Ο Χένρι Κίσινγκερ σε άρθρο του στην αμερικανική εφημερίδα «Wall Street Journal» (3 Απριλίου 2020) με τίτλο: «The Coronavirus pandemic will forever alter the world order» υποστηρίζει ότι ο ιός θα μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση πραγμάτων στον κόσμο για πάντα1.
Είναι καταφανές ότι η πανδημία του κορoνοϊού μετακινεί τις τεκτονικές πλάκες των εξελίξεων της ιστορίας, ταρακουνώντας συθέμελα την παγκοσμιοποίηση, ενισχύοντας παράλληλα το ρόλο των εθνών και κατ΄ επέκταση των κρατών.
Όπως πολύ σωστά (κατά την προσωπική μου άποψη) αναφέρει ο καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σχολή Ευελπίδων, Κωνσταντίνος Γρίβας, αυτή την στιγμή «είναι σαν να έχει χτυπήσει τον πλανήτη ένας γεωπολιτικός αστεροειδής», αφού είναι «σαν να ζούμε μαζί την γρίπη του 1918, το Βιετνάμ, το οικονομικό κράχ του 1929 και του 2008, το Τσέρνομπιλ, την πτώση του τοίχους του Βερολίνου, την 11η Σεπτεμβρίου και τον Μάη του 1968 2».
Η ανθρωπότητα πλέον αρχίζει να κατανοεί ότι η τυφλή προσήλωση σε ένα κόσμο «ενοποιημένο, χωρίς σύνορα», όπως οραματίζονται οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης, μετατρέπει εύκολα μια περιφερειακή κρίση σε παγκόσμια.
Το ξέσπασμα του κορoνοϊού φαίνεται πως αντιστρέφει την πορεία της Ιστορίας, μιας και κλονίστηκε η αξιοπιστία τόσο της Παγκοσμιοποίησης, όσο και της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης 3, επιστρέφοντας πίσω στην «εποχή του ηρωικού αγώνα των κρατών για εθνική επιβίωση 4».
Από την φαντασίωση που θεωρούσε ότι τα εθνικά σύνορα είναι ξεπερασμένα και θα έπρεπε να οικοδομήσουμε ένα κόσμο χωρίς σύνορα, σήμερα, έχουμε φτάσει σε ένα κόσμο ισχυρών εθνικών συνόρων, αφού φαίνεται ότι μόνο το έθνος – κράτος μπορεί να προσφέρει ασφάλεια, λειτουργικότητα και ευημερία.
Τα παιχνίδια των υπερδυνάμεων πίσω από την πανδημία
Οι εξελίξεις από την πανδημία του κορoνοϊού (Covid – 19), αποκαλύπτουν ότι η δυσπιστία και η εχθρότητα μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας έχει χειροτερέψει 5, αφού το τελευταίο διάστημα έχει ξεκινήσει ένας επικοινωνιακός πόλεμος μεταξύ τους, για το ποιος είναι τελικά υπεύθυνος για την πανδημία, εντείνοντας έτι περισσότερο τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο.
Οι Κινέζοι αξιωματούχοι έθεσαν χαμηλά τον πήχη υποστηρίζοντας ότι «ο στρατός των ΗΠΑ φύτεψε τον ιό στην Wuhan για να αποδυναμώσει την Κίνα 6», με τις ΗΠΑ να αναφέρουν στοχευμένα στις επίσημες ανακοινώσεις τους τον COVID-19 ως ο «κινεζικός ιός».
Η δε απέλαση από την Κίνα πάνω από δώδεκα Αμερικανών δημοσιογράφων, ως «απάντηση στις κινήσεις της Κυβέρνησης Τραμπ να περιορίσει σε 100 τον αριθμό των Κινέζων πολιτών που μπορούν να δουλέψουν στις Ηνωμένες Πολιτείες για πέντε κινεζικούς κρατικούς οργανισμούς ειδήσεων 7», εντείνει ακόμη περισσότερο τον νέο Ψυχρό Πόλεμο ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις.
