Η Κίνα αποτέλεσε και αποτελεί το μεγάλο μυστήριο για το δυτικό πολιτισμό από τη στιγμή που ανακάλυψε την ύπαρξη της, στις αρχές του 16ου αιώνα. Ήταν μια ετεροτοπία, ένα αλλότριο πλέγμα αξίων και ιδεών που ήταν ξένο προς τις αξίες του ευρωπαϊκού πολιτισμού αλλά εξίσου εξελιγμένο (όχι σαν τους λιγότερα τεχνικά εξελιγμένους πολιτισμούς που σάρωναν στο διάβα τους οι Ευρωπαίοι κατά την εποχή της αποικιοκρατίας).
Ο Φρανσουα Ζυλλιέν [1] είναι ένας διαπρεπής Γάλλος φιλόσοφος ο οποίος έχει εξειδικευθεί στη σινολογία. Μέσα από τη μελέτη του κινεζικού πολιτισμού διείδε τις αδυναμίες της δυτικής σκέψης και πιθανώς τα σημεία που θα προσφέρουν στους Κινέζους ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στη σύγχρονη γεωπολιτική αρένα. Τρία σημεία που αξίζουν σχολιασμού είναι τα ακόλουθα.
1ον) Κατά τους Κινέζους δεν υπάρχει ένα ιδεατό πρότυπο που πρέπει να επιβληθεί στη σκέψη του ανθρώπου. Δεν υπάρχει πρότυπο ήθους, πρότυπο στρατηγικό σχέδιο ή πρότυπο επιτυχίας. Τα πάντα βρίσκονται σε εξέλιξη και ο άνθρωπος θα πρέπει να εκμεταλλεύεται το δυναμικό της κατάστασης.
2ον) Οι Κινέζοι προάγουν την έννοια της δραστικότητας έναντι της αποτελεσματικότητας. Η αποτελεσματικότητα είναι αυτή που οι δυτικοί ορίζουμε ως την επίτευξη ενός στόχου μέσα σε συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα και με συγκεκριμένους πόρους. Μια διαδικασία που θέτει δηλαδή σε λειτουργία μια αλληλουχία ενεργειών και πιέζει προς ένα αποτέλεσμα. Αντίθετα η δραστικότητα αναφέρεται στην προεργασία που απαιτείται προκειμένου ένα άτομο ή οργανισμός ή κράτος να έρθει σε θέση ώστε να επιτυγχάνει τους στόχους αβίαστα.
3ον) Κατά τους Κινέζους το εγώ δεν είναι παραπάνω από το σύνολο. Για αυτό δεν αρέσκονται στο να προβάλουν ήρωες στην ιστορία τους. Ο επιτυχημένος στρατηγός είναι αυτός που έχει νικήσει πριν παρατάξει τα στρατεύματα του στο πεδίο της μάχης. Αυτός που έχει ωριμάσει τη νίκη του και δεν απαιτείται καν η αποφασιστική και πολύνεκρη τελική μάχη. Ο αντίπαλος του σύρεται απλά μέσα από λανθασμένες επιλογές στην ήττα του. Μάλιστα κατά του Κινέζους ο θάνατος του αντιπάλου στο πεδίο της μάχης δεν αποτελεί τρόπαιο αλλά αντίθετα επίτευγμα θεωρείται ο προσηλυτισμός των αντιπάλων. Η επιλογή τους να διαλέξουν εσένα οικειοθελώς.
Η ρευστότητα της Κινέζικης σκέψης βασίζεται στην παρατήρηση της φύσης και στη διαπίστωση ότι ο άνθρωπος πρέπει να παρεμβαίνει με σύνεση στη διαδικασία της καρποφορίας προκειμένου να έχει αποτέλεσμα. Αν παρέμβει υπέρμετρα τότε «βιάζει» το αποτέλεσμα και στερεί από τη φύση τη δυνατότητα να επανέλθει και να συνεχίσει να αποδίδει καρπούς αυτόνομα. Αν δεν παρέμβει καθόλου τότε πάλι μειώνει τη δυνατότητα της φύσης να αποδώσει το καλύτερο αποτέλεσμα της.
Διατυπώνει ο Ζυλλιέν, λοιπόν, το συμπέρασμα ότι οι Κινέζοι δεν αρέσκονται στο να δεσμεύονται σε μακροπρόθεσμα προγράμματα με σφικτούς στόχους και αποτελέσματα.
