Μια πόλη που σταμάτησε να ζει ξαφνικά το 79 μΧ. Μια πόλη θαμμένη στις στάχτες του Ηφαιστείου. Μια πόλη που σαγηνεύει τους ταξιδιώτες μόνο με το άκουσμα του ονόματος της. Μια πόλη σταθμός για κάθε περιηγητή. Μια αρχαία Ρωμαϊκή πόλη που στέκει ακόμα και σήμερα όρθια μπροστά στον επισκέπτη - εξερευνητή.
Η τοποθεσία
Η Πομπηία, βρίσκεται νότια της σημερινής πόλης της Νάπολης προς την πλευρά της Τυρρηνικής θάλασσας της Ιταλίας και μόλις 12 χιλ. μακριά από το διάσημο ηφαίστειο τον Βεζούβιο. Αρχικά κατοικήθηκε από τους Έλληνες τον 5ο αιώνα. Το έφορο έδαφος και το εξαιρετικό κλίμα των ακτών της Καμπανίας, οδήγησαν την πόλη της Πομπηίας να εξελιχθεί σε μία όμορφη και πλούσια πόλη. Ο πληθυσμός της στα αρχαία χρόνια έφτανε περίπου τους 20 με 30 χιλιάδες κατοίκους. Η τοποθεσία της σε κορυφή λόφου και το κλίμα της την χαρακτήριζαν ως το καλύτερο θέρετρο της αρχαίας Ρώμης. Πολλοί πλούσιοι Ρωμαίοι έκτισαν εκεί τις όμορφες εξοχικές επαύλεις διακοσμημένες με ποικίλα έργα τέχνης, καλλιεργώντας παράλληλα αμπέλια πάνω στους γόνιμους ηφαιστειακούς λόφους της περιοχής.
Μέχρι την έκρηξη του 79 μ.Χ. οι κάτοικοι της περιοχής θεωρούσαν τον Βεζούβιο ένα απλό βουνό. Ο Στράβωνας (Έλληνας γεωγράφος, φιλόσοφος και ιστορικός) αναφέρει ότι ήταν ένα απλό όμορφο βουνό, σκεπασμένο με ωραίους αγρούς, εκτός από την κορυφή του που ήταν επίπεδη, μαύρη, χωρίς να έχουν συνδέσει το «βουνό» με ένα ενεργό «ηφαίστειο».
Το 63 μ.Χ., δεκάξι χρόνια πριν τη μοιραία έκρηξη, είχε σημειωθεί ένας τρομερός σεισμός που ισοπέδωσε πολλές περιοχές συμπεριλαμβάνοντας μέρος της Πομπηίας (Pompei) και της γειτονική πόλης του Ηράκλειου (Herculano) προειδοποιώντας έτσι για μια πιθανή μελλοντική έκρηξη του ηφαιστείου. Οι κάτοικοι συνέχισαν να ζουν εκεί, επιδιόρθωσαν τις κατοικίες τους και το εμπόριο συνέχισε να ακμάζει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι μια πλούσια έπαυλη της Πομπηίας της Ιουλίας Φέλιξ (Villa of Julia Felix) μετατράπηκε στο πρώτο ξενοδοχείο της περιοχής προκειμένου να στεγάσει του κατοίκους των οποίων οι κατοικίες είχαν γκρεμιστεί από τον πρόσφατο σεισμό.
Η έκρηξη
Η ιστορική και καταστροφική έκρηξη σημειώθηκε στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ., αποδεικνύοντας ότι ο Βεζούβιος κάθε άλλο παρά ανενεργός ήταν.
