Γράφοντας μέσα Μαρτίου 2020 δεν γνωρίζουμε ακόμη τις προεκτάσεις της πανδημίας του κορονοϊού. Ήδη είναι βαθύτατες. Το συμβάν, πέραν των πρακτικών πτυχών μερικές εκ των οποίων θα θίξουμε πιο κάτω, προσφέρεται και για διασαφήνιση όρων και εννοιών που στο πρόσφατο παρελθόν δίχασαν και συνεχίζουν να διχάζουν την Ελληνική κοινωνία. Είναι πάντα επίκαιροι, αφορούν κάθε ζήτημα της κρατικής μας ζωής και σχετίζονται ζωτικά με την εξωτερική πολιτική και αποφάσεις για φαινόμενα που εκδηλώνονται εντός των κρατών ή διαμέσου (διεθνικά) των κρατών.
«Globalization» = Πλανητικοποίηση
Πιο συγκεκριμένα, ο όρος «globalization» αποδόθηκε και επικράτησε στην ελληνική γλώσσα ως «παγκοσμιοποίηση». Όπως σωστά επισήμανε ο Παναγιώτης Κονδύλης σε πολλά κείμενά του, πρόκειται είτε για λάθος απόδοση είτε για σκόπιμη υποδήλωση μιας ιδεολογικής προτίμησης για εξουσιαστικές δομές πέραν της εθνικής-κρατικής δομής. Αν και η επισήμανση του Κονδύλη είναι αυτονόητα ορθή, ο όρος «παγκοσμιοποίηση» κυριάρχησε και δύσκολα εκτοπίζεται.
Καλό είναι όμως να χρησιμοποιείται πιο δόκιμα και ανάλογα με την περίπτωση στην οποία αναφερόμαστε. Για να προβληματιστούμε επίσης για τις πρακτικές προεκτάσεις κάθε διεθνικού φαινομένου όπως η παράνομη μετανάστευση συμπεριλαμβανομένων των πανδημιών ως προς τις οποίες οι αποφάσεις είναι ζήτημα ζωής και θανάτου για πολλούς. Πώς διαβαθμίζονται και πώς συνδέονται, λοιπόν, ενέργειες που αφορούν μια πανδημία στην διελκυστίνδα των αναπόφευκτα αλληλένδετων κρατικών - διακρατικών αποφάσεων.
Η νέα πανδημία επαναφέρει το ίδιο κλασικό ερώτημα:
Πώς αντιμετωπίζονται φαινόμενα όπως μεταξύ άλλων, φυσικές καταστροφές, ασθένειες που διαπερνούν τα σύνορα, τρομοκράτες, λαθρέμποροι και κάθε άλλου είδους διεθνικοί παραβάτες των κρατικών νόμων; Με κάποιο υπερεθνικό θεσμό και νόμο και αν ναι με ποιο; Με διακρατικούς-διακυβερνητικούς θεσμούς; Με τους νόμους κάθε κράτους; Η απάντηση είναι αναπόδραστα μια: Με κρατικούς θεσμούς και νόμους και στον βαθμό που είναι εφικτό και αναγκαίο με διακρατικούς-διακυβερνητικούς θεσμούς. Για τους τελευταίους είναι ένα πράγμα το επιθυμητό και άλλο το ευκταίο.
Διακυβερνητική-διακρατική συνεργασία και Ε.Ε.
Μόνο προβληματικά μυαλά θα υποστήριζαν εάν έχουμε μια πανδημία να μην επιδιωχθεί διακρατική συνεργασία στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Λογικό είναι για πολιτισμένους ανθρώπους να επιδιώξουν την μεγαλύτερη δυνατή συνεργασία στο πλαίσιο των υφισταμένων διεθνών θεσμών ή νέων που θα δημιουργηθούν. Εδώ όμως ο ορθολογισμός των αποφάσεων επιτάσσει να συνεκτιμηθούν δεόντως οι ειδοποιοί διαφορές.
Δεν είναι του παρόντος να επεκταθούμε αλλά το ζήτημα των θεμάτων που τίθενται στις διακρατικές συνεργασίες και στους διεθνείς οργανισμούς είναι κύριο στην επιστημονική ανάλυση της διεθνούς πολιτικής. Πιο συγκεκριμένα, η διακυβερνητική-διακρατική συνεργασία – και σε αυτό έχουν γίνει και σοβαρές μελέτες για το προκλητικό φαινόμενο της ΕΕ, για παράδειγμα από τον Joseph Grieco– ροκανίζεται ή και εξουδετερώνεται πλήρως λόγω φόβου μεγαλύτερων σχετικών κερδών της άλλης πλευράς και φόβου εξαπάτησης εκ μέρους των άλλων κυβερνήσεων. Για να αναφερθούμε μονολεκτικά στην εξαπάτηση, πως θα αναπτυχθεί στον αναγκαίο βαθμό η διακυβερνητική συνεργασία στον τομέα της τρομοκρατίας, εάν κάποια κράτη, για παράδειγμα, υπόγεια και αθέατα χρησιμοποίησαν ή χρησιμοποιούν τρομοκρατικές ομάδες στο πλαίσιο των διακρατικών ανταγωνισμών και ιδιαίτερα των ηγεμονικών.
