Πολύ μεγάλη είναι σήμερα η συζήτηση για την ενσωμάτωση- με καθυστέρηση- της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2014/89/Ε.Ε./23 Ιουλίου 2014 «Περί θεσπίσεως πλαισίου για τον θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό» (για συντομία, ΘΧΣ) που προωθείται μονομερώς κατά την άποψή μας από του Υπουργείο Περιβάλλοντος.
Τι είναι όμως ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός; Ο ΘΧΣ αποτελεί τη στρατηγική χωροθέτηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στη θάλασσα, ούτως ώστε να επιτυγχάνεται η ρύθμιση, η διαχείριση και η προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος, με τρόπον ώστε να μετριάζονται, αν όχι να ελαχιστοποιούνται συγκρούσεις και αρνητικές επιδράσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα και να αυξάνονται οι συνέργειες. Πέραν αυτού ο Θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός έχει και ισχυρή πολιτισμική διάσταση και πρέπει να είναι μιά δημιουργική κοινωνική διαδικασία η οποία να στοχεύει στην δημιουργία ελκυστικών ταυτοτήτων για τους θαλάσσιους χώρους με τελικό σκοπό την θαλάσσια (μπλε) ανάπτυξη και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την τοπική ανάπτυξη και την θαλάσσια τοπική επιχειρηματικότητα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω θαλάσσιων χωροταξικών σχεδίων ευρείας αποδοχής τα οποία προκύπτουν από τακτική διαβούλευση μεταξύ των εμπλεκομένων φορέων και προβλέπουν ενεργή εμπλοκή τους στο σχεδιασμό, καθ’ όλη τη διάρκεια υλοποίησής του και ιδανικά, ως μάλιστα παράγοντας επιτυχίας, από την αρχή της διαδικασίας.
Τα τελευταία χρόνια, ο ΘΧΣ αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία ως ένα νέο πρότυπο προς μια ολοκληρωμένη, οικοσυστημική διαχείριση των θαλασσίων περιοχών που νοούνται εν μέρει και ως συνέχεια των χερσαίων. Ασφαλώς, οι δράσεις του ΘΧΣ διαφέρουν ως προς την έντασή τους, το βαθμό παρέμβασής τους στο οικοσύστημα, τη διάρκειά τους και άλλες παραμέτρους. Όπως επαναλαμβάνεται συχνά σε διεθνή φόρουμ και από τη σχετική επιστημονική συζήτηση ο θαλάσσιος χωρικός σχεδιασμός είναι «tailor-made” !
Σύμφωνα και με τους στόχους τόσο της ΟΠΘΣ[1] όσο και της ΟΘΠ [2], ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός πρέπει να είναι σε θέση :
· να διαμορφώσει και να εφαρμόσει την οικοσυστημική προσέγγιση.
· να διασφαλίζει με σαφήνεια και βεβαιότητα το μέλλον των επενδύσεων στους θαλάσσιους τομείς δραστηριότητας και
· να προλαμβάνει ή να μειώνει τις συγκρούσεις μεταξύ των διαφόρων χρήσεων του θαλάσσιου χώρου μέσω ολοκληρωμένου σχεδιασμού.
Το εγχείρημα είναι φιλόδοξο, δεδομένου ότι η διαχείριση των θαλάσσιων δραστηριοτήτων στην Ευρώπη γινόταν σε μεγάλο βαθμό σε τομεακή βάση και ότι ορισμένες διενέξεις δεν μπορούν να προβλεφθούν σε βάθος χρόνου. Η ΕΕ μέσω πολυάριθμων προγραμμάτων ενθαρρύνει τη διακρατική συνεργασία για την ανταλλαγή πληροφοριών, δεδομένων και τεχνογνωσίας, αλλά και κοινό σχεδιασμό και κοινές δράσεις που ευνοούν τη βιωσιμότητα του ευρωπαϊκού θαλάσσιου χώρου.