Όπως αναφέρει και ο Πλίνιος ο Νεώτερος, το πρωινό του 79 μ.Χ. η ξαφνική έκρηξη του ηφαιστείου ήταν τόσο δυνατή, που απελευθερώθηκαν από τον κρατήρα αέρια, ελαφρόπετρα και άλλα θραύσματα, κρύβοντας τον ήλιο περίπου για δύο μέρες. Αμέσως μετά σηκώθηκε ένα φοβερό σύννεφο στάχτης, το οποίο σκέπασε την πόλη σε ύψος ενός μέτρου. Μετά από το σύννεφο της στάχτης άρχισαν να πέφτουν πάνω στην πόλη ηφαιστειακά πετρώματα που την σκέπασαν σε ύψος περισσότερο από τρία μέτρα καλύπτοντας όλες τις ανθρώπινες κατασκευές (κατοικίες, καταστήματα κλπ.) μέχρι τον πρώτο όροφο αυτών. Στην συνέχεια, πάνω από αυτά έπεσε νέο στρώμα από στάχτη και πέτρες. Η λάβα, η στάχτη και η φωτιά κατέστρεψαν τα πάντα μέσα σε λίγες ώρες.
Όσοι δεν είχαν προλάβει να φύγουν, κρύφτηκαν στα σπίτια τους και αφενός έπαθαν ασφυξία από τα αέρια και αφετέρου κάηκαν όλοι, διότι η θερμοκρασία έφτασε τους 250 βαθμούς Κελσίου. Ο θάνατος των θυμάτων του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. ήταν ακαριαίος λόγω της απότομης και υπερβολικής ανόδου της θερμοκρασίας, η οποία ήταν ικανή να προκαλέσει το θάνατο στον άνθρωπο μέσα σε διάστημα δέκα δευτερολέπτων.
Ολόκληρη η πανέμορφη ρωμαϊκή πόλη, με τους κατοίκους της, τις επαύλεις και τα πολύτιμα έργα τέχνης που τις στόλιζαν, την αγορά, τους ναούς, τα θέατρα, τις κρήνες και τα καταστήματα, θάφτηκαν για πάντα κάτω από μέτρα ηφαιστειακής στάχτης, λάβας και ελαφρόπετρας. Έτσι η θαμμένη πόλη της Πομπηίας ξεχάστηκε από τους ανθρώπους.
Αντίστοιχη πόλη θαμμένη από Ηφαιστειακή έκρηξη είναι βέβαια και η «Πομπηία της Ελλάδας» δηλαδή ο αρχαιολογικός χώρος του Ακρωτηρίου της νήσου Θήρας ο οποίος αποτελεί ένα από τα καλύτερα διατηρημένα οικιστικά σύνολα της αρχαιότητας του Ελλαδικού χώρου. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας τοποθετείτε μεταξύ 1627 και 1600 π.Χ., (1.680 χρόνια περίπου πριν της έκρηξη του Βεζούβιου της Πομπηίας). Όμως, το ηφαίστειο της Θήρας πρέπει να προειδοποίησε έγκαιρα όλους τους κατοίκους της περιοχής να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, με αποτέλεσμα να μην βρεθεί στην ανασκαφή από τους σημερινούς αρχαιολόγους κανένας από τους κατοίκους της αρχαίας περιοχής, σε πλήρη αντίθεση με τους αντίστοιχους κάτοικους της Πομπηίας, μιας πόλης βέβαια που το μέγεθος της και μόνο δικαιολογεί τις αντίστοιχες αριθμητικά ανθρώπινες απώλειες λόγω της αστραπιαίας καταστροφή της.
Το 1592 τμήμα της αρχαίας πόλης της Πομπηίας ανακαλύφτηκε τυχαία όταν γίνονταν εργασίες για να κατασκευαστεί το υπόγειο υδραγωγείο της πόλης «Τόρε Ανουντσιάτα» που βρίσκεται εκεί κοντά. Πιο εκτενείς ανασκαφές εκτελέστηκαν 150 χρόνια αργότερα από τον Ισπανό μηχανικό Rocque Joaquin de Alcubierre το 1748 καθώς η θαμμένη πόλη διατηρήθηκε μέσα στην πρόοδο του χρόνου λόγω έλλειψης αέρα και υγρασίας.
