Τον τελευταίο καιρό, πολλές ειδήσεις σχετικές με παιδιά και ψυχική υγεία είναι πολύ οδυνηρές: Οι απόπειρες αυτοκτονίας από νέους έχουν διπλασιαστεί μέσα στην τελευταία δεκαετία, και μάλιστα μερικές σημειώθηκαν ακόμη και σε παιδιά 5 ετών. Οι εκτιμήσεις στις ΗΠΑ υποδεικνύουν ότι πάνω από 4 εκατομμύρια παιδιά στη χώρα έχουν διαγνωστεί με άγχος, ενώ σχεδόν 2 εκατομμύρια παιδιά έχουν διαγνωστεί με κατάθλιψη. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε εν μέσω μιας επιδημίας προβλημάτων παιδικής ψυχικής υγείας και, αν και σίγουρα έχει βελτιωθεί η ενημέρωση, μόνο το 20% περίπου των παιδιών με διαγνώσιμες ψυχικές διαταραχές λαμβάνει τη βοήθεια που χρειάζεται.
Είναι τρομακτικό να αντιμετωπίζεις κάτι τέτοιο ως γονιός. Ωστόσο, οι ειδικοί ψυχικής υγείας συμφωνούν κατηγορηματικά ότι υπάρχει λόγος να μην αποκαρδιωνόμαστε: Η θεραπεία, που μπορεί να περιλαμβάνει ψυχοθεραπεία και φαρμακευτική αγωγή, μπορεί να κάνει μεγάλη διαφορά στις ζωές των παιδιών.
Η δυσκολία έγκειται στο να αξιολογήσετε εάν η εξωτερική βοήθεια από κάποιον ειδικό θα ήταν ωφέλιμη για το παιδί σας, όπως και στο να γνωρίζετε πώς θα την πάρετε. Ευτυχώς, οι ειδικοί λένε ότι υπάρχουν μερικές συνήθεις ενδείξεις και συμπεριφορές που μπορείτε να έχετε υπόψη, καθώς και κάποιες καλές συμβουλές για να αναζητήσετε θεραπεία. Ακολουθούν ορισμένα πράγματα που είναι καλό να γνωρίζουν όλοι οι γονείς.
Κατ′ αρχάς, μια υπενθύμιση: Η άσχημη συμπεριφορά είναι έως ένα σημείο φυσιολογική
Μα και βέβαια η παιδική ηλικία μπορεί να είναι θαυμάσια. Μπορεί όμως να είναι και πολύ, πολύ δύσκολη. Τα παιδιά μαθαίνουν πώς να βρουν τη θέση τους στον κόσμο, αντιμετωπίζουν εμπόδια και αλλάζουν κάθε μέρα.
«Όλα τα παιδιά έχουν συναισθήματα», λέει η Alexandra Hamlet, Psy.D., κλινική ψυχολόγος στο Κέντρο Διαταραχών Διάθεσης του Child Mind Institute στις ΗΠΑ. «Τα συναισθήματα δεν είναι κάτι κακό. Όλα τα παιδιά θα αντιμετωπίσουν δυσκολίες, θα νιώσουν συναισθήματα και θα πρέπει να τα διαχειριστούν, αλλά αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι χρειάζονται ψυχοθεραπεία».
Οι γονείς θα πρέπει να είναι ήσυχοι ότι τα ξεσπάσματα, οι εκρήξεις, ακόμη και οι απλά κακές μέρες, δεν είναι απλώς χαρακτηριστικά των παιδιών τους. Είναι αναμενόμενα σε αναπτυξιακό επίπεδο, ειδικά στα μικρότερα παιδιά. Μπορεί ενίοτε να αποτελούν ενδείξεις υποκείμενων προβλημάτων, όμως για τα περισσότερα παιδιά είναι κομμάτι του να μεγαλώνει κανείς.
Εστιάστε την προσοχή σας στη συχνότητα, τη διάρκεια, τη σοβαρότητα και τον βαθμό ηλικιακής καταλληλότητας
«Σχεδόν όλα τα μικρά παιδιά παρουσιάζουν ξεσπάσματα κάποια στιγμή», επαναλαμβάνει ο Steven Meyers, Ph.D., καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Roosevelt και κλινικός ψυχολόγος με έδρα το Σικάγο. Αν, όμως, ανησυχείτε, παρακολουθήστε πόσο διαρκούν τα ξεσπάσματα του παιδιού σας, πόσο σοβαρά είναι συνήθως και αν εξακολουθεί να τα παρουσιάζει πέρα από μια ηλικία που φαντάζεστε ότι είναι αναπτυξιακά κατάλληλη.