Τι γίνεται διεθνώς
Ο ΘΧΣ είναι ήδη σε εξέλιξη στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης για παραπάνω από μια δεκαπενταετία. Το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Γερμανία και η Νορβηγία εργάζονται για θαλάσσια χωρικά σχέδια δεύτερης γενιάς στη Βόρεια και στη Βαλτική θάλασσα. Άλλες χώρες, όπως ΗΠΑ, Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο και Σουηδία εργάζονται πάνω στην εθνική νομοθεσία ή σε άλλες πολιτικές που θα επιτρέψουν ένα αποτελεσματικό ΘΧΣ στα θαλάσσια ύδατά τους. Η Πολωνία και η Γαλλία, δοκιμάζουν πιλοτικές προσεγγίσεις ΘΧΣ σε διάφορες περιοχές, χωρίς ολοκληρωμένο στρατηγικό σχέδιο. Κατά την επόμενη πενταετία, πάνω από 40 χώρες θα έχουν ολοκληρώσει περίπου 60-70 θαλάσσια χωροταξικά σχέδια σε εθνικό (ΑΟΖ), υπο-εθνικό (χωρικά ύδατα), και επαρχιακό επίπεδο. Η Αυστραλία έχει ολοκληρώσει πέντε θαλάσσια σχέδια που καλύπτουν ολόκληρη την αποκλειστική οικονομική ζώνη της (ΑΟΖ), το Βέλγιο έχει εγκρίνει αναθεωρημένο θαλάσσιο χωροταξικό σχέδιο για την ΑΟΖ του, η Γερμανία έχει ολοκληρώσει πέντε σχέδια που καλύπτουν δύο ΑΟΖ στη Βαλτική και Βόρεια θάλασσα και τρία Länder (παράκτια ομόσπονδα κρατίδια που έχουν δικαιοδοσία στα γερμανικά χωρικά ύδατα), η Κίνα έχει ολοκληρώσει εννέα σχέδια επαρχιακού επιπέδου που καλύπτουν το σύνολο των χωρικών υδάτων της, στις ΗΠΑ τρεις παράκτιες πολιτείες έχουν ολοκληρώσει και εφαρμόζουν θαλάσσια χωροταξικά σχέδια. Επίσης, επιχειρείται συντονισμός των εθνικών πολιτικών στο επίπεδο των περιφερειακών θαλάσσιων λεκανών, για παράδειγμα, στη Βόρεια και στη Βαλτική Θάλασσα και εν μέρει στην Αδριατική-Ιόνιο. Ο θαλάσσιος χωροταξικός σχεδιασμός εξελίσσεται επίσης στις αρκτικές θάλασσες.
Αυτό πάντως που θα έπρεπε ως χώρα να παρατηρήσουμε είναι οτι ο ΘΧΣ αν και αναπτύχθηκε αρχικά σε χώρες υψηλών εισοδημάτων στη Δυτική Ευρώπη, Βόρειο Αμερική και Αυστραλία, εξελίσσεται τώρα με ταχείς ρυθμούς σε μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος για να επιτύχουν οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη : Κίνα, Βιετνάμ, Ινδονησία, Νότιος Αφρική, Καραϊβική και το Τρίγωνο των Κοραλλίων που αποτελεί το παγκόσμιο κέντρο θαλάσσιας βιοποικιλότητας.
Ο θαλάσσιος σχεδιασμός πρέπει να ενσωματωθεί στο Εθνικό σύστημα σχεδιασμού και με ποιό τρόπο;
Συμφωνα με την Εδαφική Ατζεντα της ΕΕ «Οι θαλάσσιες δραστηριότητες είναι ουσιαστικές για την εδαφική συνοχή στην Ευρώπη... Η Οδηγία Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική (Marine Strategy Framework Directive) και η Ολοκληρωμένη Θαλάσσια Πολιτική της Ε.Ε. (EU Integrated Maritime Policy) καλούν για συντονισμένες δράσεις από πλευράς κρατών - μελών για την εφαρμογή θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού. Ο σχεδιασμός αυτός θα πρέπει να ενσωματωθεί στα υφιστάμενα εθνικά συστηματα χωρικού σχεδιασμού προκειμένου να επιτευχθεί αρμονική και βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών που περιλαμβάνουν συνέχεια θαλάσσιων και χερσαίων περιοχών (land-sea continuum)»
Πάντως, η εμπειρία του Ηνωμένου Βασιλείου μπορεί να είναι πολύ διδακτική για μας, δεδομένου οτι αγνοώντας τις υφιστάμενες δομές χερσαίου σχεδιασμού δημιούργησε εξ ολοκλήρου νέο διοικητικό πλαίσιο. Καταρτίστηκε και εγκρίθηκε το νομοσχέδιο θαλάσσιας και παράκτιας πρόσβασης (Marine and Coastal Access Act of 2009) που επιτρέπει τον ΘΧΣ και δημιουργήθηκε ειδικός Οργανισμός Διαχείρισης της θάλασσας (Marine Management Organization, MMO) που έχει την ευθύνη για τον σχεδιασμό στο σύνολο των χωρικών υδάτων. Η δομή και το περιεχόμενο των θαλασσίων σχεδίων αποτελούν ευθύνη του Οργανισμού Διαχείρισης της θάλασσας. Όπως και στην Σκωτία, ο νόμος προβλέπει εξ ολοκλήρου νέα διοικητική δομή για την οργάνωση και διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και κυρίως για την απλούστευση των διαδικασιών έκδοσης αδειών.