Η περιήγηση μας
Ως λάτρης της Ιστορίας και ειδικά της Αρχιτεκτονικής, θα ήθελα να επισημάνω την υψηλή αξία της Πομπηίας στον επισκέπτη.
Η περιήγηση μας στον αρχαιολογικό χώρο της Πομπηίας πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2018. Λόγω προσωπικών βιωμάτων και συναισθημάτων για την περιοχή για τον μυθικό ξαφνικό θάνατο της αρχαίας πόλης, με την άφιξη μας στον αρχαιολογικό χώρο, το πρώτο συναίσθημα ήταν ότι έχω ήδη ζήσει στην πόλη αυτή σε παρελθοντικό χρόνο.
Η αξία των αρχαίων ερειπίων της Πομπηίας είναι τεράστια, γιατί μας δίνει σήμερα μια ιδέα πώς ήταν μια ρωμαϊκή πόλη στα χρόνια μ.Χ. Οι πληροφορίες επικεντρώνονται κατ’ αρχήν στην δομή της πόλης, στην κοινωνική οργάνωση της, στην διακόσμηση της αλλά και το κυριότερο στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της Πομπηίας.
Πύλη Μαρίνα (Porta Marina)
Επέλεξα να ξεκινήσουμε την περιήγηση μας στην Πομπηία από την Πύλη του Λιμανιού (Porta Marina) την αρχαία πύλη της πόλης προς το λιμάνι αυτής, το οποίο θα πρέπει να ήταν στα αρχαία χρόνια σε κοντινότερη απόσταση από την σημερινή παραθαλάσσια πόλη του Σαλέρνο.
Η πόλη διέθετε 7 πύλες εισόδου – εξόδου περιμετρικά των τειχών της, ανάλογα που κατευθύνονταν οι κάτοικοι (προς το Βεζούβιο Porta Vesuvio, προς την πόλη Ερκολάνο Porta Ercolano και αντίστοιχα Porta di Stavia, Porta di Sarno κ.λπ.).
Στην είσοδο αυτή βρίσκονται σήμερα τα εκδοτήρια εισιτηρίων και το γραφείο πληροφοριών του αρχαιολογικού χώρου. Επειδή ο χώρος καλύπτει 67 εκτάρια (640 στρέμματα) απαραίτητος είναι ο χάρτης που προμηθεύεται ο επισκέπτης μαζί με τα εισιτήρια. Καλό είναι να οργανωθεί υπό σκιά πρώτα η πιθανή διαδρομή περιήγησης και μετά το περπάτημα στον αρχαιολογικό χώρο, γιατί λόγω μεγάλων αποστάσεων και έντονου ήλιου, δεν επιτρέπονται λανθασμένες κινήσεις. Το διαδίκτυο έχει αρκετούς χάρτες της Πομπηίας με τους οποίους μπορεί ο κάθε περιηγητής να είναι ήδη προετοιμασμένος για τις πιθανές και επιθυμητές διαδρομές, ποια κτίρια θέλει να επισκεφτεί, με ποια σειρά κ.λπ. Μερικά από τα καλύτερα κτίρια της πόλης και με την σειρά που περιηγηθήκαμε είναι τα παρακάτω:
Αγορά - Forum
Η περιήγηση από την Porta Marina προς το εσωτερικό της Πομπηίας καταλήγει αρχικά στην κεντρική Αγορά το Forum, ο τόπος που διεξάγονταν οι πολιτικές συζητήσεις, οι θρησκευτικές εκδηλώσεις, το εμπόριο κλπ. Η Ρωμαϊκή Αγορά στα πρότυπα της Αγοράς των αρχαίων ελληνικών πόλεων είναι παραλληλόγραμμου σχήματος στην κάτοψη με περιμετρική κιονοστοιχία από πωρόλιθο και περιστοιχίζεται από δημόσια κτίρια της πόλης και ναούς.
