«Ζήλια είναι ο φόβος της σύγκρισης».
Max Frisch
Ελβετός συγγραφέας (1911-1991)
Στον περίγυρό μας συχνά επικρατούν δύο συναισθήματα που επηρεάζουν τις σχέσεις μας, είτε αυτές είναι προσωπικές, φιλικές ή επαγγελματικές: ο φθόνος και η ζήλια. Αλλά τι ακριβώς σημαίνουν αυτά τα συναισθήματα και υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ τους;
Ρωτήσαμε τη φιλόλογο Ηλιάνα Καρδάση να μας εξηγήσει όσο πιο απλά γίνεται τις διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα δύο συναισθήματα.
«Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: Ανεξαρτήτως του δρόμου που ακολουθούμε στη ζωή, πάντα θα υπάρχουν δύο κατηγορίες ανθρώπων: αυτοί που εκτιμούν την πορεία μας και μας εύχονται το καλύτερο, και εκείνοι που έχουν αντίθετα συναισθήματα. Είναι σημαντικό να αποδεχτούμε αυτήν την πραγματικότητα. Αντί να δίνουμε σημασία στους δεύτερους, ας επικεντρωθούμε στον πολύτιμο χρόνο που έχουμε, εκμεταλλευόμενοι τον με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για να ζήσουμε σύμφωνα με την αξία μας», μας λέει η κα. Καρδάση και προσθέτει:
«Όταν μιλάμε για τα συναισθήματά μας, συνήθως σκεφτόμαστε τόσο θετικά όσο και αρνητικά. Αν κάποιος μας ζητούσε να αναφέρουμε ένα θετικό συναίσθημα, πιθανότατα θα λέγαμε τη χαρά, ενώ αν μας ζητούσε να αναφέρουμε ένα αρνητικό συναίσθημα, ίσως να λέγαμε τον θυμό. Ωστόσο, αυτό που κρύβει περισσότερα από όσα φαίνονται είναι η ζήλια».
- Η ζήλια είναι ένα ανθρώπινο συναίσθημα. Μπορείτε να μας δώσετε τον ορισμό της;
Η ζήλια, αν και δύσκολο να οριστεί ακριβώς ο W. Gerrod Parrott στο The Emotional Experiences of Envy and Jealousy έκανε μια προσπάθεια: Ζήλια είναι ένα αρνητικό συναίσθημα που προκύπτει όταν υπάρχει μια αντιληπτή απειλή ή ένδειξη ότι μια πολύτιμη σχέση θα χαθεί.
Από την άλλη ο Jeff Ward στο Evolutionary and Social Cognitive Explanations of Sex Differences in Romantic Jealousy είπε ότι τα συναισθήματα ζήλιας παρατηρούνται, ίσως, πιο έντονα στις ρομαντικές σχέσεις. Άτομα που μπορεί να ζηλεύουμε ανήκουν είτε στον οικογενειακό κύκλο είτε στον επαγγελματικό είτε στο φιλικό είτε στο ερωτικό.
- Πολλοί πιστεύουν ότι η ζήλια θεωρείται συνώνυμο του φθόνου. Υπάρχουν διαφορές και αν ναι ποιες είναι;
Σε καμία περίπτωση η ζήλια δεν μπορεί να θεωρηθεί συνώνυμο του φθόνου. Πριν μιλήσουμε για τον φθόνο, ίσως μπορούμε να ξεκινήσουμε διακρίνοντας τον φθόνο από τη ζήλια. Στον φθόνο βλέπουμε τι έχουν οι άλλοι και ευχόμαστε να το είχαμε κι εμείς. Στη ζήλια, από την άλλη, αντιλαμβανόμαστε μια απειλή ότι μπορεί να χάσουμε αυτό που έχουμε λόγω διαφόρων χαρακτηριστικών που έχει κάποιος άλλος, αλλά εμείς δεν έχουμε.
Ο φθόνος είναι να θέλουμε αυτό που έχει ο άλλος, ενώ η ζήλια είναι ο φόβος και το άγχος ότι αυτό που έχουμε θα μας το πάρουν. Από την άποψη της εξελικτικής ψυχολογίας, η ζήλια έχει έναν σκοπό: Αποτρέπει τον/την σύντροφο από το να απομακρυνθεί και εδραιώνει τη σχέση των ανθρώπων.
