«Πόλεμος πάντων μεν πατήρ εστί, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε, τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε, τους δε ελευθέρους» (Ηράκλειτος).
Θα αποτελούσε νοητικό σφάλμα και ερμηνευτικό ολίσθημα αν η παραπάνω θέση του «σκοτεινού φιλόσοφου» συνιστά ένα δοξαστικό για τον πόλεμο.
Ο Ηράκλειτος διαβλέπει στον πυρήνα του πολέμου τον απόλυτο νόμο του σύμπαντος: Η αρμονία μέσα από τις αντιθέσεις. Άνθρωπος και κοινωνία βρίσκονται σε μία διαδικασία αέναης πάλης των αντιθέτων.
Μία αφανής «εναντιοδρομία» διέπει κάθε εκδήλωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και κάθε θεσμό της κοινωνίας ή κοινωνική σχέση.
Αυτή η αντίδικη σχέση πυροδοτεί την αλλαγή και διασώζει το σύμπαν από το τέλμα της ακινησίας.
Ο Θουκυδίδης για τον πόλεμο
«Ο δε πόλεμος υφελών την ευπορίαν του καθ’ ημέραν βίαιος διδάσκαλος και προς τα παρόντα τας οργάς των πολλών ομοιοί» (Θουκυδίδης).
Αντίθετα με τον Εφέσιο φιλόσοφο ο ιστορικός Θουκυδίδης με ευκρινή τρόπο τονίζει τη «βιαιότητα» του πολέμου. Επηρεασμένος από την αγριότητα της συμπεριφοράς των Αθηναίων προς τους Μηλίους καταγράφει τη θλιβερή πραγματικότητα του πολέμου.
Κι αυτό γιατί ο πόλεμος συνοδεύεται από βίαιες ανακατατάξεις και μεταμορφώσεις της καθημερινότητας και δίνει διέξοδο στα πιο άλογα και πρωτόγονα ένστικτα του ανθρώπου.
Ο πόλεμος ανασύρει από την άβυσσο του γενετικού μας υλικού τα πιο καταστροφικά στοιχεία που εξακοντίζουν με σφοδρότητα στα «αζήτητα» τη λογική και την ηθική.
Φρόϊντ και πόλεμος
«Ο πόλεμος φαίνεται σύμφωνος με τη φύση, βιολογικά πλήρως δικαιολογημένος, στην πράξη αναπόφευκτος» (Φρόϊντ).
Ο εισηγητής της ψυχανάλυσης διατείνεται πως ο πόλεμος είναι εγγεγραμμένος στο γενετικό κώδικα του ανθρώπου και γι’ αυτό θεωρεί πως αυτός θα αποτελεί μία θλιβερή πραγματικότητα.
Η νόηση αδυνατεί να κυριαρχήσει πάνω στις πρωτόγονες ορμές και κάθε ζωώδες στοιχείο εκδηλώνεται στη διάρκεια του πολέμου.
Η εσωτερικευμένη επιθετικότητα διαταράσσει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου που εναγωνίως επιζητεί τρόπους αποφόρτισης αυτής της δύναμης.
Σε αυτήν την πραγματικότητα ο Φρόϊντ προτείνει ως αντίδοτο τον πολιτισμό: «όλα όσα προωθούν την εξέλιξη του πολιτισμού εργάζονται και ενάντια στον πόλεμο».
Ο Αϊνστάιν και η πρότασή του για ειρήνη
«Γιατί ο άνθρωπος έχει μέσα του την επιθυμία να μισεί και να καταστρέφει» (Αϊνστάιν).
Ο Αϊνστάιν σε μια επιστολή του στον Φρόϊντ (30 Ιουλίου 1932) και στην αδυναμία του να αιτιολογήσει τον πόλεμο ως φαινόμενο κατέληξε στην παραπάνω θέση.
Ωστόσο – αν και ζήτησε τη συνδρομή του Φρόϊντ – δεν έπαυσε να αισιοδοξεί και να προτείνει τρόπους ανάσχεσης της καταστροφικής δύναμης που φωλιάζει στα έγκατα του ανθρώπινου γονιδιώματος.
Όσο κι αν κατηγορήθηκε, ότι έμμεσα συνέβαλε στη ρίψη της ατομικής βόμβας (1945), στάθηκε υπέρμαχος της ειρήνης με μια ρηξικέλευθη πρόταση, που ωστόσο δεν έγινε δεκτή ούτε και γνωστή: «Καταλήγω έτσι στο πρώτο μου αξίωμα: η αναζήτηση της διεθνούς ασφάλειας προϋποθέτει ότι κάθε κράτος θα απαρνηθεί, μέσα σε ορισμένα όρια, την ελευθερία δράσης τους, δηλαδή την κυριαρχία του…».
Ο Μορέν για την Ιστορία και τον Πόλεμο
«Η ιστορία γεννιέται από τον πόλεμο και γεννά τον πόλεμο» (Edgar Moren).
Ο Γάλλος φιλόσοφος διείδε καθαρά τη διαλεκτική σχέση Πολέμου και Ιστορίας.
Σύμφωνα με τον φιλόσοφο ο πολιτισμός (η ιστορία του) κάθε λαού έδωσε μορφή και έκφραση σε δυνατότητες ορθολογικές, οικονομικές, αισθητικές.
