Μέσα στο 2019 ο τυφώνας Ντόριαν έπληξε τις Μπαχάμες, ο Αμαζόνιος τυλίχτηκε στις φλόγες, θερμοκρασίες ρεκόρ καταγράφηκαν σε Γαλλία και Ινδία, πλημμύρες κάλυψαν τη Βενετία, ενώ στην περίπτωση της Αυστραλίας οι πυρκαγιές συνεχίζουν να μαίνονται δίχως τέλος.
Θα καταγραφεί λοιπόν στην ιστορία το 2019 ως το έτος στο οποίο η κλιματική αλλαγή μετασχηματίστηκε σε κλιματική κρίση;
Ή μήπως υπάρχει κι άλλη ανάγνωση;
Λίγο πριν την αυγή της νέας δεκαετίας, 8+1 περιβαλλοντικές τάσεις από τον κόσμο και την Ελλάδα για τη χρονιά που πέρασε:
1. Κατάσταση έκτακτης κλιματικής ανάγκης. Αυτή η περιγραφή για την κατάσταση του πλανήτη κατοχυρώθηκε το 2019. Ανακηρύχθηκε ως ο όρος της χρονιάς από το λεξικό της Οξφόρδης και έννοια που στοιχειοθέτησαν επιστήμονες μετά την μελέτη διαφορετικών δεικτών σχετικά με το κλίμα και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Μάλιστα η μελέτη αυτή, πριν καν τη δημοσίευση της είχε ήδη λάβει την υποστήριξη 11.000 επιστημόνων, στους οποίους προστέθηκαν αρκετές εκατοντάδες μετά την ανακοίνωση της.
Παράλληλα, η γνώση μας εμπλουτίστηκε με νέα δεδομένα. Δύο νέες εκθέσεις της διακυβερνητικής επιτροπής του ΟΗΕ για το κλίμα δημοσιεύτηκαν το 2019. Οι δύο εκθέσεις αναδεικνύουν τη σύνθετη σχέση της κλιματικής αλλαγή με το φυσικό περιβάλλον. Η πρώτη εστιάζει στις χερσαίες εκτάσεις του πλανήτη με έμφαση στα δάση, τη γεωργική γη αλλά και τις επιπτώσεις της αλλαγής που προκαλεί η εντεινόμενη κτηνοτροφία. Η δεύτερη επικεντρώνεται στους ωκεανούς και τις παγωμένες επιφάνειές του τονίζοντας τις δυσκολίες προσαρμογής όταν η στάθμη της θάλασσας αυξάνει ή οι πάγοι λιώνουν. Και οι δύο επιβεβαιώνουν ότι η φύση έχει σημαντικό ρόλο στην ισορροπία του κλίματος. Όμως όσο καταστρέφεται, ρυπαίνεται και υποβαθμίζεται, τόσο μειώνεται ο ρόλος της στην απορρόφηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
2. Τελευταίο παράθυρο ελπίδας: Πρόσφατη έκθεση του ΟΗΕ αναφέρει ότι για να συγκρατηθεί η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας στον 1.5 βαθμό κελσίου χρειάζεται μείωση των εκπομπών κατά 7,6% κάθε χρόνο μέχρι το 2030. Ο απαιτούμενος ρυθμός μείωσης ήταν μόλις 3,3% το 2010, ενώ αν συνεχιστεί η αδράνεια κατά τα επόμενα χρόνια, από το 2025 οι μειώσεις θα πρέπει να είναι της τάξης του 15,5%. Παρά τα ιδιαίτερα ανησυχητικά ευρήματα οι επιστημονικές εκθέσεις αφήνουν ανοιχτό ένα τελευταίο παράθυρο ελπίδας, για ανατροπή της σημερινής ζοφερής κατάστασης, με μια προϋπόθεση: ότι θα κάνουμε στροφή 180 μοιρών στον τρόπο που λειτουργούμε χωρίς καμία άλλη αναβολή.