Σε στεγασμένο χώρο (Granai del Foro) στην κεντρική αγορά βρίσκονται παρατεταγμένα πλήθος κεραμικών αγγείων που βρέθηκαν στις ανασκαφές αλλά και εκμαγεία από τα σώματα κάποιων από τους άτυχους αυτούς πολίτες. Όπως υποστήριζαν μέχρι σήμερα οι ειδικοί, τα θύματα θα είχαν ήδη πεθάνει από ασφυξία που προκάλεσε η τέφρα και τα δηλητηριώδη αέρια της έκρηξης.
Οι στρώσεις της ηφαιστειακής τέφρας και της ελαφρόπετρας από τον Βεζούβιο, δημιούργησαν μια «επιδερμίδα» γύρω από τα σώματα των νεκρών κατοίκων της Πομπηίας με αποτέλεσμα ενώ το σώμα αποσυντέθηκε, η νέα «επιδερμίδα» έμεινε στην αρχική της θέση ως ένα «τσόφλι» γύρω από το νεκρό σώμα. Οι αρχαιολόγοι προφανώς στις πρώτες ανασκαφές κατέστρεψαν άθελα τους αυτής την σωστική «επιδερμίδα», ενώ στις επόμενες αποφάσισαν να εκχύσουν υγρό γύψο μέσα στο «τσόφλι» δημιουργώντας τις δραματικές φιγούρες των νεκρών κατοίκων της έκρηξης του 79 μ.Χ.
Αμφιθέατρο
Οι παθιασμένοι Ρωμαίοι με τον «Άρτον και Θεάματα» δημιούργησαν στην Πομπηία 2 θέατρα 20.000 και 5.000 θεατών αντίστοιχα. Το μεγάλο Αμφιθέατρο χτίστηκε το 70 μ.Χ. και είναι το αρχαιότερο Ρωμαϊκό αμφιθέατρο που υπάρχει σήμερα.
Η οδός της Αφθονίας - Via dell’Abbondanza
Η κεντρική οδική αρτηρία της πόλης διέθετε υπερυψωμένα πεζοδρόμια για προστασία από τα βρόχινα νερά των κατοίκων με πλήθος καταστημάτων εκατέρωθεν του άξονα του δρόμου. Πίσω από τα καταστήματα αυτά αναπτύσσονταν οι Ρωμαϊκές επαύλεις στα πρότυπα των Ελληνικών κατοικιών με την χαρακτηριστική εσωστρέφεια της κοινωνικής ζωής στο εσωτερικό αυτών. Έτσι οι πλούσιοι Ρωμαίοι με τις επαύλεις τους εισέπρατταν ενοίκια από τα καταστήματα που τους άνηκαν. Στα καταστήματα αυτά οι έμποροι πωλούσαν από υφάσματα και κεραμικά έως ψωμί, τρόφιμα, φρούτα και φαγητά σε όλους τους επισκέπτες ή κάτοικους του θέρετρου της Πομπηίας.
Οίκος Ανοχής - Lupanar
Μια μεγάλη πόλη σαν την Πομπηία διέθετε και Οίκο Ανοχής με μικροσκοπικά δωμάτια με χτιστά ανάκλιντρα και τοιχογραφίες που αποτελούσαν τον κατάλογο υπηρεσιών. Προσοχή στην περιήγηση, ο επισκέπτης πρέπει να ακολουθήσει την ανάλογη σήμανση γιατί το Lupanar βρίσκεται σε γωνία αρκετά στενών οδών της πόλης με την κίνηση των επισκεπτών να είναι αναγκαστικά μονόδρομος.
Οι επαύλεις - Villas
Το καλύτερο παράδειγμα διατηρημένων κατοικιών της Πομπηίας αποτελούν οι διάσπαρτες επαύλεις των πλούσιων Ρωμαίων. Οι κατοικίες αυτές χαρακτηρίζονται από την μεγάλη έκταση της επιφάνειας αυτών, τα αμέτρητα δωμάτια, τα αίθρια αλλά το κυριότερο από τις τοιχογραφίες διακόσμησης – νωπογραφίες (frescos) σε αυτές.