Η κατάσταση και οι προοπτικές στην Ελλάδα
Το σχετικό νομοσχέδιο βρίσκεται σήμερα σε κοινοβουλευτική επεξεργασία και η Ελλάδα οφείλει να έχει συντάξει θαλάσσια χωροταξικά σχέδιοα με ορίζοντα το 2021. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος έχει εισηγηθεί νομοσχέδιο που προβλέπει όλα σχεδόν τα στοιχεία που επιβάλλει η σχετική οδηγία, χωλαίνει όμως στον τρόπο υλοποίησης ( άρθρο 14). Εγκλωβίζει δηλαδή ένα τόσο πολύπλοκο αντικείμενο στην αρμοδιότητα του Υπουργού Περιβάλλοντος και ειδικότερα της Γενικής Γραμματείας Χωρικού Σχεδιασμού και Αστικού Περιβάλλοντος.
Εδώ φαίνεται άλλη μιά φορά η έλλειψη ενός υψηλού επιπέδου διυπουργικού οργάνου με ισχυρή συντονιστική αρμοδιότητα που να ασχολείται προοπτικά με το χωροταξικό σχεδιασμό και με την συνδεσή του με την περιφερειακή και εθνική ανάπτυξη, με άλλα λόγια από την έλλειψη ουσιαστικής στρατηγικής χωροταξίας, απολύτως απαραίτητης σε μία χώρα με κατακερματισμένο κοινωνικό ιστό όπως η Ελλάδα της κρίσης. Είναι, ωστόσο προφανές ότι λόγω της επιβεβλημένης αναζήτησης αναπτυξιακής διεξόδου στη χώρα, απαιτείται επιτέλους όραμα και συγκρότηση στρατηγικής για μια πραγματική χωρική αλλαγή που θα ενσωματώνει και το θαλάσσιο χώρο.
Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι η θάλασσα βρίσκεται στην καρδιά των πλανητικών διακυβευμάτων, τόσο ως προς την αστικοποίηση - η ανθρωπότητα είναι περισσότερο πολυπληθής και αστική από ποτέ με τις πλέον δυναμικές και πολυπληθείς αστικές συγκεντρώσεις να βρίσκονται στον παράκτιο χώρο -, όσο και ως προς τις διεθνείς γεωπολιτικές προκλήσεις και τις προκλήσεις που συνεπάγεται η κλιματική αλλαγή και η ενεργειακή μετάβαση. Η θάλασσα είναι άλλωστε ένας τομέας κατ’εξοχήν έκφρασης δημοσίου συμφέροντος.
Ο ΘΧΣ αποτελεί μια πραγματική ευκαιρία να αξιοποιηθούν τα αρνητικά διδάγματα από τον χερσαίο χωροταξικό σχεδιασμό και δεδομένου του διαφορετικού ιδιοκτησιακού καθεστώτος, να προβεί η χώρα σε ένα στρατηγικό ολοκληρωμένο σχεδιασμό απαλλαγμένο πελατειακές λογικές, από τη διακριτική εκμετάλλευση της γεωπροσόδου και λοιπές παθογένειες του υφιστάμενου σχεδιασμού.
Είναι λοιπόν σημαντικό να κατανοήσουμε και να συζητήσουμε τα παρακάτω:
• Αν ο ΘΧΣ θα συνδεθεί με τον ήδη υπάρχοντα χερσαίο σχεδιασμό που όπως είναι γνωστό χαρακτηρίζεται από πλήθος παθογενειών και ελλειμμάτων εφαρμογής. Η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου με διακριτό σύστημα ΘΧΣ και ειδικό οργανισμό, θα πρέπει οπωσδήποτε να εξετασθεί και για τη χώρα μας.
• να κατανοήσουμε την πολυεπίπεδη διάσταση της διάδρασης ξηράς - θάλασσας και το κατά πόσον το μοντέλο του χερσαίου χωροταξικού σχεδιασμού μπορεί να μεταφερθεί στη θάλασσα, δεδομένης και της δυσκολίας που έχει διαφανεί διαχρονικά στη διευθέτηση του παράκτιου χώρου που αποτελεί μιά ζώνη μετάβασης. Ο συντονισμός μεταξύ των διαφορετικών οικονομικών τομέων (οριζόντια) και μεταξύ των επιπέδων διακυβέρνησης (κάθετα) αποτελούν επίσης κρίσιμα ζητούμενα και προϋποθέσεις για να αποφευχθεί η επανάληψη της άναρχης και συχνά ασυντόνιστης, χωροβόρου και αναποτελεσματικής χωροταξίας του χερσαίου χώρου, στη θάλασσα.