Κορονοϊός και πλανητικοποίηση
Τι συλλογισμούς εθνικών συμφερόντων κάνουν τα κράτη για την πανδημία του κορονοϊού όταν ενώ όλοι γνωρίζουμε πως στο τέλος όλοι θα ζημιωθούν οι οικονομικές προεκτάσεις στην ανελέητα ανταγωνιστική διεθνή πολιτική οδηγούν σε αποφάσεις εθνικής μονομέρειας με προσδοκίες άμεσης εκμετάλλευσης και οικονομικών οφελών.
Πώς θα μπορούσε να μην ληφθεί υπόψη αυτό εάν, για παράδειγμα, γνωρίζουμε ότι τις τελευταίες δεκαετίες το κύριο ζήτημα των μεγάλων δυνάμεων και ιδιαίτερα των ΗΠΑ είναι ο φόβος της αλματώδους ανόδου της κινεζικής δύναμης σε όλο το φάσμα των συντελεστών ισχύος.
Για την πανδημία του κορονοϊού όπως και για κάθε άλλο διεθνικό φαινόμενο ορθολογισμός επιτάσσει να κατανοήσουμε τι σημαίνει πλανητικοποίηση.
Πλανητικοποίηση είναι τα διεθνικά φαινόμενα τα οποία διαφεύγουν εν μέρει ή πλήρως τους κρατικούς ελέγχους ή συμπεφωνημένους διακρατικούς ελέγχους. Η ειδοποιός διαφορά με τα περί παγκοσμιοποίησης είναι παμμέγιστης σημασίας.
Είναι όντως άξιο περιέργειας γιατί πολύ μεγάλα ζητήματα της ζωής μας συχνά αντιμετωπίζονται γραμμικά, με άλματα εκλογικεύσεων, με μεταφυσικά δόγματα και κατά συνέπεια με επιπολαιότητα που ενδέχεται να στοιχίζει την ζωή σε πολλούς.
Γι’ αυτό, όπως και σε όλες τις άλλες διεθνικές περιπτώσεις, ο «πλανητικοιημένος» πλέον κορονοϊός –– απαιτεί
α) κατά προτεραιότητα εθνικά μέτρα αντιμετώπισης και
β) προσπάθεια μέγιστης συνεργασίας και συντονισμού, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ΕΕ, για κοινά μέτρα και ρυθμίσεις που μειώνουν τις αναπόδραστα αρνητικές συνέπειες πάνω σε μεμονωμένα κράτη αλλά καταληκτικά σε όλους.
Με σοβαρότητα και υπευθυνότητα, εξάλλου, χρήζει να συνεκτιμηθεί ότι ο κορονοϊός δεν χαρίστηκε σε κανένα. Ήδη από τις πρώτες μέρες έπληξε όχι μόνο τον μέσο πολίτη αλλά και πολιτικά πρόσωπα με υψηλές θέσεις και διάσημους καλλιτέχνες. Να θυμηθούμε και την κλασσική εποχή που μας δίνει ένα ολιστικό παράδειγμα για πολλά και ότι ο Περικλής από πανδημία πέθανε ο δε Θουκυδίδης ασθένησε αλλά επέζησε.
“Η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να μην λειτουργήσει με όρους που θεωρούν το κράτος άξονα της ζωής της Ελληνικής κοινωνίας αλλά και του διεθνούς συστήματος συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ.”
Την στιγμή που γράφονται αυτές τις γραμμές δεν ξέρουμε πως θα εξελιχθεί η πανδημία του κορονοϊού. Όμως, όσον αφορά τα μέτρα και τις πολιτικές που υιοθετούνται απαιτείται εγρήγορση, σοβαρότητα και σωστή στάθμιση και εκτίμηση για το πώς θα τύχει διαχείρισης η πανδημία και το πώς θα διαβαθμιστούν οι αποφάσεις μεταξύ εθνικού κράτους και πέραν του κράτους αποφάσεων συμπεριλαμβανομένων των ευρωπαϊκών στις οποίες λογικό ότι έχουμε την δυνατότητα ως πλήρες κράτος-μέλος να πιέσουμε και να επηρεάσουμε προς την σωστή κατεύθυνση.
Κορονοϊός, προσφυγικό, υπερθνικοί θεσμοί και η ελληνική περίπτωση
Παρενθετικά, στο σημείο αυτό, είναι αδιανόητο η Ελληνική κυβέρνηση να μην απαιτήσει όπως αναθεωρηθεί ριζικά το ζήτημα των ελλειμμάτων καθότι είναι κάτι περισσότερο από σίγουρο πως σημαντικοί τομείς της οικονομίας όπως ο τουρισμός θα δεχθούν πλήγματα που απαιτούν μια πολύ διαφορετική οικονομική πολιτική. Αυτό μάλιστα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ. Η Ελλάδα ως προς τούτο, όμως, έχει θεμιτό συμφέρον να πάρει πρωτοβουλίες για αναθεώρηση των οικονομικών πολιτικών που είχαμε σήμερα.
Αντιμετωπίζοντας την πανδημία του κορονοϊού αλλά και το παράλληλο ζήτημα της παράνομης μετανάστευσης και το προσφυγικό η Ελλάδα δεν έχει την πολυτέλεια να μην λειτουργήσει με όρους που θεωρούν το κράτος άξονα της ζωής της Ελληνικής κοινωνίας αλλά και του διεθνούς συστήματος συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ.
Κάποια στιγμή θα πρέπει να γίνει πλήρως κατανοητό και από όλους η αλήθεια και η πραγματικότητα: Το καθεστώς του ΟΗΕ είναι η κρατική κυριαρχία και ως εκ τούτου υπερεθνικοί θεσμοί δεν υπάρχουν. Εξ ορισμού, εγγενώς και προγραμματικά η υπερεθνικότητα είναι μια λανθασμένη αντίληψη των πέραν του κράτους κανονιστικών ρυθμίσεων. Τηρώντας τις αναλογίες και τις ειδοποιούς διαφορές αφορά και την ΕΕ. Είναι τραγικό εάν και στο θέμα αυτό κυριαρχήσουν ιδεολογήματα που θα στοιχίζουν ζωές αντί να ιεραρχηθούν οι αποφάσεις με υπευθυνότητα και ορθολογισμό. Αυτή δε η επισήμανση σχετίζεται τόσο με πανδημίες όσο και πολλά άλλα σημαντικά ζητήματα που αφορούν την ζωή κάθε κράτους.
Στον υπαρκτό μας κόσμο και όχι κάποιο μεταφυσικό ισχύουν τα εξής:
α) δεν υπάρχουν υπερεθνικοί θεσμοί γιατί
β) δεν υπάρχει παγκόσμια κοινωνία (ή και περιφερειακή, πχ Ευρωπαϊκή κοινωνία –εξ ου και η σωστή θέση του Ντε-Γκολ και πολλών άλλων για μια Ευρώπη των κρατών-πατρίδων), ως εκ τούτου
γ) δεν υπάρχει παγκόσμιο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, κατά συνέπεια αναπόδραστα
δ) δεν υπάρχει παγκόσμια νομιμοποιητική διανεμητική δικαιοσύνη και ως εκ τούτου
ε) δεν υπάρχει νομιμοποιημένο παγκόσμιο κανονιστικό σύστημα.
Διακρατικές αποφάσεις στο πλαίσιο διεθνών-διακυβερνητικών θεσμών
Κάθε κράτος διαθέτει την δική του κοινωνικοπολιτικά σμιλευμένη πολιτική ηθική, διανεμητική δικαιοσύνη, νόμους και κανονιστικές διατάξεις. Τα δικά του επίσης προβλήματα όπως προέκυψαν και όπως εξελίσσονται. Ορθολογιστικά μιλώντας, κατά συνέπεια –και αυτό βλέπουμε να καταμαρτυρείται με τραγικό τρόπο σε αναφορά με την πανδημία του κορονοϊού–, αφενός τα κράτη κατά προτεραιότητα αποφασίζουν σύμφωνα με τις ανάγκες τους και το συμφέρον τους και αφετέρου, στην καλύτερη περίπτωση επιχειρούν το μέγιστο της διακρατικής συνεργασίας και το μέγιστο και βέλτιστο για διακυβερνητικές αποφάσεις στο πλαίσιο διακρατικών θεσμών όπως ο ΟΗΕ και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Σε διμερές επίσης ή και σε πολυμερές επίπεδο.
“Επιβάλλεται να περιμένουμε για να διαπιστώσουμε, επιπλέον, τι θα αποφασιστεί διακρατικά, στην ΕΕ και διμερώς όσον αφορά την αναπόδραστα επερχόμενη οικονομική κρίση η οποία σε πολλά κράτη θα μπορούσε να είναι οξεία.”