Η νωπογραφία (Ιταλικά: Affresco ) είναι τεχνική για την δημιουργία τοιχογραφιών, με βάση την οποία τα χρώματα απλώνονται απευθείας σε νωπή επιφάνεια επιχρίσματος. Με τον τρόπο αυτό τα χρώματα διατηρούνται για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα. Κοιτίδα της τεχνικής της νωπογραφίας θεωρείται η Μινωική Κρήτη.
Οι Αρχαιολόγοι λόγω του υψηλού κάλλους των διακοσμήσεων – τοιχογραφιών αναστήλωσαν ολόκληρες κεραμοσκεπές στις κατοικίες για την προστασία αυτών από τις καιρικές συνθήκες. Οι διακοσμήσεις και η θεματολογία των τοιχογραφιών της Πομπηίας χαρακτηρίστηκαν από τους Αρχαιολόγους σε στύλ 4 περιόδων.
Οι επαύλεις αυτές κτίστηκαν ως παραθεριστικές κατοικίες επιφανών Ρωμαίων. Διέθεταν ποικίλο αριθμό δωματίων αλλά και αιθρίων προκειμένου να τροφοδοτούν τους χώρους της κατοικίας με αέρα και φυσικό φωτισμό. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα αίθρια συγκέντρωναν και τα βρόχινα νερά δημιουργώντας για διακοσμητικούς λόγους λιμνούλες ή σιντριβάνια στο κέντρο της έπαυλης. Οι περισσότερες ονομασίες των κατοικιών δόθηκαν από τους αρχαιολόγους εξαιτίας κάποιας τοιχογραφίας που βρέθηκε σε αυτές.
Η οικία του Μενάνδρου (Casa del Menandro) επεκτεινόταν σε 950 m2 με 2 αίθρια με υπέροχο περιστύλιο γύρω από την πίσω εσωτερική αυλή και τοιχογραφία του αρχαίου Έλληνα δραματουργού Μένανδρου.
Η οικία της Αφροδίτης (Casa della Venere in Conchiglia) διαθέτει εξαιρετική τοιχογραφία της Αφροδίτης ξαπλωμένης σε κοχύλι.
Η οικία των Βέττι (Casa dei Vetti) καταλαμβάνει ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Οι ιδιοκτήτες ήταν οι πάμπλουτοι Aulus Vettius Conviva και Aulus Vettius Restitutus, πρώην σκλάβοι και νυν έμποροι. Η κατοικία διαθέτει την καλύτερη δημιουργία τοιχογραφιών Frescos σε στυλ της 4ης περιόδου.
Η οικία του Φαύνου (Casa del Fauno) καλύπτει και αυτή ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Είναι η μεγαλύτερη σε έκταση έπαυλη της Πομπηίας και ονομάστηκε έτσι λόγω του μπρούτζινου αγαλματίδιου του Φαύνου που στέκεται στο κέντρο του αιθρίου (impluvium – rain tank). Επίσης διέθετε το διάσημο μωσαϊκό του Μέγα Αλέξανδρου με τον Δαρείο (σήμερα βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης μαζί με τον πρωτότυπο Φαύνο).
Η Βίλλα των Μυστηρίων (Villa del Misteri). Η περιήγηση μας στην Πομπηία ολοκληρώθηκε με την επίσκεψη στο καλύτερο παράδειγμα Ρωμαϊκή Έπαυλης κατά την προσωπική μου γνώμη. Η αγροικία αυτή βρίσκεται εκτός των τειχών της πόλης, μετά την Porta Ercolano, καθώς διέθετε προσωπικό αμπελώνα ο οποίος υπάρχει ακόμα και σήμερα στο βόρειο τμήμα της έκτασης. Αποτελείται από 90 δωμάτια και είναι χτισμένη γύρω από μια κεντρική αυλή και περιτριγυρισμένη με μεγάλες βεράντες.
Η Έπαυλη αυτή διαθέτει τις καλύτερα διατηρημένες τοιχογραφίες Frescos της Πομπηίας με την ιδιαιτερότητα και πρωτοτυπία των απεικονίσεων των μορφών για πρώτη φορά σε φυσικό μέγεθος.
Σε ένα τετράγωνο δωμάτιο - μάλλον η αίθουσα φαγητού της βίλας - βρίσκονται αυτές οι εντυπωσιακές τοιχογραφίες με το έντονο κόκκινο φόντο γνωστό ως «The Initiation Chamber» – το δωμάτιο της Μύησης, εξού και το όνομα Βίλλα των Μυστηρίων. Το κόκκινο αυτό χρώμα χαρακτηρίστηκε ως «Pompeii Red» στην διεθνή χρωματική παλέτα. Οι τοιχογραφίες αυτές θεωρούνται ότι αναπαριστούν μέρος των Ελευσίνιων Μυστηρίων ή τελετές λατρείας του θεού Διονύσου με την μυστηριακή προετοιμασία μιας κοπέλας σε νύφη.
Οι τοιχογραφίες αυτές καλύπτουν τους τρεις τοίχους της αίθουσας και δείχνουν ότι η ιστορία της Μύησης ξεκινά από τα αριστερά προς τα δεξιά. Στο κέντρο των τοιχογραφιών είναι η μορφή του Διόνυσου, ενώ ένα άλλο μέλος της τοιχογραφίας απεικονίζει την μητέρα του Σεμέλη και μια ιέρεια η οποία φορά καλύπτρα στο κεφάλι και ένα στεφάνι από μυρτιά.
Απεικονίζονται και μυθολογικοί χαρακτήρες όπως η γερασμένη μορφή ενός Σειληνού που παίζει λύρα ή ένας μικρός έρωτας (cupid). Χαρακτηριστική μορφή είναι και η νεαρή μαστιγωμένη καθώς στην αρχαιότητα τα βασανιστήρια αποτελούσαν το υποβλητικό αποκορύφωμα μιας ιεροτελεστίας.
Τέλος η νύφη στα δεξιά του δωματίου προετοιμάζεται με τη βοήθεια συνοδού, για το γάμο και μια νεαρή μορφή Έρωτα κρατάει έναν καθρέπτη προς αυτή.
Η περιήγηση μας στον αρχαιολογικό χώρο της Πομπηίας αποτέλεσε εμπειρία ζωής. Πρέπει να διαθέσετε αρκετό χρόνο στην επίσκεψη σας, ενημερωθείτε από το διαδίκτυο για τις ώρες επίσκεψης, αποφύγετε τους καλοκαιρινούς μήνες λόγω της υψηλής ζέστης αλλά και του πλήθους των πολυάριθμων επισκεπτών. Η Πομπηία συνεχίζει ακόμα να μας εκπλήσσει λόγω των συνεχών ανακαλύψεων ακόμα και σήμερα όπως το νεκρό άλογο ή ο άτυχος κάτοικο ο οποίος καταπλακώθηκε κατά την ώρα της έκρηξης του Βεζούβιου το 79 μ.Χ. από δομικό στοιχείο – κολώνα ή υπέρθυρο που ανακαλύφτηκαν προσφάτως.
Η Πομπηία λόγω του μεγέθους της, των ανασκαφών που έχουν εκτελεστεί, των εκπληκτικών τοιχογραφιών frescos, της ενέργειας που εκπέμπει αλλά και τον μύθο γύρω από τον ξαφνικό αφανισμό της από τον γειτονικό Βεζούβιο, την καθιστά απαραίτητο προορισμό για κάθε σύγχρονο περιηγητή.