• Εγκαθίδρυση ουσιαστικής διυπουργικής συνεργασίας, ενδεχομένως με τη σύσταση διυπουργικού οργάνου που μπορεί να υπάγεται στο Γρ. πρωθυπουργού ή στο Γραφείο του Υπουργού Οικονομίας και Ανάπτυξης (στο βαθμό που τα ζητήματα αυτά εμπλέκουν ζητήματα γεωπολιτικής σημασίας, ασφάλειας και εθνικής άμυνας, διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών, διασυνοριακής συνεργασίας και πολλά άλλα.
• Αντίθετα με την εισήγηση του νομοσχεδίου (άρθρο 14) απαιτείται η ανάληψη του εγχειρήματος από εξειδικευμένο Οργανισμό Θαλάσσιας χωροταξίας και διαχείρισης με ικανότητα άσκησης στρατηγικού χωρικού σχεδιασμού που συμπεριλαμβάνει ευρύτατες συμμετοχικές διαδικασίες και διαβούλευση, αλλά και άσκησης οριζόντιων πολιτικών που θα εμπλέκουν πολλούς διαφορετικούς συμμετόχους (stakeholders), συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτών επενδυτών. Ο Οργανισμός αυτός μπορεί να εποπτεύεται από τρία βασικά Υπουργεία : το Υπουργείο Οικονομίας και Ανάπτυξης, το Υπουργείο Εξωτερικών και το Υπουργείο Περιβάλλοντος.
Αν δεν υπάρξει συναρμοδιότητα Υπουργείων είναι βέβαιο οτι η απόκλιση έως σύγκρουση που εκφράζεται ήδη στην ΕΕ μεταξύ της Ολοκληρωμένης Θαλάσσιας Πολιτικής (ΟΘΠ, κυρίως οικονομικός πυλώνας) και της Οδηγίας-Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική (ΟΠΘΣ, περιβαλλοντικός πυλώνας) θα μεταφερθεί και στο επίπεδο αυτό με αποτέλεσμα την αναποτελεσματικότητα εφαρμογής των επενδυτικών σχεδίων στη θάλασσα.
• Συγκέντρωση από τον Οργανισμό αυτό, της απαραίτητης χωρικής πληροφορίας και δημιουργίας νέας. Επείγει μια «evidence-based policy» εναρμονισμένη με τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Υπάρχει έλλειψη κοινωνικο-οικονομικών και κοινωνικο-πολιτιστικών στοιχείων. Το νομοσχέδιο αναφέρεται σε αυτά αλλά δεν προβλέπει την αποτελεσματικότερη συλλογή και οργάνωση που μπορεί να γίνει μόνο από ένα νέο οργανισμό και όχι από υπηρεσίες Υπουργείου. Ο ΘΧΣ δεν μπορεί να γίνει χωρίς όλα τα απαραίτητα στοιχεία και δείκτες, και τα αποτελέσματά του στην θαλάσσια οικονομία πρέπει να είναι μετρήσιμα !
Απαιτείται, επίσης, περιφερειακή θεώρηση του θαλάσσιου σχεδιασμού με τις αντίστοιχες μεταφορές αρμοδιοτήτων στις περιφέρειες και στους δήμους, κάτι που μπορεί να αποτελέσει υπό τις παρούσες συνθήκες οικονομικής κρίσης, καταλύτη για την περιφερειακή και εθνική οικονομία. ( ας θυμηθούμε εδώ τα προβλήματα που επέσυρε η πετρελαιοκηλίδα λόγω του κατακερματισμού αρμοδιοτήτων )
Μια προσαρμοστική, οικοσυστημική και ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη διαχείριση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στους παράκτιους και θαλάσσιους χώρους φαίνεται να είναι ο καλύτερος δρόμος που θα μπορούσε να ακολουθήσει ο ΘΧΣ στο πλαίσιο της μετατόπισης του ενδιαφέροντος από την «δικαιοδοτική» σημασία της θάλασσας σε μιά έννοια «κληροδοτηματοποίησής» της (patrimonialisation) που αποτελεί τη σύγχρονη τάση στην αντιμετώπιση αυτού του παγκόσμιου κοινού αγαθού.
[1] Οδηγία Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική της ΕΕ
[2] Ολοκληρωμενη Θαλάσσια Πολιτική της ΕΕ