«Η έκρηξη της Επανάστασης του 1821 βρήκε τις εξεγερμένες περιοχές και τις πέραν αυτών ελληνικές χώρες χωρίς εφημερίδες, μοναδικό, τότε, μέσο ενημέρωσης του λαού, λόγω έλλειψης τυπογραφείων και πιεστηρίων.
Η έλλειψη αυτή, αν δεν υπήρχαν οι χειρόγραφες εφημερίδες, θα προκαλούσε τεράστια προβλήματα στην ενημέρωση των Ελλήνων για την πορεία της επανάστασης, τον διεθνή της αντίκτυπο, τις ανακοινώσεις των κατά τόπους προσωρινών διοικητικών οργάνων, τις οδηγίες των υπευθύνων των στρατιωτικών ηγετών και την προσπάθεια των τελευταίων να ενθαρρύνουν τον ελληνικό πληθυσμό ότι οι θυσίες του θα ανταμείβονταν σύντομα, με την απελευθέρωσή του από τον τουρκικό ζυγό.
Η πρώτη, μάλιστα, εφημερίδα του αγώνα ήταν χειρόγραφη. Εκδόθηκε στο Γαλαξίδι, μόλις την 27η Μαρτίου 1821! Ο τίτλος της παραμένει άγνωστος. Στόχευε στην ενίσχυση του ηθικού των αγωνιζομένων και αμάχων και για τον λόγο αυτό κατέφευγε πολλές φορές σε ψευδείς πληροφορίες, όπως ότι η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Τουρκίας και στρατός της βρίσκεται στη Βαλκανική και κατευθύνεται προς την Ελλάδα.
Γι’ αυτό όταν αποκαλύφθηκαν τα ψεύδη της πέρασε στην Ιστορία ως «ψευτοεφημερίδα». Στο μεταξύ, όμως, είχε προσφέρει πολλά στον αγώνα.
Δεν πρέπει, άλλωστε, να λησμονείται ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης και ο Παπαφλέσσας αρχικά και λίγο μετά ο Δημήτριος Υψηλάντης το ίδιο ψέμα έλεγαν και για τον ίδιο λόγο...» Τίτος Αθανασιάδης.
Εάν θεωρείται περίπου αδιανόητη στην εποχή του διαδικτύου η ιδέα μίας χειρόγραφης εφημερίδας, άλλο τόσο αδιανόητος είναι σε κάθε εποχή ένας εθνικός απελευθερωτικός αγώνας χωρίς τη συνδρομή του Τύπου, με άλλα λόγια, ένας αγώνας μέχρις εσχάτων που διεξάγεται «τυφλά», σε απόλυτη και σκληρή απομόνωση, χωρίς ειδήσεις, ενημέρωση και αλληλεπίδραση.
Αυτός είναι κατ’ αρχήν ο λόγος για τον οποίο η έκδοση του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ σε συνεργασία με την Ελληνογερμανική Αγωγή «Όταν ο Τύπος έγραφε την Ιστορία του 1821. Οι Ξενοφώντες της Επανάστασης» έχει θέση ξεχωριστή μεταξύ των (πολλών) εκδόσεων που αναψηλάφησαν, επαναπροσδιόρισαν και αναδιηγήθηκαν με νέα εργαλεία και νηφάλιο βλέμμα τον Αγώνα του 1821, με αφορμή την επέτειο των 200 ετών.
Όπως έχει ενδιαφέρον και η επιλογή του υπότιτλου της έκδοσης. Σύμφωνα με την πρόεδρο της ΕΣΗΕΑ, Μαρία Αντωνιάδου «η αναφορά στον ιστορικό, συγγραφέα και φιλόσοφο της αρχαιότητας Ξενοφώντα γίνεται επειδή εκτιμάται ως ο πρώτος δημοσιογράφος -πολεμικός ανταποκριτής- σημαντικών γεγονότων της εποχής του», αναφορά με παραπομπή στον πολιτικό και δημοσιογράφο -μέλος της ΕΣΗΕΑ Αθανάσιο Κανελλόπουλο και στο βιβλίο Ο Ξενοφών ως Δημοσιογράφος ( Εκδόσεις ΕΣΤΙΑ, 1980) που αναδεικνύει τη δημοσιογραφική υπόσταση του έργου του αρχαίου συγγραφέα.