Αναμενόμενα, έτσι, ενώ διακρατικές αποφάσεις στο πλαίσιο διεθνών-διακυβερνητικών θεσμών θα ήταν απόλυτα συμφέρουσες για όλους βλέπουμε τις ΗΠΑ να τερματίζουν τις πτήσεις από Ευρώπη, την Τουρκία να κηρύττει εαυτόν αμόλυντο κράτος και την Ιταλία να κηρύττει κατάσταση εκτάκτου ανάγκης που σταδιακά επεκτείνεται και σε άλλα κράτη της ΕΕ., κολοσσιαίοι οικονομικοί οργανισμοί λαμβάνουν μονομερείς αποφάσεις όπως ακύρωση πτήσεων και άλλα μέτρα που επηρεάζουν την διεθνή ζωή. Επιβάλλεται να περιμένουμε για να διαπιστώσουμε, επιπλέον, τι θα αποφασιστεί διακρατικά, στην ΕΕ και διμερώς όσον αφορά την αναπόδραστα επερχόμενη οικονομική κρίση η οποία σε πολλά κράτη θα μπορούσε να είναι οξεία.
Η περίπτωση της Ε.Ε.
Η περίπτωση της ΕΕ, πάντως, η οποία διαθέτει το Κοινοτικό νομικό κεκτημένο –νόμους δηλαδή συμπεφωνημένα ενσωματωμένους στην εθνική δικαιοταξία μαζί κα ευρωπαϊκούς θεσμούς εποπτείας τήρησης των δεσμεύσεων–, είναι η πιο ενδιαφέρουσα: Χωρίς να υποτιμούνται οι διαβουλεύσεις και κάποιες αποφάσεις, είναι πασίδηλο σε όλους ότι άργησαν να υπάρξουν ακόμη και στοιχειώδεις κοινές δηλώσεις και θέσεις. Ακόμη, οι κοινές αποφάσεις είναι ελλειμματικές και αργοπορημένες ενώ πόρρω απέχει μια κοινή ευρωπαϊκή κανονιστική ρύθμιση για μια τόσο επικίνδυνη για όλους πανδημία.
Αυτά λέγοντας διευκρινίζεται ξανά ότι τόσο όσον αφορά την ΕΕ όσο και ευρύτερα τους διακυβερνητικούς θεσμούς όχι μόνο δεν μηδενίζεται η σημασία τους ή η χρησιμότητά τους αλλά υπογραμμίζεται το γεγονός πως εξ αντικειμένου έχουμε μια εθνοκρατοκεντρική δομή η οποία επιτάσσει ορθολογισμό και συντεταγμένες ενέργειες και αποφάσεις.
“Οι διακρατικοί θεσμοί είναι παμμέγιστης σημασίας αλλά δεν υπάρχουν εις βάρος του κράτους και ενάντια στα κράτη.”
Για να το πούμε πιο ρητά, οι διεθνείς θεσμοί είναι μεγάλη κατάκτηση του πολιτικού πολιτισμού των ανθρώπων και η μέγιστη και βέλτιστη αξιοποίησή τους είναι προς την σωστή κατεύθυνση. Εάν μη τι άλλο έχουμε πολύ δρόμο ακόμη για να επιτύχουμε δια-Πολιτειακούς θεσμούς που μπορούν να συγκριθούν με αυτούς της κλασικής εποχής. Το ζήτημα που εδώ τονίζεται και αφορά τον κρατικό και διακρατικό ορθολογισμό είναι η διαφορά μεταξύ διακρατικού συστήματος και ενός διεθνιστικού-παγκοσμιοποιημένου συστήματος που μπορεί να οριστεί μόνο φαντασιόπληκτα και εξωπραγματικά εσχατολογικά.
Οι διακρατικοί θεσμοί είναι παμμέγιστης σημασίας αλλά δεν υπάρχουν εις βάρος του κράτους και ενάντια στα κράτη. Υπάρχουν για να επιτυγχάνεται διακρατική συνεργασία στον μέγιστο δυνατό βαθμό, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπως η πανδημία του Κορονοϊού, οι πρόσφυγες και οι παράνομοι μετανάστες. . Ιεραρχώντας αυτές τις θέσεις θα λέγαμε ότι για την Ελλάδα όπως και κάθε άλλο κράτος απαιτείται πλήρης και σωστή γνώση για το τι τεκταίνεται στο επίπεδο των διεθνών και ευρωπαϊκών θεσμών. Για τους τελευταίους, υπογραμμίζεται ότι η Ελλάδα ως πλήρες κράτος-μέλος έχει μεγάλα περιθώρια πρωτοβουλιών και προτάσεων για λήψη αποφάσεων. Πιο πάνω τονίστηκε ως άμεσο ζήτημα η αλλαγή των οικονομικών πολιτικών λόγω της νέας πανδημίας.