Ταυτόχρονα, όμως, γέννησε και την παράνοια και την υπερβολή του homo homini lupus.
Όταν τελειώνει ένας πόλεμος πέρα από τις υλικές ζημιές αλλάζουν οι συμπεριφορές των ανθρώπων αλλά και η «ηθική πορεία» του πολιτισμού. Υιοθετούνται νέα πρότυπα, αξίες και ιδανικά.
Ωστόσο και η ίδια η Ιστορία (πολιτισμός…) λειτουργεί ως πυροκροτητής των πολεμικών συρράξεων.
Ο τρόπος, δηλαδή, που άνθρωποι, λαοί, κοινωνίες και έθνη οργανώνουν την πολιτική, κοινωνική και οικονομική ζωή καθορίζει και την ηθική των σχέσεών τους. Η ειρήνη και ο πόλεμος επωάζονται στην ποιότητα του πολιτισμού κάθε εποχής.
Η βίαιη καθημερινότητά μας
Οι επιστήμονες, οι φιλόσοφοι και οι λογοτέχνες προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τον πόλεμο, αλλά απέτυχαν να τον εμποδίσουν.
Το ερώτημα «γιατί οδηγούμαστε στον πόλεμο» παραμένει πάντοτε επίκαιρο και θέτει σε δοκιμασία κάθε ερμηνεία. Κι αυτό γιατί η επιθυμία για ειρήνη εστιάζεται μόνο σε μία διαδήλωση ή στα ψηφίσματα του Ο.Η.Ε. ή στις υποκριτικές δηλώσεις των ηγετών του κόσμου για την «ειρηνική επίλυση των διαφορών».
Όταν, όμως, στην καθημερινότητά μας κυριαρχεί η επιθετικότητα, το νείκος, η αντιδικία, ο βάρβαρος ανταγωνισμός και η ηθική του συμφέροντος, τότε οι εκκλήσεις για ειρήνη είναι χωρίς περιεχόμενο.
Περί πολέμου
Καμία ειρήνη δεν θα επικρατήσει, αν με ειλικρίνεια δεν αποδεχτούμε κάποιες βασικές αιτίες του πολέμου που κρύβονται στα σκοτεινά δώματα του ανθρώπινου ψυχισμού. Μία απόπειρα ορισμού του πολέμου θα βοηθούσε σε αυτό.
Πόλεμος είναι:
Η απελευθέρωση των πιο πρωτόγονων ενστίκτων του ανθρώπου και η επιστροφή αυτού στην πρωτόγονη βαρβαρότητα.
Η αδυναμία του ανθρώπου να κυριαρχήσει πάνω στην έμφυτη και γενετικά προγραμματισμένη επιθετικότητά του και στον υπέρμετρο ατομικισμό του.
Η αδιαφορία για τον άλλο, τις απόψεις του, τα συμφέροντά του.
Ο φόβος του ξένου και η απόρριψη αυτού με βίαια μέσα.
Η αδυναμία επικοινωνίας και κατανόησης μεταξύ των λαών.
Η ψευδαίσθηση της υπεροχής και της αυτάρκειας ενός λαού απέναντι σε κάποιον (–ους) άλλον (–ους) λαό (–ούς).
Η αδυναμία των φορέων κοινωνικοποίησης (όλων των λαών και συστημάτων του κόσμου) να διαπαιδαγωγήσουν και να μορφώσουν τα νέα μέλη πάνω στις αρχές της ισοτιμίας, της ηθικής, του σεβασμού των δικαιωμάτων των άλλων.
Η αδυναμία των ανθρώπων να αντιληφθούν την «κοινή γήινη ρίζα» της ταυτότητάς τους, τα κοινά προβλήματα, το κοινό μέλλον, την κοινή τύχη – τέλος τους.
Οι ταυτότητες που μας επιβάλλουν οι διάφορες θρησκείες, ιδεολογίες, φιλοσοφικά συστήματα, πατρίδες…
Ο εθνικός «ναρκισσισμός» και η εθνική «αυταρέσκεια».
Η κυριαρχία των ανορθολογικών δυνάμεων επί της λογικής.
Η απουσία αισθητικής και ο συμβιβασμός με τις δυνάμεις του άσχημου και του κακού.
Η δικαίωση και η αποδοχή της αξίας της «δύναμης» και του δικαίου του «δυνατού».
Η άρνηση της ζωής, της λογικής, του πολιτισμού και της δημοκρατίας και
Επειδή
Η λογική, ο πολιτισμός και η δημοκρατία είναι γνωρίσματα και δημιουργήματα του ανθρώπου, ο πόλεμος είναι η άρνηση του ίδιου του ανθρώπου
Ο πόλεμος θα σταματήσει μόνον όταν τον «αποβάλλουμε» από το αξιακό μας σύστημα και ηθικοποιήσουμε το μέσα μας θηρίο.
«Απαγορεύεται να σκοτώνεις, γι’ αυτό οι δολοφόνοι τιμωρούνται – εκτός και αν σκοτώνουν πολλούς ανθρώπους υπό τους ήχους των παιάνων» (Βολταίρος).