Τίτος Αθανασιάδης, Πέτρος Ευθυμίου, Παύλος Τσίμας, Έλενα Χουζούρη, Νικόλας Βαφειάδης, Άγγελος Στάγκος, Κώστας Ιορδανίδης, Σωτήρης Μανιάτης, Χρήστος Μπάρλας, Δημήτρης Ψυχογιός και στο επίμετρο, η γραμματέας του Μορφωτικού Ιδρύματος Φανή Πετραλιά, υπογράφουν τα κείμενα της έκδοσης, η οποία αναπτύσσεται γύρω από δέκα θεματικές: Οι χειρόγραφες εφημερίδες του αγώνα, «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος»: Η κήρυξη της επανάστασης, Η ανεξαρτησία του Τύπου στην επανάσταση, Οι φιλέλληνες και η συμβολή τους στον αγώνα, Το ιδανικό της ελευθερίας στον Τύπο, Τα οικονομικά του αγώνα, Αγώνας και εξωτερική πολιτική, Εσωτερική πολιτική και διχόνοια των Ελλήνων, Μεσολόγγι: Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι - Δ. Σολωμός, Ο πρώτος κυβερνήτης του νέου ελληνικού κράτους.
Όπως σημειώνει μεταξύ άλλων, η δημοσιογράφος της HuffPost Κατερίνα Λυμπεροπούλου, μέλος του ΔΣ του Μορφωτικού Ιδρύματος και υπεύθυνη συντονισμού της έκδοσης «αποδείχτηκε μεγάλης πρόκλησης εγχείρημα η επιλογή μέσα από τον πλούτο της ανακαινισμένης Βιβλιοθήκης «Δημήτρης Ι. Πουρνάρας» της ΕΣΗΕΑ των φύλλων του επαναστατικού Τύπου που αποτελούν ορόσημο του ελληνικού απελευθερωτικού αγώνα (1821-1830)», προσθέτοντας με νόημα: «Σαν να βρίσκονται γύρω από ένα τραπέζι δημοσιογράφοι εκείνης της περιόδου και σημερινοί συνάδελφοί τους και να συζητούν μεταξύ τους καίριες φάσεις και κρίσιμα ζητήματα της εποχής, η έκδοση δομείται κατά κύριο λόγο μέσα από αυτόν τον διάλογο».
Η έκδοση είναι πολλά περισσότερα από μία αναδρομή στην ιστορία του ελληνικού Τύπου. Στις σελίδες της φωτίζονται εκτός των άλλων, θέματα διπλωματίας, αλλά και οικονομίας, όπως το περιβόητο πρώτο δάνειο με τους Άγγλους πιστωτές.
Η έκδοση της πρώτης ελληνικής εφημερίδας στη Βιέννη και η πρώτη έκδοση εφημερίδας σε ελληνικό ελεύθερο έδαφος
«Η αμερικανική και η γαλλική επανάσταση και τα κελεύσματα του Διαφωτισμού πέφτουν σαν τη βροχή στη διψασμένη γη, στην όλο και διευρυνόμενη κατηγορία των μορφωμένων και οικονομικά αναπτυσσόμενων Ελλήνων«, γράφει ο Πέτρος Ευθυμίου στο κείμενο με τίτλο «Η Ελληνική Επανάσταση και ο Τύπος».
«Καταγράφεται μια διαρκώς αυξανόμενη εκδοτική δραστηριότητα, μεταφραστική και πρωτότυπη. Σε αυτό το πλαίσιο κάνει και την εμφάνισή του ο ελληνικός Τύπος, με τη μορφή περιοδικών αλλά και εφημερίδων, ακολουθώντας τα αντίστοιχα πρότυπα των φιλελεύθερων ευρωπαϊκών χωρών.
Αυτό το κλίμα οδήγησε το 1811 στην έκδοση του Λόγιου Ερμή, στη Βιέννη. Όπως, άλλωστε, στη Βιέννη το 1790 εκδόθηκε και η πρώτη ελληνική εφημερίδα, με τον τίτλο Εφημερίς. Ο Λόγιος Ερμής ήταν από κάθε άποψη η εμβληματική, εκδοτική κίνηση στην προεπαναστατική Ελλάδα. Εμπνευστής και δημιουργός του εγχειρήματος υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής […]
Στην ίδια την επανάσταση τώρα, ο Τύπος διαδραμάτισε ιδιαίτερο ρόλο. Εκδόθηκαν από το 1821 έως το 1828 τουλάχιστον δέκα εφημερίδες, ορισμένες χειρόγραφες. Μια αδρή παρουσίαση του επαναστατικού Τύπου από την καθηγήτρια Αικατερίνη Κουμαριανού υπάρχει στον Γ΄ τόμο της «Ιστορίας του Νέου Ελληνισμού», εκδόσεις Νέα Γράμματα, σελ. 311-344».
Ο κ. Ευθυμίου αναφέρεται και στην πρώτη έκδοση εφημερίδας, σε ελληνικό ελεύθερο έδαφος: «... η περίφημη Σάλπιγξ Ελληνική, της οποίας το πρώτο φύλλο τυπώνεται τον Αύγουστο του 1821 στην Καλαμάτα, σε ένα μικρό ξύλινο τυπογραφείο που είχε φέρει μαζί του ο Δημήτριος Υψηλάντης, ανατύπωση της οποίας φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της ΕΣΗΕΑ».
Ο θεμέλιος λίθος του ελληνικού Τύπου και ένα υποδειγματικό ρεπορτάζ
«Ο θεμέλιος λίθος του ελληνικού Τύπου, της ελληνικής δημοσιογραφίας», γράφει ο Παύλος Τσίμας «τέθηκε την Πρωτοχρονιά του 1824 στο Μεσολόγγι.
Ένας Ιρλανδός φιλέλληνας, ο συνταγματάρχης Λέστερ Στάνχοπ, είχε μεταφέρει στην απελευθερωμένη Ελλάδα τα τυπογραφεία που έλειπαν. Κι ένας άλλος φιλέλληνας, ο Ελβετός Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, το πρώτο από τα 211 φύλλα μιας εφημερίδας με τίτλο Ελληνικά Χρονικά. Στο πέμπτο φύλλο της, με ημερομηνία 19 Ιανουαρίου 1824, η εφημερίδα δημοσίευσε ένα μικρό, ανώνυμο άρθρο, υπό τον τίτλο «Ἡ δημοσίευσις εἶναι ψυχή τῆς δικαιοσύνης».
Η εμβληματική αυτή φράση, αναρτημένη χρόνια τώρα στη μεγάλη αίθουσα συνεδριάσεων της ΕΣΗΕΑ, έμελλε να γίνει το πρώτο άρθρο πίστεως στην πνευματική ιστορία του ελληνικού Τύπου».
Και συνεχίζει την αφήγηση με μία άγνωστη όσο και εξαιρετική πληροφορία: «Αξίζει να διαβάσει κανείς, για παράδειγμα, ένα υποδειγματικό ρεπορτάζ που δημοσιεύτηκε στα Ελληνικά Χρονικά για ένα δευτερεύουσας σημασίας επεισόδιο μεταξύ ενός αυστριακού και δύο ελληνικών πλοίων, που δημοσιεύτηκε στις 19 Αυγούστου 1825.
