακράς ιστορίας των ψυχικών ασθενειών, της σχιζοφρένειας και της κακής υγείας στην οικογένειά του, ο Munch βρέθηκε συχνά απομονωμένος από την κοινωνία σε συνθήκες καραντίνας. Έλεγε πως: «Δεν μπορώ να απαλλαγώ από τις ασθένειές μου, γιατί υπάρχουν πολλά στην τέχνη μου που υπάρχουν μόνο εξαιτίας αυτών.»
Από την άλλη πλευρά, δεν θα μπορούσαμε να βρούμε πιο προφητικό έργο, σε κάθε επίπεδο για τις ανθρώπινες σχέσεις την εποχή της πανδημίας, από τους «Εραστές» του René Magritte από το 1927.
Πρόκειται για δύο έργα με πιο διάσημο το δεύτερο, που απεικονίζουν δύο εραστές. Στο πρώτο έργο ποζάρουν αγκαλιά με φόντο ένα πράσινο δάσος και στο δεύτερο φίλιουνται μέσα σε ένα δωμάτιο. Το απίστευτο είναι ότι και των δύο τα πρόσωπα είναι κριμένα πίσω από ένα πανί που τυλίγει κάθε κεφάλι ξεχωριστά!
Η προέλευση αυτής της ενοχλητικής εικόνας έχει αποδοθεί σε διάφορες πηγές. Μια από αυτές σχετίζεται με την αυτοκτονία της μητέρας του αλλά ο ίδιος ο Μαγκρίτ δεν έδινε εξηγήσεις και με αυτό τον τρόπο, οι εικόνες του έμεναν ανοικτές σε κάθε ταξίδι της φαντασίας των θεατών.
Μετά από αυτά που έχουμε βιώσει όλο αυτό το διάστημα δεν χρειάζεται και μεγάλη φαντασία για να ταυτιστούμε και με τα συγκεκριμένα έργα του Magritte.
Αν είναι όμως ένας καλλιτέχνης που με το έργο του ενσαρκώνει σε μέγιστο βαθμό την αστική μοναξιά και την απομόνωση μέσα στο πολυπληθές άστυ δεν είναι άλλος από τον Edward Hopper.
Στο έργο του «Πρωινός Ήλιος» του 1952 ζωγραφίζει τη γυναίκα του Jo, καθισμένη στο κρεβάτι της, απέναντι από το παράθυρο της κρεβατοκάμαρας λουσμένη στον ήλιο της αυγής, φαινομενικά χαμένη στις σκέψεις της.
Αυτή η μικρή και τόσο απλή προσωπική στιγμή, έχει δυνητικά αμέτρητα σημαινόμενα. Παρόλα αυτά όταν την κοιτάζουμε σήμερα είναι σαν να βλέπουμε τους εαυτούς μας τα δύσκολα πρωινά του χειμώνα.
Αν θέλουμε τώρα να δούμε κάτι σύγχρονο, που να έχει άμεση σχέση με την πανδημία μπορούμε να σταθούμε στο έργο που έφταιξε ο Banksy για να ενισχύσει το NHS, το Βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας. Το έργο του “Game Changer” (αυτός που αλλάζει το παιχνίδι) είναι ένας φόρος τιμής στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό.
Όχι κάτι ιδιαιτέρα ριζοσπαστικό αλλά ότι έπρεπε για να πετύχει το σκοπό του, αφού δημοπρατήθηκε για 14,4 εκατομμύρια λίρες το Μάρτιο του 2021 και ωφέλησε σημαντικά το τοπικό ΕΣΥ!
Εννοείται πως και στην Ελλάδα έχουμε καλλιτέχνες που εκούσια ή ακούσια έχουν ασχοληθεί διαχρονικά με τα θέματα που διαπραγματευτήκαμε μέχρι τώρα. Γι αυτήν την περίσταση όμως, διάλεξα μια συνάδελφο, που πάντα ταξιδεύει σε εκείνη το μυαλό μου, όταν συζητώ για ανάλογες θεματικές.
Η Μανταλίνα Ψωμά είναι σύγχρονή μας και σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών του Βερολίνου.
Σε έργα της όπως «Η Απομάκρυνση Ν. 23», η «Ήσυχη Νύχτα Ι» ή το «Παρασκευή Απόγευμα» άνθρωποι μόνοι, ατενίζουν το κενό μέσα από το δωμάτιο τους φτιάχνοντας πλασματικές, σχεδόν απόκοσμες πραγματικότητες.
Όπως λέει και η ίδια στο site της, τα έργα της, με τον ιδιόμορφο ρεαλισμό τους και τη σιωπηλή αλλά γεμάτη ένταση ατμόσφαιρά τους, διεισδύουν στον εσωτερικό κόσμο του θεατή και ανασύρουν εικόνες που ταυτίζονται με γνώριμα βιώματά του ή με προσωπικές υπαρξιακές ανησυχίες.
Δεν μπορώ να φανταστώ πιο ταιριαστές εικόνες για τα συναισθήματα που βιώσαμε όλον αυτόν τον δύσκολο καιρό!
Ας ελπίσουμε πως ότι κακό έφερε η πανδημία θα μείνει πίσω μας. Ας δούμε το μέλλον αισιόδοξα όπως ακριβώς κάνει και ο Mick Jagger που μαζί με τον Dave Grohl των Foo Fighters (και πρώην ντράμερ των Nirvana) κυκλοφόρησαν πρόσφατα ένα πολύ δυναμικό κι αισιόδοξο τραγούδι για την έξοδο από την καραντίνα.
Όπως λέει χαρακτηριστικά ο “front man” των “Rolling Stones”, όλο αυτό σύντομα θα είναι «… Mια ανάμνηση που θα προσπαθούμε να θυμηθούμε να ξεχάσουμε».