Αντλώντας από αυτή τη θεωρητική συζήτηση, μπορούμε να πούμε ότι η ζήλια γεννιέται από τη σύγκριση και δημιουργεί μια κατάσταση άγχους: Εμάς, τον/την σύντροφό μας και το τρίτο άτομο. Αυτό που μας ανησυχεί περισσότερο και μας τρομάζει μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με τη φύση της σχέσης και τους/τις συντρόφους, αλλά η ρομαντική ζήλια θα επισημάνει σημαντικές πτυχές της σχέσης.
Ο φθόνος, είναι ένα διαμετρικά αντίθετο συναίσθημα όταν έχουμε τη σκέψη ότι κάποιος άλλος προσπαθεί να πετύχει κάτι κακό εις βάρος μας. Είναι μία συναισθηματική κατάσταση με έντονα συναισθήματα θλίψης και πόνου για κάτι που δεν έχουμε και που στην ουσία ανήκει σε κάποιον άλλο. Είναι μια τοξική μορφή, ένα αρνητικό συναίσθημα που τρέφουμε για κάποιον άλλον και επιθυμούμε να τον βλάψουμε συναισθηματικά, γιατί πιστεύουμε ότι τα χαρακτηριστικά που έχει τα θέλουμε για τον εαυτό μας. Στο φθόνο μας κατακλύζουν συναισθήματα θυμού προς το άτομο που κατέχει κάτι που θέλουμε. Τα συναισθήματα στον φθόνο είναι σίγουρα και δεν βασίζονται σε αμφιβολίες όπως συμβαίνει στην ζήλια.
- Ποιος είναι ο μηχανισμός εκδήλωσης της ζήλιας;
Για να εκδηλωθεί το συναίσθημα της ζήλιας, υπάρχει ένα προ-στάδιο άλλων συναισθημάτων, όπως για παράδειγμα φόβου(φοβάσαι ότι κάποιος μπορεί να είναι καλύτερος και ενδέχεται να σου αφαιρέσει κάτι), απελπισίας, άγχους, ακόμα και θυμού. Όταν φτάσουμε στο στάδιο εκδήλωσης της ζήλιας νιώθουμε στην ουσία ανάγκη για επιβίωση, ανάγκη για υπεράσπιση του ίδιου μας του εαυτού. Ίσως δεν αισθανόμαστε αρκετοί, μας διακατέχει το αίσθημα του κορεσμού, της ανασφάλειας και της τάσεως για μίμησης σε όλους τους τομείς ενός ανθρώπου. Μία ακόμη σημαντική παράμετρος που προδιαθέτει για τη ζήλια, βασίζεται στο πόσο ασφαλείς αισθανόμαστε μέσα σε ένα δεσμό με άλλους ανθρώπους.
Αυτό το συναίσθημα μπορεί να προκαλέσει ένταση και σύγκρουση, τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Παρά το γεγονός ότι η ζήλια είναι μια φυσική και ανθρώπινη αντίδραση, μπορεί να οδηγήσει σε δυσάρεστες συνέπειες όταν δεν ελέγχεται ή όταν εκφράζεται με τρόπο υπερβολικό. Μπορεί να βλάψει τις σχέσεις μας και να δημιουργήσει συναισθηματικά εμπόδια.
Το συγκεκριμένο φαινόμενο, μπορεί να εμφανιστεί σε πολλούς τομείς του ανθρώπου. Αρχικά, στον έρωτα: Η συγκεκριμένη μορφή ζήλιας είναι και η πιο κοινότυπη στις μέρες μας και μπορεί να εμφανιστεί με τον φόβο ότι ο σύντροφος ή η σύντροφος μας τρέφει ερωτικό ενδιαφέρον για ένα τρίτο πρόσωπο. Προκειμένου να αποφευχθεί αυτός ο τρόπος σκέψης οδηγείται σε χειριστικές και υπερβολικές αντιδράσεις με απώτερο σκοπό τον έλεγχο της συμπεριφοράς του άλλου.
Ζήλια παρατηρείται συχνά και ανάμεσα στα άτομα της οικογένειας. Πιο συγκεκριμένα, ανάμεσα σε αδέρφια όταν αισθανθεί κάποιος ότι δε λαμβάνει την ίδια φροντίδα και την ίδια προσοχή με κάποιον άλλον. Αυτό όπως είναι φυσικό μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματικές διαταραχές σε εντάσεις και αντιπαραθέσεις.