Αν ισχύει όμως αυτό τότε πως επιτυγχάνουν τόσα πολλά; Κατ’ αρχάς με την προώθηση της δραστικότητας έναντι της αποτελεσματικότητας.
Ας δώσουμε κάποια παραδείγματα πιο οικεία σε όλους μας. Ένα άτομο αποφασίζει να κάνει δίαιτα για λόγους υγείας. Ως εκ τούτου ακολουθεί ένα πρόγραμμα διατροφής και εκγύμανσης που απαιτεί προγραμματισμό, θυσίες, προσπάθεια και δέσμευση με στόχο να απολέσει όσα κιλά απαιτηθούν προκειμένου να αποφύγει περιπέτειες με την υγεία του. Αυτή η διαδικασία εμπίπτει στον ορισμό της αποτελεσματικότητας. Η επίτευξη του στόχου είναι θαυμαστή και επιφέρει την αναγνώριση και τη θετική επευφημία των οικείων του.
Αντίθετα, κατά τους Κινέζους ένα άτομο οφείλει να ακολουθεί συνετή διατροφή και μια ζωή με μέτρο ώστε να είναι πάντα σε φόρμα και υγιείς. Σε αυτήν την περίπτωση το αποτέλεσμα (η ευζωία) φαίνεται να έχει επιτευχθεί με μια απλότητα που δεν μπορεί να επιφέρει επιδοκιμασίες ή αναγνώριση από το κοινωνικό του περιβάλλον. Είναι απλά μια φυσική κατάσταση για το άτομο.
Το ίδιο μπορεί να λεχθεί για έναν μαθητή που είναι επιμελής σε σύγκριση με έναν μαθητή που αναγκάζεται να στρωθεί στο διάβασμα για να περάσει τις εξετάσεις και ούτω καθεξής.
Αν διευρύνουμε το παράδειγμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένα κράτος που διατηρεί μια συνεπή δημοσιονομική πολιτική και διαθέτει ένα καλοκουρδισμένο μηχανισμό δημόσιας διοίκησης θα είναι σε θέση να ελέγχει τα ελλείμματα και τα πλεονάσματα με άνεση και να επιτυγχάνει υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.
Δεν πρόκειται κάνεις πολιτικός να αναδειχθεί ούτε σαν ήρωας ούτε σαν πολέμιος της γραφειοκρατίας, απλά γιατί όλα δουλεύουν σωστά. Και όταν όλα δουλεύουν σωστά τότε δημιουργείται η υποδομή ώστε να γίνει κάτι άλλο πολύ σημαντικό.
Δημιουργείται ένας συντονισμός ανάμεσα σε όλα τα συστήματα και τους συμμετέχοντες, θα μπορούσε να λεχθεί μια κοινή περπατησιά που επιτρέπει τη διαφυγή από τα σφικτά προγράμματα και την πρότυπη ανάπτυξη.
Σε μια τέτοια ιδανική περίπτωση ένα κράτος έχει δημιουργήσει τις σκληρές υποδομές (δρόμοι, δίκτυα, πληροφοριακά συστήματα, πολεοδομικά σχέδια, νομοθεσία, δημόσιους οργανισμούς και τις μαλακές υποδομές (κουλτούρα διοίκησης, συστήματα διαχείρισης προσωπικού, παιδεία πολίτη, κα) ώστε οι εξελίξεις να μην προκαλούνται αλλά να δημιουργούνται με ένα φυσικό τρόπο. Έχει δημιουργηθεί το υπόβαθρο για τη δημιουργική συνεννόηση.
Τότε η πολιτική ηγεσία μιας χώρας μπορεί να εκμεταλλευθεί το λεγόμενο «δυναμικό της κατάστασης» και να λαμβάνει ευέλικτες αποφάσεις που ενώ φαίνεται να αποκλίνουν από τα σχέδια και τις στοχοθεσίες, εντέλει αποτελούν τις ενδεδειγμένες ενέργειες για την πολυπόθητη θετική έκβαση.
Οι δυτικοί έχουν αναγάγει το αποτέλεσμα σε δόγμα ή έπαθλο και η βίαιη πρόκληση του θεωρείται ως επιτυχία. Μιλούν συνέχεια για προγραμματισμό που μάλιστα θέλουν να δεσμεύσουν όλους του συμμετέχοντες μέσα σε αυστηρά πλαίσια προωθώντας νόμους, συμβόλαια και συμβάσεις που δεσμεύουν άπαντες σε συγκεκριμένες ενέργειες.
