Κατά το τελευταίο πεντάμηνο, σε διάφορες φάσεις της πανδημίας, ανέπτυξα τους προβληματισμούς μου σχετικά με τη νέα πολιτική συνείδηση την οποία η πρόληψη απαιτεί, καθώς και με τα στοιχεία εκείνα της κουλτούρας μας τα οποία την εμποδίζουν.1 2 3 4 Επίσης επεσήμανα πώς ορισμένα στοιχεία της προβληματικής συλλογικής μας κουλτούρας υποσκάπτουν τη δημόσια υγεία.5
Σε άλλο σημείωμά μου είχα ανατρέξει στον Ντοστογιέφσκυ ο οποίος στηλίτευε την απουσία θεσμικής συνείδησης στους Ρώσους ενόρκους της εποχής του, σε αντίθεση με τους Άγγλους.6 Προσκόμισα τη μαρτυρία ενός ντόπιου και πιστού, ακριβώς για να αντικρούσω τα σαθρά επιχειρήματα όσων στηρίζουν την ελληνική ανομία, τεκμηριώνοντας την στην περιβόητη ιδιαιτερότητα του λαού μας: «Η Ελλάδα δεν χρειάζεται την Δυτική νεωτερικότητα για να ορθοποδήσει», «Η Δυτική έννομη τάξη δεν εκφράζει το πνεύμα του λαού μας», «Το κράτος μας είναι πάντα όργανο των ξένων και εκείνοι μάς υπαγορεύουν τους νόμους», «Σε εμάς το πρόσωπο μετρά περισσότερο από το νόμο» και άλλα παρόμοια ιδεολογήματα άγνοιας, αυταρέσκειας, και λαϊκισμού. Αυτοί συνηθίζουν να κατηγορούν όσους ζητούν ευνομία στην Ελλάδα ως δήθεν Δυτικόφιλους ή Δυτικοπαρμένους.
Σήμερα επανέρχομαι, με νωπές τις εντυπώσεις όλων μας από την καλοκαιρινή ανεμελιά και ανευθυνότητα απέναντι στην πανδημία, οι οποίες καθήλωσαν στο κρεβάτι αθώους ή –χειρότερα- τους απειλούν με θάνατο. Αυτή τη φορά η ντόπια μαρτυρία έρχεται από Ρωσίδα του σήμερα. Και, μάλιστα, όχι από μια εκπρόσωπο του Διαφωτισμού και του Ορθολογισμού, αλλά από μια Χριστιανή! (Δεν βλάπτει πότε-πότε μια υπενθύμιση πως αυτά τα δύο μεγέθη δεν είναι ασύμβατα). Από την ποιήτρια Όλγα Σεντάκοβα, λοιπόν:
«Νομίζω πως το πλέον επίκαιρο θέμα σήμερα είναι η αποκατάσταση του νόμου στη ρωσική συνείδηση. Στη χώρα μας υπάρχει μια παραδοσιακή καχυποψία προς το ‘νόμο’ και τη ‘νομιμότητα’﮲ θεωρείται ως κάτι σκληρό, απάνθρωπο, συμβατικό… Στην πραγματικότητα, όμως, εκείνο εξαιτίας του οποίου η Ρωσία υποφέρει πιο πολύ απ’ όλα, δεν είναι ο νόμος αλλά η απεριόριστη ανομία. Σήμερα, με τη μορφή της διαφθοράς λαμβάνει συμπαντικές διαστάσεις.
…Θα ήθελα οι σύγχρονοι καλλιτέχνες και στοχαστές της Ρωσίας να κατανοήσουν αλλά και να εξηγήσουν στους άλλους ότι ο νόμος δεν είναι μόνο αναγκαιότητα και αναγκαίο κακό. Ότι το δίκαιο είναι αγαθό. Ότι το δίκαιο υπάρχει όχι για να λειτουργεί απαγορευτικά, αλλά για να επιτρέψει στον άνθρωπο να ζει μια αξιοπρεπή ζωή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους. Ότι αντίπαλοι του ανθρωπισμού και της ελευθερίας δεν είναι ο νόμος, αλλά η ανομία και η αυθαιρεσία των ισχυρών» (Η ποίηση μας λέει ότι το θαύμα είναι δυνατό, εκδ. S@mizdat, 2020, σ. 30-31. Οι εμφάσεις δικές μου).
