Υπάρχουν γωνιές στις γειτονιές σου, που αποφεύγεις να κοιτάς. Υπάρχουν συμμαθητές των παιδιών σου, που δεν γνώρισες ποτέ γιατί ποτέ δεν φτάσανε στο σχολείο τους. Υπάρχουν σκιές ανθρώπων που σκουντάς, καθώς βιαστικά χτίζεις τη δική σου ζωή, μέχρι μια μέρα να σκουντηχθείς πίσω εσύ, από τον ανένταχτο ενήλικα πια, πρώην παιδί μιας δομής ιδρυματικής, άνθρωπος πλέον του κοινωνικού σου «περιθωρίου».
Το 2008 επέστρεψα από την Μεγάλη Βρετανία. Δυο γονείς με βιώματα στην ιδρυματική φροντίδα του τόπου μας, φρόντισαν τα ακούσματά μου τα παιδικά, να γεμίσουν με ιστορίες από βικτωριανά κτήρια με υπόγεια, βίαιους φροντιστές, διευθύντριες δεσποινίδες με ράβδους και δωμάτια απομόνωσης για τα διαφορετικά παιδιά. Γέμισαν την παιδική φαντασία και με τραγούδια, παιχνίδια ομαδικά και ιστορίες εξαίρεσης από καλούς Σαμαρείτες- πάντα στην Ελλάδα το Αγαθό θα διασώζεται στην εξ-αίρεση!
Το 2011, υπό την ευθύνη μου, επικοινωνήσαμε μετά από μια σχεδόν διετή μελέτη, σε πανελλήνιο παιδοψυχιατρικό συνέδριο, κάτι που μπορεί να μοιάζει αυτονόητο. Η μελέτη απεδείκνυε πως αν σε μια ιδρυματική δομή παιδικής προστασίας παρέχεις εκπαίδευση και ψυχοθεραπεία για τα παιδιά και το προσωπικό, πετυχαίνεις το ποθούμενο: εξαφάνιση της βίας (από το προσωπικό στα φιλοξενούμενα παιδιά και μεταξύ των ανηλίκων), καθώς και ελαχιστοποίηση των ημερών νοσηλείας σε ενδονοσοκομειακά τμήματα παιδοψυχιατρικής νοσηλείας, που απαιτούνται για τα παιδιά των δομών όταν το προσωπικό δεν μπορεί να χωρέσει (να περιέξει, δηλαδή να αντέξει και να φροντίσει) την ψυχοσυναισθηματική τους κρίση (παραπομπή 1).
Μέσα από μια εκδήλωση αντίστασης στην αλλαγή (οι ιδρυματικές μονάδες λειτουργούν όπως και τα σωφρονιστικά καταστήματα, ως κλειστά συστήματα με όρους συχνά ομερτά) απαγορεύτηκε η (εθελοντική) επιστημονική παρέμβαση στη δημόσια δομή. Ένα χρόνο πριν είχα αποδεχθεί την πρόσκληση συνεργασίας από μια μικρή, ιδιωτικής πρωτοβουλίας δομή, το Ελληνικό Παιδικό Χωριό στο Φίλυρο, το οποίο αναλάμβανε να απαντήσει στο πρόβλημα της παραμέλησης και της κακοποίησης παιδιών και εφήβων, με ένα εργαλείο από μια πιο ευρωπαϊκή εποχή: την διεπιστημονικότητα και την οργάνωση των στελεχών σε ομάδες.
Ο χώρος της παιδικής προστασίας παγκοσμίως, διατηρεί την πιο ταπεινή θέση στην κοινωνική παρέμβαση των πολιτικών σχεδιασμών, ακόμα πιο πίσω από τα δικαιώματα των πονεμένων συνανθρώπων κάθε μειοψηφικής ομάδας αλλά και του χώρου των εξαρτημένων ατόμων. Βλέπετε τα παιδιά δεν είναι ψηφοφόροι. Ακόμα περισσότερο, τα παραμελημένα παιδιά στερούνται ακριβώς αυτού του προσώπου που θα τα εκπροσωπούσε στην ενήλικα οργανωμένη κοινωνία: του υπευθύνου ενήλικα φροντιστή! Γι’ αυτό εξάλλου και επιλέγεται από το προνοιακό και δικαστικό σύστημα, όχι σπάνια να διασωθεί ο μικρός ανθρωπάκος που ματώνει κάτω από την συνειδητή ή ασυναίσθητη ανημποριά του οικογενειακού του πλαισίου, με την μετακίνησή του σε ένα πλαίσιο παιδικής προστασίας.
Δεν είναι «γκουρμέ» η εργασία στην παιδική προστασία. Δεν διατίθεται για πολιτικές και επιστημονικές παρεμβάσεις «αστραπής» και «εντυπωσιασμού». Οι ίδιοι οι χρόνοι που απαιτούνται για να φροντιστεί ένα παιδί είναι τρομακτικοί για το μυαλό του σύγχρονου και εκστασιασμένου από την τεχνολογική του υπερδύναμη, ανθρώπου.