Αντίθετα οι Κινέζοι προάγουν το σκεπτικό της εξέλιξης και της ωρίμανσης. Πρέπει οι συνθήκες να ωριμάσουν και το καλύτερο που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος είναι να βοηθήσει μια διαδικασία να ωριμάσει όπως ένας γεωργός βοηθάει έναν σπόρο να βλαστήσει. Μάλιστα σε αυτό το σημείο γίνεται και μια σύγκριση ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και την κινέζική ως προς τον έννοια της Μήτιδας που εκπροσωπεί τόσο τη σοφία όσο και την «πανούργα νοημοσύνη», τη δυνατότητα της έξυπνης προσαρμογής στο ευμετάβλητο περιβάλλον.
Φυσικά η ιστορία του Οδυσσέα αποτελεί την επιτομή αυτής της νοοτροπίας η οποία αποτελεί και κύριο χαρακτηριστικό της κινεζικής σκέψης που είναι συνθετική και δεν δημιουργεί αποκλεισμούς. Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι και δειλός και θαρραλέος ανάλογα των περιστάσεων. Και έξυπνος και πανούργος. Και σωστός και λάθος. Και ούτω καθ’ εξής.
Πολύ συζήτηση μπορεί να ανοίξει πάνω στις προηγούμενες διατυπώσεις και για τη σχέση τους με το σήμερα.
Προφανώς σήμερα η Κίνα έχει εφαρμόσει μια σειρά από πολιτικές και στρατηγικές που έχουν αφετηρία τη δυτική σκέψη και ίσως και στη χειρότερη εκδοχή της (πχ: η μόλυνση του αέρα στις Κινεζικές πόλεις είναι έξι φορές πάνω από το επιτρεπτό όριο και η σκληρή βιομηχανοποίηση συνέβη εις βάρος κάθε μέτρου και λογικής).
Ωστόσο η Κίνα πλέον έχει γίνει ένας γεωπολιτικός γίγαντας. Και αν υπάρχει ένα μάθημα είναι ότι κάθε λαός και κάθε κουλτούρα έχει τις μοναδικότητες της και μπορεί να τις αναδείξει όταν οι συγκυρίες το επιτρέψουν.
Ως προς εμάς μάλλον θα πρέπει να λάβουμε ένα μάθημα σε κάτι που στην Ελλάδα έχουμε παρανοήσει. Το αποτέλεσμα δεν είναι αυτοσκοπός. Το αποτέλεσμα δεν εγγυάται τη συνέχεια μιας θετικής διαδικασίας. Απαιτείται η ύπαρξη υπόβαθρου που θα βοηθήσει όχι μόνο στην επίτευξη του αποτελέσματος αλλά στην εδραίωση του. Μέσα από αυτήν την οπτική μια επένδυση που ξεπερνάει όλα τις άλλες σε απόδοση είναι η επένδυση στους ανθρώπους.
Δεν είναι ανάγκη όλοι οι δείκτες να είναι μονοδιάστατα συνδεδεμένοι με στόχους και αποτελέσματα. Ας προσπαθήσουμε να θέσουμε τους ανθρώπους μας σε μια κατάσταση «εν κινήσει» και «εν δράσει» και όχι στάσιμους παρατηρητές των επιτυχιών των άλλων.
Ας τους βοηθήσουμε να λύσουν τα προβλήματα της καθημερινότητας και ας τους κατευθύνουμε να προβληματισθούν για την επίλυση των θεμάτων της κοινωνίας. Ας δώσουμε παιδεία, πνεύμα κοινωνούντος ατόμου και καλλιέργεια στους νέους μας.
Ίσως σημαντικότερο μάθημα θα ήταν για τους μαθητές αν όφειλαν να καθαρίζουν μόνοι τους τις αίθουσες τους (όπως στην Ιαπωνία) παρά να τους παραθέτουμε χιλιάδες σελίδων θεωρητικών γνώσεων. Η χώρα μας πρέπει να επενδύσει στους ανθρώπους της γιατί μόνο αυτοί είναι ικανοί να την ανυψώσουν.
***
[1] Φρανσουά Ζυλλιέν, 2019, Εγκώμιο της Απραξίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης