Για να εξετάσει κανείς τον θεσμό του ασύλου θα πρέπει να ανατρέξει στον ομώνυμο αρχαίο θεσμό που συνδέονταν στενά με τον θεσμό της Ικετείας όπως τον γνωρίζουμε από την Ιλιάδα και τις αρχαίες τραγωδίες1.
Είναι γνωστή η θανάτωση των συνεργατών του πραξικοπηματία Κύλωνα και των συντρόφων του, τον 7ο π.Χ. αιώνα. Ο Κύλων μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα διέφυγε αλλά οι σύντροφοί του κατέφυγαν στο ιερό καθώς θεώρησαν ότι η σύνδεσή τους με το ιερό θα τους διασφάλιζε την ασυλία, σύμφωνα με τα καθιερωμένα. Η ασυλία όμως δεν έγινε σεβαστή και βρέθηκαν προσχήματα για την δολοφονία τους. Στον Παρθενώνα δέθηκαν με σχοινί στο βάθρο του αγάλματος της Αθηνάς αλλά, όπως γράφει ο Πλούταρχος, το σκοινί «έσπασε από μόνο του» κάτι που θεωρήθηκε προς στιγμή ότι θα απάλλαζε τους δολοφόνους τους, τον Μεγακλή και τους εταίρους του, από την κατηγορία της ιεροσυλίας. Όταν οι στασιαστές βγήκαν από τον ναό τους δολοφόνησαν προ του ιερού των Ευμενίδων. Αν και ο Μεγακλής εξορίστηκε, ενέσκηψε στην πόλη λοιμός με πολλούς θανάτους, κάτι που ερμηνεύτηκε ως θεία δίκη που στην περίπτωση αυτή ονομάστηκε Κυλώνιον άγος.
Στην αρχαιότητα, αν και υπάρχουν πολλές ανάλογες περιπτώσεις καταστρατήγησης, η ικεσία και το άσυλο γίνονταν σεβαστά. Τα παραδείγματα υποχώρησης του ικετευομένου είναι πολλά ξεκινώντας από τον Αχιλλέα που δέχεται την ικεσία του Πριάμου. Η ικεσία ήταν μια ζωντανή τελετουργία, ένα παιχνίδι ζωής και θανάτου με συγκεκριμένους κανόνες. Όταν η ικεσία γινόταν στο ιερό οι ικέτες είχαν ασυλία και προστατεύονταν όσο παρέμεναν σε επαφή με το ιερό. Αλλά και εκτός ιερού υπήρχαν παρόμοιοι κανόνες. Όπως γράφει ο Ησίοδος «…ίδιο είναι να κάνεις κακό σε ικέτη…. Με όλους αυτούς ο Δίας οργίζεται και εντέλει τους στέλνει σκληρή πληρωμή για τις άδικες πράξεις τους». Ο ικετευόμενος είναι ο κύριος του εδάφους όπου ο ικέτης ζητεί άσυλο. Εν τούτοις ο ικετευόμενος μπροστά στον προσπίπτοντα και αυτοταπεινωνόμενο ικέτη εμφανίζει αιδώ, συναισθήματα δηλαδή που τον οδηγούν σε αποδοχή της ικεσίας και αναστολή της επιθετικής διάθεσης.
Στην εκκοσμικευμένη εκδοχή του πολιτικού - κοινωνικού θεσμού της ασυλίας στο πανεπιστήμιο, θεωρούμε ότι προστατεύεται το αγαθό της ελεύθερης έκφρασης και κίνησης των ιδεών.
Η παρεμπόδιση της ελεύθερης έκφρασης και κίνησης των ιδεών αποτελεί πράξη τρομοκρατίας. Είναι η τρομοκρατία που γνώρισαν οι παλαιότεροι έως το 1974. Ήταν το κράτος με τα Πιστοποιητικά Κοινωνικών Φρονημάτων έλεγχε τα φρονήματα των πολιτών και κάποτε και αυτήν ακόμα την εισδοχή στο πανεπιστήμιο. Επίσης με μηχανισμούς καταστολής δεν επέτρεπε την έκφραση γνώμης ούτε στο πανεπιστήμιο, ούτε πουθενά αλλού. Στο πανεπιστήμιο οι Εκοφήτες2 την δεκαετία του ’60 δρούσαν εναντίον αριστερών και δημοκρατικών φοιτητών.