Η αναδιαμόρφωση της διεθνούς πολιτικής σκηνής καθώς και η διαδικασία «ξηλώματος» μπορεί να προσομοιάζει με το «ξήλωμα» της οικουμένης που συνέβη με την αποσύνθεση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας 8, την οποία είδαμε να επαναλαμβάνεται και σε άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Όπως συνέβη άλλωστε με την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τη Σοβιετική Ένωση, όπου μαζί με την κατάρρευση τους σημειώθηκε ενίσχυση των εθνικών επιδιώξεων διαφόρων λαών και στροφή στα «εθνικά κράτη».
Η επόμενη μέρα
Η πανδημία του COVID-19 έρχεται σε μια εποχή αυξανόμενου εθνικισμού σε όλο τον κόσμο 9, καθώς είναι πρόδηλο ότι τα πλείστα εθνικιστικά κινήματα σημειώνουν ραγδαία άνοδο σε όλες τις εκλογικές διαδικασίες.
Από την άλλη, η ραγδαία εξάπλωση του πληθυσμού, η μαζική μετανάστευση και η αστικοποίηση καθιστούν ολόκληρο τον κόσμο ευάλωτο στις ταχέως μεταδιδόμενες, θανατηφόρες ασθένειες 10, ενώ η ίδια η πανδημία του κορονοϊού αποκαλύπτει την αποτυχία των διεθνών θεσμών καθώς και των εθνικών κυβερνήσεων 11, που επένδυσαν με τυφλή προσήλωση στην παγκοσμιοποίηση.
Η φιλελευθεροποίηση, με επίκεντρο την άκρατη ιδιωτικοποίηση, όπου η οικονομία αυτορυθμίζεται από το «αόρατο χέρι» όπως αναφέρει ο οικονομολόγος Adam Smith, φαίνεται να δέχεται καίριο πλήγμα.
Η πανδημία ανέδειξε το μέγεθος της ζημιάς μετά από την «εγκατάλειψη του δημοσίου τομέα, μετά από μία μακρά περίοδο νεοφιλελευθερισμού 12». Σήμερα, κανείς δεν τολμά να ισχυριστεί ότι τα ιδιωτικά νοσοκομεία μπορούν καλύτερα να καταπολεμήσουν τον ιό από τα δημόσια13.
Ταυτόχρονα, η επικεφαλής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, προχώρησε σε μια απαισιόδοξη εκτίμηση σχετικά με τις επιπτώσεις που θα έχει η πανδημία του νέου κορονοϊού (Covid-19) στην παγκόσμια οικονομία. Πιο συγκεκριμένα, όπως ανακοίνωσε «η πανδημία θα προκαλέσει παγκόσμια ύφεση φέτος το 2020, η οποία μπορεί να είναι χειρότερη από αυτή που παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης της περιόδου 2008-200914».
Απλά να υπενθυμίσουμε πως το 2009, το παγκόσμιο ΑΕΠ υποχώρησε κατά 0,6%, σύμφωνα με στοιχεία του ΔΝΤ. Στις ανεπτυγμένες οικονομίες η μείωση ήταν 3,16% και στις χώρες της ευρωζώνης 4,08%15.
Οι οικονομικές επιπτώσεις της νέας πανδημίας του κορονοϊού δεν πρέπει να θεωρηθούν ως ένα συνηθισμένο πρόβλημα που μπορεί να το λύσει ή να το ανακουφίσει η μακροοικονομία. Αντίθετα, ο κόσμος θα μπορούσε να γίνει μάρτυρας μιας θεμελιώδους αλλαγής στην ίδια την φύση της παγκόσμιας οικονομίας 16, τα αποτελέσματά της οποίας θα γίνουν αισθητά για τις επόμενες δεκαετίες 17.
Η αρχή μιας νέας εποχής
Το επιχείρημα του Francis Fukuyama αναφορικά με το «τέλος της ιστορίας» και κεντρικό ισχυρισμό ότι «δεν υπάρχει κανένας πιθανός ιδεολογικός αντίπαλος για την φιλελεύθερη δημοκρατία» 18, φαίνεται σήμερα να κλονίζεται.