3. Γκρέτα: Το 2019 σημαδεύτηκε από τη γιγάντωση του κινήματος των μαθητών που ξεκίνησε η Γκρέτα Τούνμπεργκ. Η φωνή μιας δεκαεξάχρονης κοπέλας που τον Αύγουστο του 2018 διαμαρτυρόταν μόνη της έξω από το Σουηδικό Κοινοβούλιο για την κλιματική αδράνεια των ενηλίκων, ενέπνευσε εκατομμύρια μαθητές από όλο τον κόσμο να οργανώσουν τις δικές τους «απεργίες για το κλίμα». Υπολογίζεται ότι την Παρασκευή 15 Μαρτίου πραγματοποιήθηκαν περισσότερες από 2200 κινητοποιήσεις σε 125 χώρες, ενώ κατά τη διάρκεια της εβδομάδας κλιματικής δράσης 20-27 Σεπτεμβρίου, ο αριθμός ξεπέρασε τις 4600 κινητοποιήσεις σε τουλάχιστον 145 χώρες.
Τα παιδιά πλέον καταλαβαίνουν ότι όσο δεν λαμβάνονται μέτρα, τα χειρότερα σενάρια για την κλιματική αλλαγή θα επιβεβαιωθούν, όχι στο μακρινό μέλλον, αλλά στη διάρκεια της δικής τους ζωής. Αγωνιούν και στέλνουν ένα ξεκάθαρο μήνυμα: «ακούστε την επιστήμη και αναλάβετε επείγουσα κλιματική δράση!».
Το 2019, η Γκρέτα έγινε de facto η σημαντικότερη πρέσβειρα για το κλίμα και μετέφερε το μήνυμα της από κάθε δυνατό βήμα: στην ετήσια συνάντηση στο Νταβός, στο ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το αμερικανικό Κογκρέσο και την έδρα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ).
4. Το πράσινο κύμα: Το φαινόμενο «Γκρέτα» είχε επιρροή, ιδιαίτερα στην Ευρώπη. Στις ευρωεκλογές, ένα «πράσινο κύμα» συνεπήρε πολλές ευρωπαϊκές χώρες (όχι την Ελλάδα), ενισχύοντας την παρουσία των Πράσινων στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και ισχυροποιώντας τη θέση τους στις ευρωπαϊκές πολιτικές εξελίξεις.
Η συνειδητοποίηση της κατάστασης πλέον επεκτείνεται και στις υπόλοιπες πολιτικές ομάδες στην Ευρώπη. Δεν είναι τυχαίο ότι μία από τις πρώτες ενέργειες του νέου Ευρωκοινοβουλίου ήταν η κήρυξη της Ευρώπης σε κατάσταση έκτακτης κλιματικής ανάγκης.
Η νέα Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δε, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, που προέρχεται από τους Χριστιανοδημοκράτες, έχει αναδείξει το κλίμα σε προτεραιότητα της πενταετούς θητείας της. Πρόσφατα ανακοίνωσε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία ως τη νέα αναπτυξιακή στρατηγική για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν πρόκειται για ευχολόγιο, αλλά για μία δέσμη μέτρων, με χρονοδιάγραμμα υλοποίησης και πρόβλεψη των απαραίτητων πόρων, που επιδιώκουν τον μετασχηματισμό όλων των κλάδων της ευρωπαϊκής οικονομίας ώστε να επιτευχθεί κλιματική ουδετερότητα το 2050.
Όπως και η Γκρέτα, η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν βλέπει τη μεγάλη εικόνα. Έτσι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία περιγράφει τη μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον εστιάζοντας στη ριζική μεταρρύθμιση της γεωργίας και της αλιείας, την αντιμετώπιση της ρύπανσης και των πλαστικών, την προώθηση της κυκλικής οικονομίας και τη διατήρηση της φύσης. Με τέτοια ατζέντα μπορεί η Ευρώπη να γίνει η παγκόσμια ηγέτιδα πράσινη δύναμη της δεκαετίας που ανατέλλει σε μερικές μέρες.