Εντυπωσιάζουν το ψυχρό, αποδραματοποιημένο ύφος του ρεπορτάζ και η επίκληση της διασταύρωσης των ειδήσεων. Και μάλιστα σε ένα φύλλο που στην προμετωπίδα του δημοσίευε, εξίσου αποδραματοποιημένα, την εξής δραματική αναγγελία: «Ζητοῦμεν συγγνώμην ἀπό τούς κυρίους συνδρομητάς μας διά τήν διακοπήν, τήν ὁποίαν ἐξ ἀνάγκης μεταχειριζόμεθα ἐνίοτε εἰς τήν ἐφημερίδα. Αἱ συνεχεῖς ζημίαι, τάς ὁποίας ἀπό τόν ἐχθρικόν πυροβολισμόν πάσχει ἡ Τυπογραφία, γίνονται αἰτίαι ἀναπόφευκτοι ταύτης τῆς διακοπῆς». Σκεφθείτε, μια εφημερίδα τυπώνεται στο πολιορκημένο Μεσολόγγι, κάτω από τις βόμβες, και ο συντάκτης ζητά συγγνώμη από τους αναγνώστες επειδή δεν είναι συνεπής στην έκδοσή της! Αν πρέπει να αναζητήσει κανείς τη ρίζα του επαγγελματισμού στην ελληνική δημοσιογραφία, εκεί θα τη βρει...»
Ένας άλλος ύμνος εις την ελευθερία
«Στην Ιερά Πόλη του Μεσολογγίου δύο χρόνια μετά την πρώτη αποτυχημένη πολιορκία του Κιουταχή και του Ομέρ Βρυώνη κι έναν χρόνο μετά την ήττα στο Αιτωλικό του Μουσταή πασά, που δεν κατάφερε να καθυποτάξει τους επαναστατημένους Μεσολογγίτες, η δημοσιογραφική πένα έδινε τον δικό της αγώνα ελευθερίας «εις τα πιεστήρια του θεοσδότου Τύπου». Εντυπωσιάζουν οι σελίδες με επίκαιρες διεθνείς ειδήσεις, που στην ανάλυσή τους ανάγονται στην αναζήτηση της πραγματικής ελευθερίας. Ιθύνων νους και πιθανότατα και συντάκτης του ιστορικού άρθρου «Περί ελευθερίας» θεωρείται ο Ελβετός φιλέλληνας ιατρός Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, αν και προσωπικά θεωρώ ότι πιθανώς έβαζε και λίγο το χεράκι του ο μεταφραστής δάσκαλος από τη Σιάτιστα Δημήτριος Παυλίδης...», υπογραμμίζει από την πλευρά του ο Νικόλας Βαφειάδης.
Το δικαίωμα του ελέγχου της εξουσίας από τον Τύπο
«Οι φιλελεύθερες απόψεις που απηχούσαν τα Ελληνικά Χρονικά αποτυπώνονται καθαρά σε δύο άρθρα, των φύλλων της 23ης και της 26ης Ιουλίου 1824, που βρίσκονται στη Βιβλιοθήκη της ΕΣΗΕΑ. Το ένα, με τίτλο «Ἡ δημοσίευσις εἶναι ψυχή τῆς δικαιοσύνης», αφορά στη διαχείριση του πρώτου δανείου που συνήψε η επαναστατική διοίκηση με Άγγλους πιστωτές, το δεύτερο, με τίτλο «Πρέπει νά λέγῃ τις τήν ἀλήθειαν εἰς τάς ἐφημερίδας;», πραγματεύεται το δικαίωμα του ελέγχου της εξουσίας από τον Τύπο», σημειώνει μεταξύ άλλων ο Άγγελος Στάγκος στο κείμενο του με τίτλο «Στην πρωτοπορία του φιλελευθερισμού».
Και εξηγεί: «Ουσιαστικά και τα δύο άρθρα προβάλλουν και τάσσονται υπέρ του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας δίχως περιορισμούς και της πλήρους διαφάνειας στις αποφάσεις και τις ενέργειες των αξιωματούχων, ιδιαίτερα όσες σχετίζονται με χρήμα του δημοσίου».