Από την μια άκρη του κόσμου έως την άλλη, η έννοια του έθνους-κράτους αναβιώνει με γοργούς ρυθμούς. «Κάθε εθνική κυβέρνηση εστιάζει στους δικούς της ανθρώπους και κάθε μία διατείνεται πως έχει καλύτερα προετοιμαστεί για την κρίση από όσο οι γείτονές της. Ουσιαστικά, εν μια νυκτί, οι πρωτεύουσες των κρατών ανέκτησαν την κυριαρχία τους που είχαν εκχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, χωρίς να πάρουν την άδεια ούτε των πολιτών, ούτε των Βρυξελλών. Στην πράξη κυβερνούν σαν να βρίσκονται σε πόλεμο, σύμφωνα με τις αποφάσεις τους.19»
Φαίνεται ότι τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν επιστρέψει στις εθνικές λύσεις και κλείνουν τα σύνορα για τους γείτονές τους, για πρώτη φορά εδώ και μερικές γενιές 20, παρά το γεγονός ότι αξιωματούχοι της ΕΕ κατήγγειλαν ότι τέτοιες ενέργειες υπονόμευσαν την αλληλεγγύη και εμπόδισαν την ΕΕ να υιοθετήσει μια κοινή προσέγγιση για την καταπολέμηση του νέου ιού21, αλλά απλώς αγνοήθηκαν.
«Αν μπορείς να παράγεις όσα χρειάζεσαι, μπορείς να ζήσεις!»
Ο αντίκτυπος στις επιχειρήσεις, στο εμπόριο και στις αγορές θα μπορούσε να οδηγήσει στην πιο καταστροφική παγκόσμια οικονομική κρίση, μεγαλύτερη ακόμα και από τη Μεγάλη Ύφεση 22. Όσο η κρίση θα συνεχίζεται, οι δονήσεις από τις επιπτώσεις θα είναι πιο αισθητές, δημιουργώντας ανυπέρβλητα εμπόδια για επιστροφή στον παλαιό παγκοσμιοποιημένο μοντέλο.
Τα τυποποιημένα οικονομικά μέτρα, αντιμετώπισης των οικονομικών επιπτώσεων του κορονοϊού, μπορεί να έχουν καταπραϋντικό χαρακτήρα, όμως είναι αμφίβολο πόσο θα βελτιώσουν πραγματικά την κατάσταση. Τα εν λόγω μέτρα, θα προσπαθήσουν να παρέχουν προστασία στους ανθρώπους που χάνουν την δουλειά τους και δεν έχουν τίποτα για να στηριχθούν. Όμως, όταν οι Κυβερνήσεις βρεθούν αντιμέτωπες με την πικρή πραγματικότητα, καθώς «οι άνθρωποι θα γίνουν ανίκανοι να πληρώνουν τους λογαριασμούς τους, θα δημιουργήσουν διαδοχικά σοκ, από εξώσεις κατοικιών μέχρι τραπεζικές κρίσεις 23» και πολλά άλλα, τότε θα εγκλωβιστούν στο αδιέξοδο που τους έφεραν οι ίδιες οι πολιτικές τους.
Αναπόφευκτα, τα πιο προαναφερόμενα θα οδηγήσουν σε μια βαθιά μετατόπιση ολόκληρου του πλανήτη και στην αναζήτηση της επιστροφής στην φυσική -δηλαδή στην αυτάρκη- οικονομία. Αυτή η μετατόπιση είναι ακριβώς το αντίθετο της παγκοσμιοποίησης. Ενώ η παγκοσμιοποίηση συμβάλλει στον καταμερισμό της εργασίας μεταξύ διαφορετικών οικονομιών, η επιστροφή στην φυσική οικονομία σημαίνει ότι τα έθνη θα κινηθούν προς την εθνική αυτάρκεια 24.
Κλείνοντας θα δανειστώ αυτούσια την αναφορά του καθηγητή στο London School of Economics, Branko Milanovic.
«Αν μπορείτε να παράγετε το δικό σας φαγητό, αν δεν εξαρτάστε από τον ηλεκτρισμό ή από το νερό που παρέχεται από κοινωφελείς εταιρείες, δεν είστε μόνο ασφαλείς από τις διαταραχές που μπορεί να προκύψουν στις αλυσίδες εφοδιασμού τροφίμων ή στην παροχή ηλεκτρικού ρεύματος και νερού˙ είστε επίσης ασφαλέστεροι από το να μολυνθείτε, επειδή δεν εξαρτάστε από τα τρόφιμα που παρασκευάζονται από κάποιον άλλο που μπορεί να έχει μολυνθεί, ούτε χρειάζεστε τεχνίτες, οι οποίοι μπορεί επίσης να έχουν μολυνθεί, για να έρθουν να επιδιορθώσουν οτιδήποτε στο σπίτι σας. Όσο λιγότερο χρειάζεστε άλλους, τόσο ασφαλέστεροι και καλύτερα είστε 25».