5. Η πολιτική απομόνωση όσων δεν ακολουθούν: Ακόμα δεν έχουν πειστεί όλοι. Σθεναρή εξακολουθεί να είναι η αντίσταση της Πολωνίας, που τελικά δεν συνυπέγραψε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία. Όμως ήταν μόνη της. Παραδοσιακοί σύμμαχοί της όπως η Τσεχία, η Ουγγαρία, η Βουλγαρία, η Ρουμανία κατάλαβαν ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο αναβολής για την επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας ως το πρώτο μισό του αιώνα. Εντούτοις, η αγκίστρωσή της Πολωνίας στον λαϊκισμό και την οπισθοδρόμηση, που δυστυχώς επεκτείνεται ακόμα και σε βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, αποτελεί σαφώς απειλή για την Ευρώπη και τον παγκόσμιο της ρόλο.
Αντίστοιχα αρνητική παραμένει η στάση του Προέδρου των ΗΠΑ, ωστόσο φαίνεται ότι η κλιματική κρίση επηρεάζει την πολιτική ζωή και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και αναδεικνύεται σε κομβικό θέμα των προεδρικών εκλογών του 2020.
6. Απελευθέρωση επενδυτικών πόρων: Με μία ιστορική απόφαση μέσα στο 2019, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων δεσμεύτηκε ότι θα παύσει όλες τις επιδοτήσεις σε υποδομές και έργα ορυκτών καυσίμων από το 2021 και μετά. Η απόφαση αποτελεί ένα από τα πλέον γενναία βήματα για τη χρηματοδότηση του πράσινου μετασχηματισμού της οικονομίας, καθώς απελευθερώνει πόρους για πράσινες επενδύσεις. Το παράδειγμα της ΕΤΕπ, που πολλοί προσβλέπουν στο να μετασχηματιστεί στη νέα «Κλιματική» Τράπεζα, αναμένεται να ακολουθήσουν και άλλοι επενδυτικοί κολοσσοί μέσα στην επόμενη χρονιά. Προφανώς εγκυμονούν ακόμα κίνδυνοι καθώς πολλοί θα επιδιώξουν να εντάξουν προς χρηματοδότηση ενεργειακές υποδομές που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα, πριν τη λήξη της προθεσμίας.
Στο επίπεδο των δημόσιων επενδύσεων, αναμένεται η ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων για τον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό 2021-2027, που προβλέπεται επίσης να ενισχύσει σημαντικά την κλιματική δράση μέσα από όλα τα ευρωπαϊκά ταμεία.
7. H Ελλάδα στην πρωτοπορία: Το 2019 η Ελλάδα μεταμορφώθηκε από ουραγός των εξελίξεων στην κλιματική πολιτική, σε πρωταγωνίστρια. Από το βήμα του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο ο Πρωθυπουργός ανακοίνωσε το κλείσιμο όλων των λιγνιτικών μονάδων το αργότερο μέχρι το 2028. Η δέσμευση αυτή ενσωματώθηκε και στο νέο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ), ενώ το νέο business plan της ΔΕΗ είναι ακόμα πιο εμπροσθοβαρές αφού περιλαμβάνει την απόσυρση όλων των υφιστάμενων λιγνιτικών μονάδων ως το 2023. Με αυτή την πολιτική επιλογή η Ελλάδα εντάσσεται στην ομάδα των 15 πιο προοδευτικών χωρών της ΕΕ που αποφάσισαν ήδη την πλήρη απεξάρτησή τους από το πιο ρυπογόνο καύσιμο στον πλανήτη, και ταυτόχρονα η πρώτη λιγνιτοπραγωγός χώρα στην ΕΕ που θέτει ημερομηνία απολιγνιτοποίησης πριν το 2030. Στην COP25 στη Μαδρίτη μάλιστα η Ελλάδα σφράγισε την προοδευτική στροφή της καθώς έγινε η 33η χώρα στον κόσμο που εντάσσεται στην διεθνή συμμαχία απεξάρτησης από το κάρβουνο (Powering Past Coal Alliance).