Μετά το 1974 ήταν γνωστή η επιβολή της αριστεράς έναντι δεξιών που τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης δεν είχαν καν πρόσβαση στο βήμα των συνελεύσεων στα αμφιθέατρα. Αλλά στην συνέχεια η αριστερά στράφηκε και εναντίον των αριστεριστών και των αυτόνομων. Είναι γνωστή η περίπτωση του 1979 στο Χημείο με την επίθεση της ΚΝΕ - ΠΣΚ σε αριστερίστικες οργανώσεις και αυτόνομους που έκαναν κατάληψη για την κατάργηση του νόμου 8153. Αν και η ΚΝΕ πέτυχε να καταλάβει το Χημείο με την πράξη αυτή έχασε σε κύρος, κάτι που συνέβαλε στην άνοδο της επιρροής αριστερίστικων και αναρχικών ομάδων και σε αδιαφορία από την μεγάλη μάζα των φοιτητών. Έκτοτε η ΚΝΕ -ΠΣΚ δεν παρενέβη βιαίως. Αντιθέτως στην κατάληψη του Χημείου το 1985 από αναρχικούς, πανκ κλπ λειτούργησε με τρόπο που οδήγησε στην εκτόνωση της κατάστασης, διασφαλίζοντας μαζί με τις άλλες παρατάξεις την οδό διαφυγής των καταληψιών, μετά από συμφωνία της ΕΦΕΕ με την αστυνομία.
Στην συνέχεια, την πρωτοβουλία πήραν οι αναρχικοί. Σε πολλές καταλήψεις κυρίως από ομάδες εκτός φοιτητικών παρατάξεων έγιναν καταστροφές πολύ σημαντικές στον εξοπλισμό με ακραία περίπτωση, τον Νοέμβριο του 1995, στην Σχολή Καλών Τεχνών όπου καταστράφηκαν πίνακες σημαντικών ζωγράφων.
Σήμερα είναι σχεδόν καθολική η επιβολή αποκλεισμού από «αναρχικές – αντιεξουσιαστικές» ομάδες εναντίον καθηγητών και φοιτητών τους οποίους θεωρούν εθνικιστές ή εναντίον οποιαδήποτε εκφράζει μια πατριωτική ιδέα ή πρωτοβουλία εν ονόματι του αντιφασισμού. Κάποιες ομάδες έχουν βάλει σε λειτουργία πολύ ευαίσθητα «φασιστόμετρα» έναντι καθηγητών φοιτητών ή πολιτών και λειτουργούν τρομοκρατικά εμποδίζοντας ομιλίες που δεν έχουν καμμία σχέση με φασισμό. Η κίνηση ιδεών αστυνομεύεται πλέον από την άλλη πλευρά.
Ο μετασχηματισμός του αρχαίου θεσμού του ασύλου που προϋπέθετε την αιδώ έναντι του αιτούντος έχει φτάσει σήμερα σε μία κατάσταση αν-αίδειας. Αντί της αναγνώρισης της ισχύος του παρέχοντος το άσυλο, εν προκειμένω της πανεπιστημιακής κοινότητας, αναδύεται ένα παιχνίδι ανταγωνισμού. Δεν είναι πλέον άσυλο αλλά αναγνώριση της δυνατότητας ύπαρξης μιας απρόσβλητες γραμμής έναντι εξωπανεπιστημιακών ομάδων, εμπόρων και άλλων άσχετων με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Αποτελεί πλέον τον χώρο για να οργανώνονται οι επιθέσεις και να κατασκευάζονται ανεμπόδιστα μολότωφ.
Εμφανίζεται πλέον το πανεπιστήμιο ως άνδρο της άλλης άποψης, εν πολλοίς της νεανικής αμετροέπειας, όπως δείχνει άλλωστε ο πληθωρισμός των καταλήψεων σε σχολεία και πανεπιστήμια για λόγους σοβαρούς ή ασήμαντους. Μετά το Πολυτεχνείο του ’74 μεγάλωσαν δύο γενιές με ένα παιχνίδι προωθημένου αλλά ασφαλούς «αγώνα» ξεκινώντας από το γυμνάσιο με καταλήψεις για… «το σχήμα της τυρόπιτας».