Σε ένα από τα πιο σοβαρά ερευνητικό πρόγραμμα (project) παρέμβασης σε παιδικούς πληθυσμούς του περιθωρίου, τα γκέτο του Λονδίνου, τμήμα του οποίου μετέφερα στην ελληνική μου πραγματικότητα, η Camila Batmanghelidjh και οι συνεργάτες της (Παραπομπή 2), απέδειξαν πως για να ξεκινήσει να αλλάζει ένα κακοποιημένο παιδί ψυχισμό, δηλαδή για να εμπιστευτεί έναν ενήλικα φροντιστή, χρειάζεται 2 έως 7 χρόνια συστηματικής και σταθερής φροντίδας από το ίδιο πρόσωπο! Αυτό δεν είναι ένα χρονικό όριο για θεραπεία της εμπειρίας του, είναι ένα χρονικό όριο για έναρξη της θεραπείας.
Από πλευράς ειδικών απαιτείται επίσης μια υψηλή εξειδίκευση και μια απόκτηση εμπειρίας σε αντίξοες συνθήκες. Στην πλειοψηφία τους τα περιστατικά σοβαρής κακοποίησης δεν θα ολοκληρώσουν ποτέ τη δικαστική διαδικασία. Βιασμένα παιδιά θεωρείται ότι σώθηκαν απλώς γιατί έχουν απομακρυνθεί από το γεωγραφικό σημείο κακοποίησης, τη βιολογική οικογένεια. Συγγενείς εξακολουθούν δικαιωματικά να έχουν επαφή, η πληροφορία χάνεται στο ενδιάμεσο των αλλαγών πλαισίων και ηχηρά απουσιάζει το ουσιαστικότερο εργαλείο που διαθέτει η επιστήμη μας σε παγκόσμιο (δυτικοευρωπαϊκό) επίπεδο: την συστηματική ψυχοθεραπευτική παρέμβαση στην πληγωμένη ύπαρξη. Στο συγκλονιστικό του επίτομο έργο από την πρώτη γραμμή ο καθηγητής παιδοψυχιατρικής κ. Αμπατζόγλου θα τιτλοφορήσει «Αλλάζοντας Χέρια» (Παραπομπή 3) την εμπειρία κακοποίησης παιδιών με ιστορικό κακοποίησης μέσα από την απώλεια ιδρυματικών δομών που αποτυγχάνουν να σταθεροποιήσουν αρχικά το παιδί, στη συνέχεια τον έφηβο, μέχρι το σωφρονιστικό πλαίσιο/φυλακή, να καλωσορίσει ένα ενήλικο κορμί που ποτέ δεν έμαθε να σέβεται, γιατί δεν ένοιωσε να το σέβονται οι άλλοι.
Γιατί δεν είναι δημόσια γνωστά αυτά; Γιατί δεν μας ενδιαφέρει συνήθως εκτός περιόδου Χριστουγέννων! Οι ιστορίες παιδικού πόνου πουλάνε, ντυμένες και καλυμμένες ωστόσο πίσω από ένα χολυγουντιανής έμπνευσης δράμα. Η «βρομιά» στην οθόνη συγκινεί, δίπλα μας ωστόσο μας αηδιάζει· αίσθημα αποστροφής! Στις γκρίζες περιοχές του νόμου και την λειψανδρία στελέχωσης υπηρεσιών, ο εργαζόμενος στην παιδική προστασία, καλείται να εκθέσει και πρακτικά τον εαυτό του να τον θέσει, μεταξύ παιδιού και κακοποιητικού περιβάλλοντος, με τις απειλές και τις μηνύσεις συχνά να είναι επί προσωπικού. Τα περισσότερα αστυνομικά τμήματα, δικαστικά κτήρια, προνοιακές υπηρεσίες, στερούνται κατάλληλα διαμορφωμένων χώρων για κακοποιημένα παιδιά, με τα παιδιατρικά ή παιδοψυχιατρικά τμήματα νοσοκομείων, να είναι συχνά ο πιο ασφαλής χώρος φιλοξενίας του τρομαγμένου παιδιού. Οι εμπειρίες δεν είναι εύκολο να περιγράφουν. Δεν θέλουμε να περνάνε από το μυαλό μας τέτοιες σκέψεις. Ζαλίζει η εικόνα ενός φαγωμένου από τρωκτικά παιδιού ή οι πληγές από καψίματα σε χέρια και σε πόδια...
Σε πολλές δημόσιες δομές και θεσμικούς φορείς υπάρχουν πρόσωπα που έχουν αφιερώσει τον εαυτό τους στο ζήτημα της προστασίας των παιδιών. Υπάρχει ένα δίκτυο προσώπων και φορέων που όλο και πιο συστηματικά αναγνωρίζεται, συστήνεται, συνεργάζεται και δημιουργεί μια ομπρέλα πάνω από το πονεμένο παιδί. Η ιδιωτική πρωτοβουλία επίσης έχει να επιδείξει υπεύθυνο έργο και φαίνεται πως όταν μια πρωτοβουλία οργανώνεται τοπικά, σταθερά και ταπεινά (όπως το «Ελληνικό Παιδικό Χωριό» στο Φίλυρο, ο «Φάρος του Κόσμου» στον Δενδροπόταμο, η «Πρωτοβουλία για το Παιδί» στη Βέροια και τόσες άλλες) η κοινότητα το στηρίζει και η κοινωνικοποίηση των παιδιών αποκτά μια φυσιολογικότητα, καθώς η «καταγωγή» από τον τοπικό φορέα, αποστιγματοποιείται.