Κι ενώ η Ελλάδα εξέπληξε ευχάριστα τον κόσμο το 2019 με την πρόσφατη απόφασή της αυτή, μελανά σημεία αποτελούν η διαφαινόμενη υποκατάσταση του λιγνίτη από το φυσικό αέριο αντί για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και η συνεχιζόμενη επιμονή στις εξορύξεις των εγχώριων υδρογονανθράκων.
8. Προτεραιότητα στη Δίκαιη Μετάβαση: Επί δεκαετίες η Δυτική Μακεδονία και η Αρκαδία, θυσιάστηκαν για την ηλεκτροδότηση και την οικονομική ανάπτυξη της χώρας ενώ το ίδιο συνέβη και με άλλες 40 περιφέρειες της Ευρώπης. Με την πορεία απεξάρτησης από το κάρβουνο να επιταχύνεται, η ανάγκη για υποστήριξη του μετασχηματισμού των οικονομιών αυτών των περιοχών σε μία βιώσιμη κατεύθυνση γίνεται επιτακτική. Έτσι η έννοια της Δίκαιης Μετάβασης με την απαραίτητη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων κερδίζει έδαφος. Για την Ελλάδα, πέρα από την αξιοποίηση πόρων από το Εθνικό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, ευκαιρία πρέπει να θεωρηθεί και ο νέος ευρωπαϊκός μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης που φιλοδοξεί να συγκεντρώσει 100 δις ευρώ από τη νέα προγραμματική περίοδο 2021-2027 και τη μόχλευση ιδιωτικών πόρων. Προτεραιότητα στην απορρόφηση αυτών των πόρων πρέπει να έχουν οι λιγνιτικές περιφέρειες χωρών, όπως η Ελλάδα, που έλαβαν δεσμευτικές αποφάσεις για την απεξάρτησή τους από τον λιγνίτη.
8+1) Η φύση σε κίνδυνο: Η συγκλονιστική έκθεση της διακυβερνητικής επιτροπής του ΟΗΕ για τη βιοποικιλότητα που ανακοινώθηκε τον Μάιο έδειξε πώς η υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος, η υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων, η ρύπανση γης και θάλασσας και η κλιματική αλλαγή οδηγούν τη φύση να χάνει τον πλούτο της και μαζί να κινδυνεύει να χαθεί το πλέγμα που διατηρεί τη ζωή στον πλανήτη. Πάνω από ένα εκατομμύρια είδη, από τα οκτώ εκατομμύρια που έχουν αναγνωριστεί, απειλούνται με εξαφάνιση. Η αναλογία ανεβαίνει στο ένα στα τέσσερα αν εστιάσουμε στα είδη που έχουν μελετηθεί αναλυτικά.
Το αισιόδοξο συμπέρασμα της έκθεσης βασίζεται στη δυνατότητα επαναφοράς της ίδιας της φύσης και πάλι όμως μόνο εάν ληφθούν τα απαραίτητα μέτρα στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Υπό αυτό το πρίσμα η έκθεση του 2019 θέτει την επιστημονική βάση και τον τόνο για τις διαπραγματεύσεις που θα εξελιχθούν εντός του 2020 ώστε να διαμορφωθεί το νέο στρατηγικό πλαίσιο για τη διατήρηση της φύσης τόσο σε παγκόσμιο όσο και σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.
Οι 8+1 τάσεις που σημάδεψαν το 2019 αφήνουν περιθώριο αισιοδοξίας. Είναι ακόμα στο χέρι μας να αντιστρέψουμε την έκτακτη κατάσταση και να μετατρέψουμε την απειλή σε ευκαιρία.
Η δεκαετία που ξεκινά σε λίγες μέρες μπορεί και πρέπει να αποτελέσει τη δεκαετία της βιωσιμότητας. Δέκα χρόνια από τώρα, στον απολογισμό του 2029, ας είμαστε σε θέση να πούμε ότι τα καταφέραμε.
Το άρθρο υπογράφει η Ιόλη Χριστοπούλου, Διευθύντρια πολιτικής στη δεξαμενή σκέψης για το περιβάλλον, The Green Tank