Διαπιστώνεται ότι αυτά που αποτελούσαν πλεονεκτήματα για την παγκοσμιοποίηση, η κρίση της πανδημίας του κορονοϊού τα έχει μετατρέψει σε μειονέκτημα, και το αντίστροφο, ενισχύοντας τις απόψεις που εκφράζει η εθνικιστική ιδεολογία για την αποτελεσματικότητα της στροφής σε εθνικές λύσεις και την σημασία της ύπαρξης ισχυρών εθνών – κρατών τα οποία με σεβασμό μεταξύ τους θα συνεργάζονται, σε ένα νέο κόσμο που αναγεννάται.
Γεάδης Γεάδη
1 Σ. Ιακωβίδης, Η επόμενη μέρα μετά τον κορωνοϊό, εφ. Σημερινή (12/04/2020)
2 Κ. Γρίβας, Ο κορωνοϊός γκρεμίζει την παγκοσμιοποίηση, συνέντευξη στο Γιώργο Σαχίνη (ράδιο 98.4)
3 J. Jielonka, Αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους, εφ. Καθημερινή (Ελλάδα) (27/03/2020)
4 ο.π.
5 N. Burns, Πώς να υπάρξει ηγεσία σε μια εποχή πανδημίας, 26/03/2020
6 ο.π.
7 J. Pomfret, Η Κίνα θα πεθυμήσει τους Αμερικανούς δημοσιογράφους όταν θα έχουν φύγει, 23/03/2020
8 B. Milanovic, Ο πραγματικός κίνδυνος της πανδημίας είναι η κοινωνική κατάρρευση, 20/03/2020
9 M. Mesfin, Χρειάζεται ολόκληρος ο κόσμος για να τερματιστεί μια πανδημία, 22/03/2020
10 L. Monaco, Η πανδημική νόσος αποτελεί απειλή για την εθνική ασφάλεια, 04/03/2020
11 L. Richardson, Τα πανεπιστήμια καλύπτουν το κενό, 10/04/2020
12 J. Jielonka, Αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους, εφ. Καθημερινή (Ελλάδα) (27/03/2020)
13 ο.π.
14 K. Georgieva, Press Release, IMF Managing Director Kristalina Georgieva’s Statement Following a G20 Ministerial Call on the Coronavirus Emergency, International Monetary Fund (IMF), 23/03/2020 https://www.imf.org/en/News/Articles/2020/03/23/pr2098-imf-managing-director-statement-following-a-g20-ministerial-call-on-the-coronavirus-emergency
15 ΔΝΤ: Παγκόσμια οικονομική ύφεση χειρότερη από το 2009 λόγω κορωνοϊού, Alphanews.live (24/03/2020)
16 B. Milanovic, Ο πραγματικός κίνδυνος της πανδημίας είναι η κοινωνική κατάρρευση, 20/03/2020
17 Mohamed A. El-Erian, Η επερχόμενη ύφεση λόγω κορωνοϊού, 18/03/2020
18 A. E. Casey & Seva Gunitsky, Η αδυναμία του αυταρχικού, 02/04/2020
19 J. Jielonka, Αναβιώνει η έννοια του έθνους-κράτους, εφ. Καθημερινή (Ελλάδα) (27/03/2020)
20 N. Burns, Πώς να υπάρξει ηγεσία σε μια εποχή πανδημίας, 26/03/2020
21 European Commission warns member states on mask export ban, Financial Times
22 N. Burns, Πώς να υπάρξει ηγεσία σε μια εποχή πανδημίας, 26/03/2020
23 B. Milanovic, Ο πραγματικός κίνδυνος της πανδημίας είναι η κοινωνική κατάρρευση, 20/03/2020
24 ο.π.
25 ο.π.