Πρέπει να σκεφτούμε σοβαρά το ζήτημα και όχι νομικίστικα.
Είναι σήμερα το κράτος διώκτης των ιδεών με τρόπο βάναυσο και απαγορευτικό της διατύπωσής τους;
Δεν έχουμε αφήσει πίσω μας την αστυνομία ιδεών και το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων;
Υπάρχει σήμερα ιερό όπου θα προσφύγουν οι διωκόμενοι; Μπορούν οι σχολές παραδείγματος χάρη το Πολυτεχνείο ή μία οικονομική σχολή να επικαλεστεί οτιδήποτε ιερό ή παρέχουν μόνο εργαλειακή γνώση;
Πώς προστατεύεται το ιερό δικαίωμα έκφρασης γνώμης και το ελεύθερα συνέρχεσθαι των πολιτών - φοιτητών έναντι μειοψηφιών που βιαιοπραγούν;
Μια πρόταση για το ξεπέρασμα του αδιεξόδου, όχι όμως νομικίστικη αλλά με επίκληση κατ’ αναλογία του ιερού θεσμού του ασύλου μπορεί να είναι η εξής: Ναοί γνώσης με άβατο σε δυνάμεις καταστολής κατ’ αναλογία προς τα αρχαία ιερά μπορούν να θεωρηθούν μόνο τα αμφιθέατρα και οι αίθουσες διδασκαλίας. Οι παρατάξεις των φοιτητών πρέπει να διαθέτουν το δικό τους χώρο ανά πανεπιστημιακό ίδρυμα και να μπορούν ελεύθερα να εκφράζονται. Διαθέτοντας έναν τέτοιο χώρο δεν θα είναι αναγκαίες οι καταλήψεις αιθουσών. Όλοι οι άλλοι χώροι π. χ. το πάρκινγκ όπου συμβαίνουν συχνά κλοπές ή τα προαύλια όπου διενεργείται παραεμπόριο και εμπόριο ναρκωτικών πρέπει να διέπονται από τους κανόνες που διέπουν όλους τους άλλους δημόσιους χώρους.
Ο σεβασμός των χώρων μάθησης ως ιερών έκφρασης ανάπτυξης και κίνησης των ιδεών είναι το μέτρο του πραγματικού ενδιαφέροντος των φοιτητών, των πολιτών και του κράτους για μία παιδεία που παράγει πολίτες και όχι μόνο τεχνική και εργαλειακή γνώση.
Σε πολλούς φαίνεται σκανδαλώδης η κατάργηση του πανεπιστημιακού ασύλου. Και έτσι είναι αν αυτή η κατάργηση είναι ολοσχερής και παύσει ο σεβασμός στον χώρο. Σωστά υπάρχει ανησυχία μήπως περάσουμε στην άλλη πλευρά. Λίγοι όμως φαίνεται να ανησυχούν για την παροχή ασυλίας (ακαταδίωκτου) από ποινικές ευθύνες σε στελέχη των τραπεζών για κινήσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε οικονομική καταστροφή. Και βέβαια παραμένει το σκάνδαλο της υπουργικής και βουλευτικής ασυλίας.
Είναι σαφές ότι το ζήτημα του πανεπιστημιακού ασύλου ως εξαίρεση είναι θεσμός και κυρίως αξιών της κοινωνίας και όχι τόσο ζήτημα νομοθεσίας.
1 Μια καλή και εκτεταμένη παρουσίαση για τον θεσμό της Ικετείας υπάρχει στο βιβλίο του John Gould: Αρχαία ελληνική τραγωδία και τελετουργία. Δέκα μελετήματα. Εκδόσεις: ΜΙΕΤ.
2 Η ΕΚΟΦ Εθνική Κοινωνική Οργάνωση Φοιτητών ιδρύθηκε το 1958. Καθοδηγούνταν και χρηματοδοτούταν από την ΚΥΠ με σκοπό την «οργανωτικήν προσπάθειαν αντικομμουνιστικής συνειδήσεως πυρήνων» και η εφημερίδα της παράταξης τυπωνόταν στο στρατιωτικό τυπογραφείο.
3 Η επίθεση αυτή περιγράφεται με σκωπτικό τρόπο από τον Τζήμη Πανούση στο τραγούδι με τίτλο «Πεντάγωνο Καλεί Μόσχα».