Δεν είναι εύκολο για όλες τις χώρες να επωφεληθούν από τους διαθέσιμους ενεργειακούς πόρους. Το ζητούμενο είναι η εκάστοτε χώρα να είναι σε θέση να προσελκύει συνεχώς επενδύσεις. Σε όσες χώρες η νομοθεσία και οι υπάρχουσες πολιτικές καθιστούν την αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων δυσχερή, τα αποθέματα παραμένουν αναξιοποίητα. Οι βέλτιστες πρακτικές χωρών, όπως η Νορβηγία, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία, οι οποίες διαχειρίζονται με επιτυχία τους φυσικούς πόρους τους, αν και χρήσιμες δεν μπορούν απαραίτητα να εφαρμοστούν κατά γράμμα σε περιοχές, όπως η Ανατολική Μεσόγειος, όπου υπάρχουν απρόβλεπτοι παίκτες, σύνθετες συνθήκες και πολλές μεταβλητές.
Κατασκευή αγωγού ή τερματικός σταθμός υγροποίησης;
Η ανακάλυψη των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο έγινε ρυθμιστικός παράγοντας αλλαγής στις σχέσεις ανάμεσα στην Ελλάδα, την Κύπρο και το Ισραήλ αλλά και εργαλείο άσκησης πολιτικής. Τα προσδοκώμενα οικονομικά οφέλη από την εξαγωγή και τη μεταφορά φυσικού αερίου άνοιξαν το δρόμο για την επεξεργασία δυο βασικών εναλλακτικών λύσεων: την κατασκευή αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου ή την διαδικασία κατασκευής σταθμού υγροποίησης.
Για τη λύση της κατασκευής αγωγού υπάρχουν τρεις επιλογές. (1) Ο αγωγός East-Med (East-Mediterranean Pipeline), ο οποίος θα μεταφέρει φυσικό αέριο από τα κοιτάσματα του Ισραήλ και της Αιγύπτου μέσω Κύπρου και Ελλάδας στην Ευρώπη. (2) Ο αγωγός, ο οποίος θα μεταφέρει φυσικό αέριο από το Ισραήλ στην Ευρώπη μέσω Λιβάνου και Τουρκίας ή (3) O υφιστάμενος -«εύθραυστος» από κάθε άποψη- αγωγός που συνδέει την Αίγυπτο με το Ισραήλ, ιδιοκτήτης και διαχειριστής του οποίου είναι η εταιρεία EMG.
Η λύση της υγροποίησης προϋποθέτει την κατασκευή σταθμών υγροποίησης φυσικού αερίου (LNG) στο Ισραήλ και στην Κύπρο ή την κατασκευή σταθμού υγροποίησης στην Αίγυπτο μέσα από τις υφιστάμενες υποδομές (και του μικρού αγωγού που υπολειτουργεί).
Το ερώτημα είναι ποια από τις δυο προτεινόμενες λύσεις είναι η περισσότερο εφικτή και βιώσιμη. O αγωγός ή ο σταθμός υγροποίησης; Σύμφωνα με αξιωματούχους του υπουργείου εξωτερικών του Ισραήλ η τελική απόφαση θα εξαρτηθεί από το κόστος κατασκευής του αγωγού αλλά και από τους συνολικούς γεωπολιτικούς σχεδιασμούς.
Γιατί η επιλογή της κατασκευής αγωγού μέσω της Τουρκίας συνιστά γεωπολιτικό ρίσκο
Για το Ισραήλ η επιλογή της λύσης ο αγωγός να περάσει από την Τουρκία, αν και δεν έχει αποκλειστεί, ενέχει σημαντικά πολιτικά και πρακτικά ρίσκα. Όλοι συμφωνούν ότι είναι δύσκολο να προβλέψουν την κατεύθυνση του καθεστώτος Ερντογάν και όλοι αναμένουν μια ακόμη μεγαλύτερη στροφή στον θρησκευτικό εξτρεμισμό, σύμφωνα με τις παραδόσεις του πολιτικού Ισλάμ. Επομένως προκύπτει εύλογα το ερώτημα γιατί να επενδύσει το Ισραήλ στην κατασκευή ενός αγωγού, όταν η Τουρκία ενδεχομένως υπονομεύσει μονομερώς μια ενδεχόμενη συμφωνία, σταματώντας τη ροή του φυσικού αερίου και οι εμπλεκόμενοι επενδυτές δεν θα μπορούν να προστατευθούν.
Οι διμερείς σχέσεις της Τουρκίας με το Ισραήλ μπορεί να είναι σε καλύτερη φάση, όμως η αμοιβαία επιφυλακτικότητα διατηρείται. Παράλληλα οι δυσαρμονικές σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ τεκμηριώνουν την γενικότερη ανησυχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ρωσία αποτελεί σήμερα τον αποκλειστικό πάροχο φυσικού αερίου στη Τουρκία. Παρόλο που η λύση της διασύνδεσης του αγωγού με την Τουρκία δεν έχει απορριφθεί, η Ρωσία δεν έχει τοποθετηθεί δημόσια στο ενδεχόμενο κατασκευής του. Σε περίπτωση που προκρινόταν μια λύση κατασκευής του αγωγού Ισραήλ-Λίβανος-Τουρκία, η απώλεια εσόδων για τη Ρωσία θα ήταν της τάξης του 10%. Τέλος πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι υπάρχει μια διένεξη ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο τόσο ως προς τα θαλάσσια σύνορα όσο και ως προς την ΑΟΖ.
Πόσο πιθανή είναι, όμως, η κατασκευή του αγωγού East-Med;
Η πραγματοποίηση της κατασκευής του αγωγού East-Med θα αναβαθμίσει στρατηγικά την γεωπολιτική θέση της Ελλάδας και της Κύπρου στον χάρτη της Ανατολικής Μεσογείου. Ωστόσο, η διάχυτη αισιοδοξία που έχει καλλιεργηθεί για τον αγωγό θα πρέπει να τοποθετηθεί και να αναλυθεί στο πλαίσιο ενός επιφυλακτικού ρεαλισμού. Το ενεργειακό παιχνίδι, το οποίο βρίσκεται υπό διαμόρφωση και του οποίο οι παίκτες και οι μεταβλητές συνεχώς αλλάζουν δεν επιτρέπουν μαξιμαλιστικές προβλέψεις.
Σύμφωνα με τα συμπεράσματα από μελέτες των οίκων IHS, Intec SEA και C&M Engineering για λογαριασμό της IGI Poseidon (θυγατρική εταιρεία της ΔΕΠΑ και της Edison), η κατασκευή του αγωγού είναι τεχνικά εφικτή και οικονομικά βιώσιμη, αφού το κόστος μεταφοράς είναι συγκρίσιμο σε σχέση με τις εναλλακτικές επιλογές διοχέτευσης του αερίου προς τις αγορές της Δύσης. Ωστόσο, μιλάμε για ένα πολυπαραγοντικό εγχείρημα με ιδιαίτερες τεχνολογικές και κατασκευαστικές απαιτήσεις, καθώς το μεγαλύτερο τμήμα του αγωγού θα είναι υποθαλάσσιο, συνδέοντας τα κοιτάσματα του οικοπέδου Λεβιάθαν στο Ισραήλ με την Κύπρο, την Κρήτη και στη συνέχεια μέσω της Πελοποννήσου με την Ιταλία. Η απόσταση που θα διανύει ο αγωγός υπολογίζεται στα 1.900 χιλιόμετρα, ενώ το υποθαλάσσιο τμήμα θα βρίσκεται σε βάθος έως και 3 χιλιόμετρα, καθιστώντας το έργο τον μεγαλύτερο υποθαλάσσιο αγωγό μεταφοράς φυσικού αερίου στον κόσμο. Επομένως η υλοποίηση του προϋποθέτει την άμεση εμπλοκή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ισραηλινοί αξιωματούχοι και πολιτικοί παράγοντες, οι οποίοι μίλησαν στη HuffPost Greece, ξεκαθάρισαν ότι ότι για να υλοποιηθεί ο αγωγός East Med απαιτείται χρηματοδότηση του έργου από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και ενώ οι πολιτικοί από όλες τις πλευρές (οι ελληνοισραηλινές σχέσεις διανύουν την καλύτερη περίοδο τους) αντιλαμβάνονται το εγχείρημα του East Med ως ένα οραματικό έργο που θα εξυπηρετήσει αμοιβαία γεωστρατηγικά συμφέροντα, το κόστος του υπολογίζεται πάνω από 6 δισ. Ευρώ.
Για παράδειγμα, ορισμένοι ανεξάρτητοι αναλυτές σε θέματα ενέργειας σχολιάζουν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει ξεκαθαρίσει τις προθέσεις της λόγω του μεγάλου κόστους όσο και για της εκτίμησης ότι η συνεισφορά του έργου στην ευρωπαϊκή κατανάλωση φυσικού αερίου δεν θα είναι τέτοια ώστε -οικονομικά τουλάχιστον- οι Ευρωπαίοι να μπουν στον πειρασμό να απεξαρτηθούν από το φυσικό αέριο της Ρωσίας. Η ποσότητα αερίου που μπορεί να αντληθεί από το κοίτασμα Leviathan, ώστε να είναι διαθέσιμο για εξαγωγές υπολογίζεται περίπου στα 400-500 δισεκ. κυβικά μέτρα (bcm). Τέλος, εκφράζουν αμφιβολίες για τον βαθμό αφοσίωσης της Κομισιόν, όχι μόνο στο εν λόγω εγχείρημα, αλλά και σε μια συνολική απόφαση για την εκμετάλλευση του φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο. Σχολιάζουν μάλιστα ότι θα είναι κρίμα μια επιφανειακή προσέγγιση να υπονομεύσει μια μεγάλη επενδυτική ευκαιρία με σημαντικά οφέλη.
Ένα επιπλέον τεκμήριο για το οποίο οι εμπειρογνώμονες θεωρούν ότι το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης παραμένει επιφανειακό, είναι γιατί μέχρι σήμερα δεν έχει εκδηλωθεί πραγματικό ενδιαφέρον από μεγάλες ευρωπαϊκές εταιρείες, όπως η TOTAL προκειμένου να επενδύσουν στα τεμάχια που υπάρχουν στο Ισραήλ ή στον Λίβανο. Οι λόγοι για τον οποίους εκτιμάται ότι οι ευρωπαϊκές εταιρείες πιθανόν αποφεύγουν το Ισραήλ είναι είτε πολιτικοί είτε οικονομικοί. Το Ισραήλ έχει ήδη προσελκύσει και συνεργάζεται με αμερικανικές εταιρείες, όπως η Noble Energy. Συγκεκριμένα η Noble Energy με έδρα το Τέξας συνεργάζεται με την ισραηλινή Delek Drilling για την αξιοποίηση του 50% των κοιτασμάτων του οικοπέδου Ταμάρ, το οποίο παράγει ήδη φυσικό αέριο. Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε ότι η TOTAL σε συνεργασία με την ENI έχουν αρχίσει από το καλοκαίρι του 2017 τη διερευνητική γεώτρηση στο κοίτασμα «Ονησίφορος», στο τεμάχιο 11 της κυπριακής ΑΟΖ.
Τον προσεχή Δεκέμβριο θα πραγματοποιηθεί στη Λευκωσία η δεύτερη τετραμερής συνάντηση των υπουργών Ενέργειας Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ και Ιταλίας για την συμφωνία χάραξης κοινών προδιαγραφών για την προώθηση του project East Med. Εκεί, εκτός των άλλων, αναμένεται να φανεί πως θα εξελιχθεί η στάση της Κομισιόν πάνω στο ζήτημα, δεδομένου ότι έχει ήδη χρηματοδοτήσει τις σχετικές μελέτες για το έργο, στέλνοντας το μήνυμα ότι επιδιώκει να είναι έτοιμη όταν και αν αποφασιστεί η κατασκευή του αγωγού.
Γιατί η λύση του Βασιλικού σε Κύπρο-Ισραήλ θεωρείται ρεαλιστική
Το Ισραήλ παραμένει αναποφάσιστο ως προς την οριστική απόφαση του για τον αγωγό East Med και αγοράζει χρόνο, εξετάζοντας όλες τις πιθανές λύσεις που είναι πάνω στο τραπέζι. Προφανώς, η απόφαση θα ληφθεί αφού θα ικανοποιούνται στο μέγιστο επιδιωκόμενο βαθμό οι οικονομικές, εμπορικές και γεωπολιτικές παράμετροι του έργου. Σύμφωνα με αναλυτές, η λύση της κατασκευής τερματικών σταθμών υγροποιημένου αερίου (LNG) στο Ισραήλ και την Κύπρο με την αξιοποίηση σταθμών υγροποίησης στη περιοχή «Βασιλικός» κερδίζει έδαφος και θεωρείται πιο ρεαλιστικό σενάριο. Ασφαλώς, και σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν μεταβλητές που χρειάζεται να ληφθούν υπόψη, όπως οι μεγάλες αντιδράσεις από τις ισραηλινές οικολογικές και τοπικές οργανώσεις στις υποψήφιες περιοχές που θα κτιστούν οι τερματικοί σταθμοί (στη Χάϊφα ή στο Ασντόντ) ή το γεγονός ότι η πτώση των τιμών φυσικού αερίου αποτρέπουν την εκπόνηση μιας περισσότερο «ολιστικής» στρατηγικής για τις εξαγωγές φυσικού αερίου.
Στο πολιτικό σκέλος, το Ισραήλ είναι εξαιρετικά θερμό για την λύση της κατασκευής τερματικών σταθμών υγροποιημένου αερίου σε συνεργασία με την Κύπρο και εξαιτίας του γεγονότος ότι οι σχέσεις μεταξύ του Ισραλινού πρωθυπουργού Μπενιαμίν Νετανιάχου και του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας Νίκου Αναστασιάδη είναι παραπάνω από άριστες.
Πώς η ελληνικών συμφερόντων Energean αποδεικνύεται νέος παίκτης στην αγορά παραγωγής φυσικού αερίου στην ΑΟΖ του Ισραήλ
Η δραστηριότητα της ελληνικής εταιρείας Energean στην περιοχή και η απόκτηση των κοιτασμάτων Karish και Tanin όχι μόνο είναι σημαντική γιατί αναδεικνύεται σε κρίσιμο παίκτη στην αγορά παραγωγής φυσικού αερίου αλλά ανοίγει και τον δρόμο για τον ρόλο και άλλων ελληνικών εταιρειών στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Η Energean Israel έλαβε από τον Petroleum Commissioner του Ισραήλ την έγκριση για την απόκτηση του 100% των υπεράκτιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου Karish και Tanin τον Δεκέμβριο του 2016, δηλαδή τέσσερις μήνες αφού είχε προχωρήσει στην εξαγορά τους από τις εταιρείες Delek Drilling και Avner.
Τα δύο κοιτάσματα, τα οποία γειτνιάζουν τόσο προς τα ισραηλινά κοιτάσματα Leviathan και Tamar, όσο και προς την κυπριακή «Αφροδίτη», διαθέτουν δυνητικά αποθέματα 68 δισεκ. κυβικά μέτρα (bcm) καθώς και 33 εκατομμύρια βαρέλια ελαφρών ρευστών υδρογονανθράκων. To φυσικό αέριο που θα αρχίσει να παράγεται από το 2020, έπειτα από μια επένδυση της τάξης των 1,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, προορίζεται για τον εφοδιασμό της ισραηλινής αγοράς, η οποία αυτή τη στιγμή εφοδιάζεται μόνο από το κοίτασμα Tamar με αποτέλεσμα να μην υπάρχει ανταγωνισμός. Η Energean έχει υπογράψει τελικές συμφωνίες πώλησης αερίου ή Μνημόνια Κατανόησης για ποσότητες που υπερβαίνουν τα 3 bcm φυσικού αερίου, ποσότητα που αντιστοιχεί περίπου στην ετήσια κατανάλωση της Ελλάδας. Η αγορά του Ισραήλ, με βάση τα στατιστικά στοιχεία της BP (2017 BP Statistical Review) κατανάλωσε σχεδόν 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και αναπτύχθηκε με ρυθμό 14,5%, τον μεγαλύτερο παγκοσμίως.
Η επένδυση της Energean, όμως, έχει και άλλες -μακροπρόθεσμα σημαντικές- οικονομικές και γεωπολιτικές παραμέτρους. Η εταιρεία έχει σχεδιάσει να πραγματοποιήσει την ανάπτυξη των δύο κοιτασμάτων μέσω της εγκατάστασης ενός FPSO (Floating Production Storage Offloading) το οποίο θα εγκατασταθεί 90 χιλιόμετρα από τις ακτές και θα συνδεθεί μέσω αγωγού με το σύστημα μεταφοράς αερίου του Ισραήλ. Η χρήση του FPSO, πέραν του ότι συνεπάγεται το μικρότερο δυνατό περιβαλλοντικό κόστος, αφού οι εγκαταστάσεις βρίσκονται μακριά από την στεριά και οι ρευστοί υδρογονάνθρακες εκφορτώνονται με ασφάλεια σε μεγάλη απόσταση από αυτήν, δίνει τη δυνατότητα για την ανάπτυξη και άλλων κοιτασμάτων στην περιοχή, τα οποία ίσως δεν έχουν το μέγεθος που απαιτείται για να δικαιολογήσουν πραγματοποίηση επενδύσεων για αυτόνομες εγκαταστάσεις.
Με την σύνδεση ανάλογων κοιτασμάτων στο FPSO, μέσω του οποίου αυτά θα τροφοδοτούν τις αγορές της περιοχές, ουσιαστικά μπορεί να δημιουργηθεί ένας κόμβος μέσα στον ευρύτερο κόμβο της Ανατολικής Μεσογείου, η γεωπολιτική σημασία του οποίου είναι τεράστια, καθώς συνδέεται με την ασφάλεια του εφοδιασμού και την διαφοροποίηση των πηγών φυσικού αερίου προς την Ευρώπη. Μέσω της Energean, ουσιαστικά προκύπτει μια πρωταγωνιστική παρουσία των ελληνικών συμφερόντων σε αυτήν την μείζονος γεωπολιτικής σημασίας περιοχή.
Η αυξανόμενη σημασία της περιοχής αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι μία σειρά από τις μεγαλύτερες εταιρείες στον κόσμο (oil majors) είναι ήδη παρούσες ή εκδηλώνουν ενδιαφέρον για να δραστηριοποιηθούν στην περιοχή. Λ.χ. στην Αίγυπτο στο κοίτασμα Zohr (είναι το μεγαλύτερο της Ανατολικής Μεσογείου, εκτιμώμενης δυναμικότητας 30 τρισεκ. κυβικών ποδιών αερίου), το οποίο ανακαλύφθηκε από την ιταλική ΕΝΙ, έχουν πλέον συμφωνήσει να συμμετάσχουν τόσο η BP όσο και η ρωσική Roshneft.
Στον πρόσφατο διαγωνισμό του Λιβάνου, κατατέθηκαν προσφορές για δύο οικόπεδα από την κοινοπραξία Total, ENI και την ρωσική Novatek. Οι Total και ENI συνεργάζονται και στην Κύπρο (πρόσφατη γεώτρηση στο οικόπεδο 11) όπου είναι παρούσα και η μεγαλύτερη πετρελαϊκή στον κόσμο, η ExxonMobil (οικόπεδο 10). Επίσης το Ισραήλ έχει σε εξέλιξη διαγωνισμό για την παραχώρηση υπεράκτιων οικοπέδων προς έρευνα και η υποβολή των όποιων προσφορών έχει προσδιορισθεί για τις 15 Νοεμβρίου.
Στην Ελλάδα, όπου δεν υπάρχουν ακόμη ανακαλύψεις κοιτασμάτων υδρογονανθράκων (πέραν, βεβαίως, του Πρίνου που βρίσκεται σε παραγωγή από το 1981, και του Κατακόλου), για τις θαλάσσιες περιοχές δυτικά και νοτίως της Κρήτης έχουν εκδηλώσει ήδη ενδιαφέρον οι ExxonMobil,Total ενώ πιθανολογείται και ενδιαφέρον της ENI.