Οι έννοιες της Επιστήμης και της Θρησκείας είναι από μόνες τους αρκετά περίπλοκες και απλώνονται ιστορικά και θεματολογικά σε πολλά πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας και σκέψης. Πόσω μάλλον όταν έχουμε μπροστά μας ένα βιβλίο που προσπαθεί να διερευνήσει τις σχέσεις μεταξύ αυτών των εννοιών.
To εγχείρημα «Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία – Νέες Φιλοσοφικές και Ιστορικές Προσεγγίσεις» (σε επιμέλεια των Σωτήρη Μητραλέξη, Paul Tyson & Peter Harrison, Eκδόσεις Ροπή, 2020) είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον, ειδικά σήμερα, με την αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας και των επιστημών, με ρυθμό αντιστρόφως ανάλογο της ικανότητας του ανθρώπινου εγκεφάλου να συνειδητοποιεί τις επιπτώσεις αυτών των εξελίξεων σε τομείς της μετα-φυσικής, οι οποίοι εκ των πραγμάτων ξεπερνούν τα όρια της επιστήμης.
Ξεκινώντας να διαβάζει κανείς αυτό το φιλόδοξο έργο (αποτέλεσμα συλλογικής εργασίας εννέα επιστημόνων/φιλοσόφων και θρησκειολόγων/θεολόγων, με κεφάλαια των καθηγητών Peter Harrison, Bernard Lightman, D. C. Schindler, Michael Hanby, Paul Tyson, John Milbank, David Bentley Hart, Σωτήρη Μητραλέξη και επίμετρο του Αθανασίου Σ. Φωκά, του Cambridge και της Ακαδημίας Αθηνών) ανακαλύπτει ότι ίσως χρειαστεί να αναθεωρήσει —ή τουλάχιστον να φρεσκάρει στη μνήμη του— κάποιες βασικές φιλοσοφικές έννοιες, ώστε να καταφέρει να εστιάσει στο πρόβλημα, να μπορέσει να παρακολουθήσει τους πυκνούς συλλογισμούς και συσχετισμούς όπως αναπτύσσονται και να αποκομίσει κάποιο νοητικό συμπέρασμα - ή άλλου είδους ωφέλεια.
Υπάρχουν δύο τρόποι να διαβάσει κανείς τέτοιου είδους βιβλία:
O πρώτος είναι στον κανονικό, προσωπικό ρυθμό ανάγνωσης — αν νιώθετε άνετα με τις συχνές ειδικές ορολογίες, έννοιες και παραπομπές.
Ο δεύτερος είναι να μειώσετε ταχύτητα, ώστε να ξεκαθαρίζετε κάθε τυχόν άγνωστη σε σας λέξη/έννοια και μετά να συνεχίζετε, κάνοντας δηλαδή συχνές παύσεις για παράλληλη έρευνα όπου απαιτείται — και απαιτείται συχνά χάρη στις πλούσιες παραπομπές εξειδικευμένης βιβλιογραφίας.
Όποιον κι αν επιλέξετε αυτό το πόνημα δεν είναι σίγουρα το πιο εύκολο για τον μη ειδικό αναγνώστη. Τουλάχιστον η φιλοσοφική πλευρά του θέματος απαιτεί ορισμένες γνώσεις και βιβλιογραφικά εφόδια που για έναν πιο ψαγμένο ή επαγγελματία του χώρου είναι δεδομένα ή εκ των ουκ άνευ.
“Η «επιστήμη» και η «θρησκεία», με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται σήμερα ως έννοιες, αποτελούν νεωτερικά κατασκευάσματα — με ιδιαιτέρως πιο πολύπλοκη την πρότερη διαδρομή τους απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται, και απολύτως αναχρονιστική την προβολή του νεωτερικού περιεχομένου τους σε αυτήν την παλαιότερη ιστορική διαδρομή.”
Ωστόσο το θέμα είναι δεόντως προκλητικό, έως τρομακτικό σε ορισμένες οντολογικές πλευρές του, καθώς ερευνώντας τις πτυχές του βυθίζεται κανείς σε όλο και πιο απαιτητικές έννοιες.
Από την άποψη αυτή είναι εξαιρετικά πρακτικό το ότι δεν δίνεται συγκεντρωτικός βιβλιογραφικός κατάλογος πηγών, αλλά κάθε αναφορά ενός χρήσιμου βιβλίου γίνεται στη σχετική αντίστοιχη υποσημείωση.