Δυσκολίες υπάρχουν. Μοιάζει οργανωμένα «κυκλώματα» να μπορούν να απειλήσουν και να αλλοιώσουν την δημόσια εικόνα μιας υπόθεσης παιδικής προστασίας. Άλλοτε θεσμικά πρόσωπα με μικρή ή καθόλου εμπειρία στην παιδική προστασία μπορούν να παρερμηνεύσουν ή να παρακωλύουν την ουσιαστική φροντίδα. Τα αλλεπάλληλα κύματα του προσφυγικού έφεραν μαζί τους και ανήλικους ναυαγούς πολέμων και ξεριζωμένων οικογενειακών δραμάτων, αυξάνοντας τον αριθμό παιδιών σε κρίση και την πολυπλοκότητα των περιστατικών. Ολοκληρώνοντας ωστόσο μια δωδεκαετία επιστημονικής πορείας στην Ελλάδα, συνεχούς συνεργασίας με δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και ανθρώπους των φορέων παιδικής προστασίας, τα συγκινητικά παραδείγματα φροντίδας και συνεργασίας νικούν! Η δημιουργία ηλεκτρονικού αρχείου για φορείς και παιδιά είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Ο πρόσφατος νόμος των αναδοχών έρχεται να μεταφέρει την παιδική προστασία σε μια νέα εποχή. Αυτά ωστόσο είναι εργαλεία! Και έχουν να κατανοηθούν ως εργαλεία από τους ειδικούς, τα θεσμικά πρόσωπα εξουσίας και τους εμπλεκόμενους φορείς. Εργαλεία που σκοπό έχουν να φροντίσουν ολιστικά το παιδί που ξεκινάει τη ζωή του από την χώρα του τραύματος. Εργαλεία που όταν άτσαλα εφαρμοστούν μπορεί να ξανατραυματίσουν! Εργαλεία που απαιτούν επιστημονικά σοβαρή και με κόπο αποκτημένη εκπαίδευση και θεραπεία, των ίδιων των ειδικών, των υποψηφίων αναδόχων και εθελοντών και εννοείται των ίδιων των παιδιών.
Πριν λίγες εβδομάδες, το Ελληνικό Παιδικό Χωριό στο Φίλυρο, μέσα και από τις συγκυρίες των δυο εγκλεισμών, έφθασε οικονομικά σε οριακή κατάσταση βιωσιμότητας. Σε μια χωρίς προηγούμενο εμπειρία, μια κοινωνία σε δοκιμασία σκληρή, από την οικονομική κρίση και την πανδημία, κίνησε γη και ουρανό να δείξει αλληλεγγύη σε ένα πλαίσιο παιδικής προστασίας που ζήτησε βοήθεια! Συγκίνηση όμοια με την συγκίνηση που νιώθει ο υπεύθυνος φροντιστής, όταν λαμβάνει τη φωτογραφία και το μήνυμα από ένα πρώην-παιδί, που ενήλικα όταν σταθεί κλείνει πίσω του των κύκλο των ιδρυματικών φροντίδων, διεκδικώντας στη ζωή ίσους όρους φροντίδας και προσφέροντας ο ίδιος στην κοινωνία, τη δική του υπέροχη πορεία: γιατί αν μπορέσει ένα ακόμα παιδί να βρει την ομορφιά μέσα από μια ιστορία παραμέλησης και πόνου, είναι που όλος ο κόσμος κέρδισε αυτήν την ομορφιά του!
Παραπομπή 1: «Πρόγραμμα Εκπαιδευτικής Διασύνδεσης Κέντρου Μέριμνας Ανηλίκων με Παιδοψυχιατρικές Υπηρεσίες. Πρόταση εφαρμογής για την συνολική βελτίωση της ποιότητας της ψυχικής υγείας παιδιών σε φροντίδα».
Λάππας Α., Ευγενίου Α., Παπουτσόγλου Γ., Καραπιπέρη Β., Καραγιαννάκη Ι.
Ιπποκράτειο Γ. Ν. Θεσσαλονίκης/ Παπάφειο Κέντρο Παιδικής Μέριμνας, 7ο Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο 27-29 Μαΐου 2011
Παραπομπή 2: «Reaching teenage gang members», Camila Batmanghelidjh στο,
«Teenagers and Attachment: Helping Adolescents Engage with Life and Learning», Andrea Perry, Worth Publishing, 2009
Παραπομπή 3: «Αλλάζοντας Χέρια. Διεπιστημονική προσέγγιση της διακίνησης και της τοποθέτησης των παιδιών», Αμπατζόγλου Γρηγόρης, University Studio Press, 2002