Το συναίσθημα αυτό παρατηρείται και στο επαγγελματικό περιβάλλον όταν για παράδειγμα κάποιος έχει επιτυχία ή αναγνώριση, με κάποια προαγωγή πιθανότατα, και ο ίδιος του ο συνάδελφος επιθυμεί και πιστεύει ότι όλη αυτή η κατάσταση μπορεί να αλλαχτεί. Το αποτέλεσμα δεν είναι άλλο παρά ο ανταγωνισμός( και όχι ο ευγενής) ανάμεσα σε άτομα του ίδιου εργασιακού περιβάλλοντος σε σημείο τέτοιο που αγγίζει τα όρια της υπονόμευσης.
- Μπορεί να υπάρχει ζήλια σε μια φιλική σχέση;
Δεν θα μπορούσε να παραληφθεί η ζήλια σε μία φιλική σχέση. Η σχέση μεταξύ δύο φίλων αν σκεφτούμε καλύτερα και εμβαθύνουμε μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί και μία μορφή ερωτισμού.
Το φαινόμενο αυτό είναι αρκετά συχνό υπάρχει και θα υπάρχει και έγκειται στο να φτάνουμε σε σημείο να αναρωτιόμαστε για ποιον λόγο ο φίλος μας θέλει το κακό μας. Μάλλον μπορεί και να θέλει το καλό μας αλλά όταν δει ότι το δικό μας καλό ξεπερνάει το δικό του θα προσπαθήσει με κάθε τρόπο να μας υπονομεύσει και να μας αμφισβητήσει.
Τέλος, σε όλα τα παραπάνω θα μπορούσε να προστεθεί και η ζήλια σε κοινωνικό επίπεδο η οποία αφορά την σύγκριση του εαυτούς μας με τους άλλους, κυρίως όταν κάποιος πιστεύει ότι δεν διαθέτει τόσα όσα οι άλλοι. Η συγκεκριμένη μορφή είναι άμεσα σχετιζόμενη με τα κοινωνικά πρότυπα και με τον τρόπο που αυτά προβάλλονται καθημερινά αλλά και την επιθυμία που έχουμε εμείς οι άνθρωποι να ανήκουμε σε ένα κοινωνικά ανώτερους στάτους.
- Τελικά υπάρχει υγιής ζήλια;
Με βάση όλα τα παραπάνω γεννιέται το ερώτημα αν τελικά υπάρχει υγιής ζήλια.
Αυτό το ερώτημα μπορεί να έχει μία θετική απάντηση όταν υπάρχει ένας βάσιμος φόβος απώλειας σε μία σχέση και στοιχεία που αποδεικνύουν ότι κάποιος κινδυνεύει να χάσει έναν άνθρωπο σημαντικό για εκείνον εξαιτίας κάποιου τρίτου.
Μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μία πιο ήπια μορφή ζήλιας και μπορεί να ερμηνευθεί ως μία ένδειξη αγάπης και ενδιαφέροντος. Μόνο έτσι μπορούμε να καταλήξουμε ότι υπάρχει επικοινωνία και κατανόηση σε μία ανθρώπινη σχέση.
- Υπάρχει τρόπος να διαχειριστούμε τη ζήλια;
Στο ερώτημα πώς να διαχειριστούμε την ζήλια δεν υπάρχει ένας δρόμος και μία απάντηση. Το να αναγνωρίσουμε αρχικά ότι η ζήλια αποτελεί ένα φυσιολογικό συναίσθημα είναι το πρωταρχικό στάδιο για την αποδοχή της. Όταν αντιληφθούμε την φύση της, είμαστε σε θέση να αντιμετωπίσουμε την οποιαδήποτε κατάσταση με μεγαλύτερη ωριμότητα.
Επιπλέον, βασική παράμετρος αποτελεί και η ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης μας. Με αυτόν τον τρόπο, θα αποφευχθούν οι συγκρίσεις με άλλα πρόσωπα και θα εστιάσουμε στα προσωπικά μας χαρίσματα και χαρακτηριστικά. Έτσι, μπορούμε να επικεντρωθούμε σε όσα έχουμε και να είμαστε ευγνώμονες και «πλούσιοι» για αυτά παρά να προσπαθούμε με λανθασμένο τρόπο να σκεφτόμαστε συνεχώς στο τι δεν έχουμε και πώς θα το αποκτήσουμε.
Το χειρότερο που μπορούμε να κάνουμε είναι να βάζουμε τον εαυτό μας σε σύγκριση με τους άλλους. Έτσι ξεχνάμε τα όσα έχουμε καταφέρει, σκεφτόμαστε ύπουλα και μπορούμε - γιατί όχι; - να μην φτάσουμε ακόμα σε ανεπιθύμητες συμπεριφορές(π.χ. απειλές).