Τα πράγματα γίνονται πιο περίπλοκα (αλλά και πιο ενδιαφέροντα) όταν ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται ότι το βιβλίο αυτό είναι μόνο μια εισαγωγή αρκετών άλλων βιβλίων που θα ακολουθήσουν στο αντικείμενο, από τον κάθε συγγραφέα χωριστά.
Κάποια από τα έργα αυτά είναι ήδη έτοιμα και το παρόν έργο είναι απλά μια «ζουμερή» και χορταστική περίληψη–εισαγωγή–πρόγευση του τι θα επακολουθήσει. Αυτό το τελευταίο ας μην παρεξηγηθεί: Oι 250 σελίδες του βιβλίου ήταν σαν να διαβάσαμε… 550 — και ακόμα επανερχόμεθα!
Επιγραμματικά, αυτά που αποκομίζει άμεσα ο αναγνώστης είναι ότι κάποιες έννοιες που θεωρούμε δεδομένες, όχι μόνο δεν είναι αλλά συχνά μας δίνονται ανεστραμμένες!
Παράδειγμα: H επιστήμη στο δημόσιο λόγο —έτσι όπως έρχεται να μας επιβληθεί από ορισμένους προβεβλημένους επιστήμονες που αρέσκονται να την εκλαϊκίζουν ακόμα και με την καλή έννοια— είναι στην ουσία μια θρησκειοποιημένη επιστήμη που προσπαθεί εναγωνίως να εκτοπίσει ή να παραμερίσει την «παραδοσιακή» θρησκεία, προκειμένου να μην αντιμετωπίζει πραγματικά ή φανταστικά εμπόδια στο φιλόδοξο δρόμο της «περί της ερμηνείας των πάντων», της «ενοποιημένης θεωρίας», του παντρέματος κβαντικής-σχετικότητας και όλα τα συναφή.
“Ο «επιστημονισμός» είναι μια ύπουλη ασθένεια που λειτουργεί ως παραμορφωτικός φακός.”
Εκείνα για τα οποία στο παρελθόν θα μπορούσαμε άνετα να κατηγορήσουμε τη θρησκεία ως υπαίτια, δηλαδή ως άνωθεν επιβαλλόμενα και ως ψεύτικες ή ανυπόστατες ή μη αποδείξιμες θεωρίες, σήμερα τα βλέπουμε να επιβιώνουν ως πρακτικές της καθημερινής επιστήμης, αλλά και ως θέσφατα για το πώς αντιμετωπίζουμε τα μεγάλα προβλήματα και διλήμματα της ανθρωπότητας.
Αυτά που στο παρελθόν ήταν αλληλένδετα μεταξύ τους (θρησκεία και επιστήμη με κοινό στόχο το καλό του ανθρώπου, με δεδομένο ή ζητούμενο την φιλοσοφική αγάπη του επιστήμονα), σήμερα έχουμε την τάση να τα αποσυναρμολογούμε, εφαρμόζοντας την αναλυτική έως «διαλυτική» μέθοδο στα πάντα: ένα ρολόϊ στην τελική του αξία και χρησιμότητα ασφαλώς δεν είναι το άθροισμα των επιμέρους εξαρτημάτων του και αν επιμείνουμε σε αυτή τη θεώρηση κάτι μπορεί να πάει πολύ στραβά…
Ομοίως, οι πρόσφατες επιστημονικές επιτυχίες μέσω των νέων υπερ-εργαλείων της τεχνολογίας δημιουργούν μια ψευδαίσθηση επιτάχυνσης για την εξήγηση και ίσως έλεγχο των πάντων, διαδικασία κατά την οποία ο επιστήμονας εστιάζει στη μέθοδο ανάλυσης, όχι μόνο ως εργαλείο ευρύτερης κατανόησης σε μικροσκοπικές και συμπαντικές κλίμακες, αλλά και ως αιτία για να προσδώσει στο αντικείμενο έρευνάς του ιδιότητες και πρωταρχικά χαρακτηριστικά που ποτέ δεν είχαν - νοούμενα ως «εξαρτήματα».
Οι θεωρίες του Yuval Noah Harari (και των ομοίων του) επισημαίνονται ως ακόμα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα και δεν είναι οι μοναδικές.