Η Σεντάκοβα δηλώνει ρητά ότι δεν την πονά μόνο η τρέχουσα ανομία, εκείνη δηλαδή που εγκαινιάσθηκε μετά την πτώση του καθεστώτος και παρέδωσε την κοινωνία στα χέρια των ολιγαρχών. Η ποιήτριά μας συσχετίζει τη ρωσική ψυχή με μια γενικότερη και σύμφυτη απαρέσκεια προς το νόμο. Στοιχείο που χρειάζεται να μας προβληματίσει πολύ βαθιά, ιδιαίτερα τους Χριστιανούς και την εν γένει συντηρητική πλευρά της κοινωνίας, αν δεν θέλουμε να συνδεθεί συνειρμικά η ανομία με την Ορθοδοξία, όπως ήδη κάποιοι φανατικοί Διαφωτιστές έχουν αρχίσει να πράττουν…
Οι ιστορικής σημασίας απόπειρες των τελευταίων ετών να επιβάλει μια τάξη η πολιτεία στις άνομες συμπεριφορές, κουβαλούν μαζί τους μια πλούσια γκάμα ‘κόλπων’. Κρυφά σταχτοδοχεία στις ταβέρνες, ειδοποίηση με τα φώτα του αυτοκινήτου στους οδηγούς του άλλου ρεύματος για την ύπαρξη περιπολικού τροχαίας, επιβίβαση στα ΜΜΜ χωρίς εισιτήριο, μάσκα που δεν αλλάζει ποτέ ή που φοριέται αλλά κάτω από τη μύτη, μέχρι το πιο προχωρημένο: οργανωμένα πάρτυ σε βίλες αφού προηγουμένως σπάσουν τα φώτα των κοντινών στύλων ώστε να μην τραβά καλές λήψεις το drone!
Η «ως εάν» σχέση του Έλληνα με τον νόμο, οι πολυμήχανες προσπάθειες να ξεφύγουμε από το πνεύμα του όταν δεν μπορούμε να αποφύγουμε το ‘γράμμα’ του, απεικονίζονται θαυμάσια στο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Ο Πανταρώτας».7 Ο πολυμήχανος ήρωας, πεπειραμένος διαπορθμεύς Σποράδων και Βορείου Ευβοϊκού, όταν «ο περί ναυτιλίας νόμος» του κεντρικού κράτους επέβαλλε συνεταίρο-συνταξιδιώτη τον οποίο αυτός αδυνατούσε να εύρει, συναπαντώντας πλοίο του Βασιλικού στόλου δεν δίστασε να κατασκευάσει έναν ανθρωπίσκο από ξύλα και υφάσματα (με «κώπην εγκάρσιον», μάλιστα), ώστε να μη γίνει αντιληπτή η παρανομία!
Βέβαια, στο τέλος της ιστορίας παρουσιάζονται και οι επιβλαβείς συνέπειες του «ως εάν», αφού το κρυφτούλι αυτό από τον νόμο βραχυπρόθεσμα μεν εξυπηρετεί αλλά μακροπρόθεσμα καταντά μπούμερανγκ. Ελλείψει πραγματικού συνταξιδιώτη-συνεργάτη εντέλει κατέκλεψαν τον μπαρμπ’- Αλέξη τον Καλοσκαιρή. Αλλά διατί να συγκαταριθμώμεν τον πτωχόν και διακινδυνεύοντα βιοπαλαιστήν μετά των συγχρόνων αναισθήτων; Ίσως έτσι θα διαμαρτυρόταν ο Σκιαθίτης.
Ναι, δεν είναι το ίδιο ως προς το κίνητρο, αφού στη σύγχρονη Ελλάδα η ανομία συνήθως αποβλέπει στην ικανοποίηση της απληστίας και της ιδεολογικοποιημένης παραβατικότητας (βανδαλισμοί). Επιπλέον, στην τωρινή συγκυρία ο ‘κλέφτης’ δεν είναι φυσικό πρόσωπο αλλά ένας ισχυρός ιός. Και η δράση του δεν ενδιαφέρει μόνο ατομικά όποιον τον ‘φορτώνεται’, αλλά και ανυποψίαστους τους οποίους θα σκοτώσει.
Η ασυγκρίτως πιο σύνθετη κοινωνία μας ανέδειξε για μια ακόμη φορά, με δραματικό τώρα τρόπο, και την αλληλεξάρτηση της ανθρώπινης φύσης και την περιπλοκότητα της πολιτικής πράξης.
Το πρώτο καλεί σε αλληλεγγύη και αγάπη. Το δεύτερο απαιτεί υπευθυνότητα. Πολιτική (ευθύνη) δεν είναι πια μόνο αυτό το οποίο νομίζαμε.