Άλλες παρόμοιες θεωρίες «εκλαΐκευσης της επιστήμης» των Richard Dawkins, Stephen Hawking, κλπ., εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία και απαιτούν την προσοχή του αναγνώστη-ερευνητή, πόσω δε μάλλον του επιστήμονα που επηρεάζεται από αυτές και εμπνέεται στη δική του έρευνα.
Ο «επιστημονισμός» είναι μια ύπουλη ασθένεια που λειτουργεί ως παραμορφωτικός φακός.
Για να μην πέφτουμε σε τέτοιες παγίδες ίσως χρειάζεται να επαναθέσουμε την έννοια της επιστήμης σε νέες βάσεις:
Mια νέα ή «νεωτερική» επιστήμη όπως αναλύεται στο έκτο κεφάλαιο (του David C. Schindler, που είναι από τα πλέον ενδιαφέροντα, καλογραμμένα και ευκολοδιάβαστα).
“Η ορθή λειτουργία της Επιστήμης δεν έχει —ή δεν πρέπει να έχει— να κάνει με τα θρησκευτικά πιστεύω του επιστήμονα. Ειδάλλως καταλήγει θρησκεία η ίδια…”
Κυρίαρχη ιδέα λοιπόν είναι η επαναθεμελίωση βασικών αρχών της ανθρώπινης δραστηριότητας —αλλά και σκέψης— σε ένα πλαίσιο που δεν απομονώνει τη Φύση, τη Μεταφυσική, το ένθεο και τον Θεό από το εκάστοτε αντικείμενο έρευνας, επειδή απλά και μόνον ιστορικά άρχισε να συμβαίνει αυτός ο διαχωρισμός, με την σταδιακή απομείωση του ρόλου της θρησκείας και την αντίστοιχη εξύψωση της επιστήμης στο θρόνο της πρώτης.
Για να το θέσουμε πιο απλά, είναι σαν να έχουμε μια ζυγαριά ή ένα εκκρεμές ή μια τραμπάλα: κάθε δύναμη ή εστίαση προς τη μία πλευρά, μειώνει τη σημασία, το ρόλο της άλλης και τούμπαλιν.
Σε κάθε περίπτωση δεν έχουμε καθόλου ισορροπία και το σύστημα -ιστορικά- από τη μέγιστη θρησκοληψία ένεκα απουσίας επιστήμης έχει καταντήσει στις μέρες μας να είναι τόσο «επιστημονικό», ώστε οτιδήποτε εκφράζει η θρησκεία να ανάγεται σε κάτι εξαρχής απορριπτέο, περιττό, και εμπόδιο για τις επιστημονικές φιλοδοξίες.
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε:
Συγκρούεται η «επιστήμη» με τη «θρησκεία»; Συγκρουόταν ανέκαθεν; Και τι είναι, εν τέλει, η «επιστήμη» και η «θρησκεία»;
Η συζήτηση περί επιστήμης και θρησκείας, των ορίων μεταξύ τους, της δυνατότητας συνύπαρξής τους ή μιας ανέκαθεν μάχης τους, βρίσκεται με τον έναν ή τον άλλον τρόπο πάντοτε παρούσα στη δημόσια συζήτηση — στην Ελλάδα και διεθνώς.
Συνήθως αυτοί οι δύο όροι, επιστήμη και θρησκεία, εκλαμβάνονται ως αυτονόητοι και περίπου προαιώνιοι, δηλαδή ως έννοιες των οποίων η προβολή σε ιστορικές φάσεις άλλες από τη δική μας δεν είναι αναχρονιστική.
Όμως, η ιστορία των ιδεών και η ιστορία της επιστήμης και της θρησκείας, ως ακαδημαϊκός κλάδος, έχει κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες σημειώσει σημαντικές προόδους, σύμφωνα με τις οποίες καταδεικνύεται ως ανακριβής και αναχρονιστική αυτή η χρήση των όρων.
Η «επιστήμη» και η «θρησκεία», με τον τρόπο που χρησιμοποιούνται σήμερα ως έννοιες, αποτελούν νεωτερικά κατασκευάσματα — με ιδιαιτέρως πιο πολύπλοκη την πρότερη διαδρομή τους απ’ ό,τι συνήθως πιστεύεται, και απολύτως αναχρονιστική την προβολή του νεωτερικού περιεχομένου τους σε αυτήν την παλαιότερη ιστορική διαδρομή.
Το βιβλίο «Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία: νέες φιλοσοφικές και ιστορικές προσεγγίσεις» συγκεντρώνει συνεισφορές από ιστορικούς της επιστήμης, φιλοσόφους της θρησκείας και θεολόγους, προκύπτει από το διεθνές ερευνητικό εγχείρημα “After Science and Religion: Rethinking the Foundations of Science-Religion Discourse” και ρίχνει φως στην ιστορική εξέλιξη των όρων και των πεδίων γνώσης, αναλογιζόμενο σχετικά με την μελλοντική προοπτική τους.
Με κεφάλαια των Peter Harrison, Bernard Lightman, D. C. Schindler, Michael Hanby, Paul Tyson, John Milbank, David Bentley Hart, Σωτήρη Μητραλέξη και επίμετρο του Αθανασίου Σ. Φωκά, πρόκειται για ένα εγχείρημα ριζικής επαναπλαισίωσης της συζήτησης πέρα από όσα συνηθίζουμε να θεωρούμε ως αυτονόητα, το οποίο φέρνει τον Έλληνα αναγνώστη για πρώτη φορά σε επαφή επαφή με σημαντικούς στοχαστές του αγγλόφωνου ακαδημαϊκού χώρου.
(Πίνακας περιεχομένων, βιογραφικά συγγραφέων και ολόκληρη η «Εισαγωγή», εδώ.)
Συμπερασματικά…
Ένα βιβλίο-αποκάλυψη, ακόμα και για τον φιλοσοφικά ψαγμένο φίλο του είδους. Aξίζουν πολλά συγχαρητήρια σε όσους ανέλαβαν το τρομακτικά δύσκολο έργο της μετάφρασης και κυρίως της ακριβούς απόδοσης λέξεων και εννοιών, που ακόμα και στην μητρική τους γλώσσα είναι πιθανώς κτήμα ολίγων παρά πολλών…
Προσωπικά βρήκαμε σε αυτό μια επιβεβαίωση των ανησυχιών μας (και όχι μόνον… «αμηχανίας») όταν διαβάζαμε για πρώτη φορά τις μεγαλοστομίες/προφητείες των Harari, Hawking, Dawkins, και των ομοίων τους, που στην πλειοψηφία τους είναι άθεοι ή αγνωστικιστές — και καλά κάνουν ή έκαναν, άλλο συζητάμε εδώ.
Η ορθή λειτουργία της Επιστήμης δεν έχει —ή δεν πρέπει να έχει— να κάνει με τα θρησκευτικά πιστεύω του επιστήμονα. Ειδάλλως καταλήγει θρησκεία η ίδια…
Η αποκάλυψη του βιβλίου έχει να κάνει με τις νεωτερικές έννοιες των λέξεων, έτσι όπως τις χρησιμοποιούμε σήμερα, εν αντιθέσει με τις αντίστοιχες έννοιες που είχαν κατά το παρελθόν και σε όλη την εξελικτική πορεία τόσο της επιστήμης όσο και της θρησκείας.
Θα ήταν άδικο να συμφωνήσουμε με το δημοφιλές pulp fiction και να θεωρήσουμε ότι ο άνθρωπος έκανε ένα τεράστιο εξελικτικό άλμα από τα προμεσαιωνικά κηρύγματα της εκκλησίας για να πέσει στο καθ’ όλα μαλακό στρώμα των δοξασιών των σύγχρονων επιστημόνων, που ως φιλόδοξοι μελλοντολόγοι προσπαθούν εναγωνίως να εκδιώξουν τους θεολόγους από το «θρόνο» — ενδεχομένως και τους πολιτικούς, αν τους δοθεί η ευκαιρία, ή αν οι τελευταίοι τους πάρουν εντελώς τοις μετρητοίς.
Ίσως τελικά ο άνθρωπος δεν είναι μόνο «πληροφορία» όπως αρέσκονται να λένε κάποιοι και το μέλλον μας δεν είναι μόνο Cloud, AI & Singularity.
Η γνώση των ορίων και η «μετριοπάθεια» (όπως εξηγείται στο βιβλίο) είναι εξίσου σημαντική με τη φιλοδοξία για το «σπάσιμό» τους…
Συνιστάται ανεπιφύλακτα και θα το βρείτε εδώ. Και ζητάμε προκαταβολικά συγγνώμη αν κατά την ανάγνωσή του σας ανοίξει η όρεξη για μεγαλύτερη φιλοσοφική αναζήτηση!