Η δουλειά των επαγγελματιών ψυχικής υγείας είναι να ακούνε τις παρατηρήσεις των γονιών και να χρησιμοποιούν τα εργαλεία κλινικής αξιολόγησης που έχουν στη διάθεσή τους, όπως τις κλίμακες αξιολόγησης, για να κατανοήσουν αν η συμπεριφορά ενός παιδιού παρεκκλίνει πραγματικά από τον κανόνα.
Αν το παιδί σας έχει φτάσει σε σημείο που κάποια ζητήματα συμπεριφοράς (από αλλαγές στη διάθεση έως ξεσπάσματα ή προβλήματα συγκέντρωσης) δεν το αφήνουν να τα βγάλει πέρα με τη μέρα του ή δεν επιτρέπουν σε εσάς να ασχοληθείτε με όσα πρέπει να ασχοληθείτε, τότε αυτό είναι ένα καμπανάκι. Για παράδειγμα, είναι συνηθισμένο τα παιδιά να προσπαθούν να αποφύγουν το σχολείο σε κάποιο βαθμό. Ωστόσο, αν το παιδί σας έχει καθημερινά, εκτεταμένα ξεσπάσματα που σας κάνουν να αργείτε να πάτε στη δουλειά σας, αυτό είναι μια πιθανή ένδειξη ότι συμβαίνει κάτι πιο σοβαρό.
«Όταν τα συναισθήματα αρχίζουν και γίνονται μη διαχειρίσιμα και επηρεάζουν την απόδοση του παιδιού ή δυσχεραίνουν τη λειτουργικότητά του, εκεί είναι που σκεφτόμαστε ”Εντάξει λοιπόν, εδώ θέλουμε να ρίξουμε μια πιο βαθιά και προσεκτική ματιά”», συμβουλεύει η Hamlet.
Κρατήστε σημειώσεις και συγκρίνετε με φίλους
Αν και ο κόσμος των γονιών συχνά βρίθει από καθόλου χρήσιμο ανταγωνισμό και κριτική, ο Meyers και η Hamlet πιστεύουν ότι το να απευθυνθείτε σε φίλους ή συγγενείς με παιδιά παρόμοιας ηλικίας είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος να πάρετε μια αρχική ιδέα για το κατά πόσο το παιδί σας όντως αντιμετωπίζει κάποιο πρόβλημα. Όλα τα παιδιά είναι τελείως διαφορετικά, επομένως δεν τίθεται θέμα σύγκρισης. Αντιθέτως, σκοπός εδώ είναι να χρησιμοποιήσετε το υπάρχον δίκτυό σας για να αντιληφθείτε ορισμένες ενδείξεις.
Είναι, επίσης, χρήσιμο να κρατάτε σημειώσεις για τυχόν αλλαγές ή μοτίβα που βλέπετε να αναδύονται, έτσι ώστε αν μιλήσετε, για παράδειγμα, με τον παιδίατρο του παιδιού σας, να μπορείτε να του δώσετε συγκεκριμένα παραδείγματα σχετικά με όσα λέτε, αντί να αναφέρεστε στο πιο πρόσφατο περιστατικό ή την όποια συμπεριφορά σας έρχεται κατά νου.
Το άγχος και η κατάθλιψη δεν εκφράζονται απαραίτητα με τον ίδιο τρόπο στα μικρά παιδιά
«Οι ψυχολογικές διαταραχές ανήκουν σε δύο ευρύτερους τύπους», εξηγεί ο Meyers, ο οποίος τονίζει ότι μιλά σε πολύ γενικές γραμμές. «Το πρώτο είναι οι διαταραχές άσχημης συμπεριφοράς, όπως τα παιδιά με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής/υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) ή τα παιδιά που έρχονται συχνά σε αντιπαράθεση. Αυτά τα συμπτώματα εντοπίζονται συνήθως εύκολα, επειδή είναι ορατά και έχουν αντίκτυπο στις ζωές των άλλων».
«Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν αυτές που ονομάζουμε εσωτερικευμένες διαταραχές», συνεχίζει ο Meyers, «και περιλαμβάνουν το άγχος και την κατάθλιψη, τα οποία εντοπίζονται πιο δύσκολα, επειδή αυτά τα συμπτώματα αφορούν κυρίως διαταραγμένες σκέψεις και συναισθήματα παρά διαταραχή στη συμπεριφορά».
Αν και η παρακάτω λίστα ενδείξεων δεν είναι σε καμία περίπτωση πλήρης, ορισμένα σημάδια παιδικού άγχους είναι η δυσκολία συγκέντρωσης, η αποφυγή και τα ξεσπάσματα ― που μάλλον δεν αποτελούν συμπεριφορές που οι περισσότεροι γονείς συνδέουν με το άγχος. «Είναι απλά ο τρόπος που έχει το σώμα των παιδιών για να αντιδρά στις ανησυχίες που αντιμετωπίζει», λέει η Hamlet.
Παρομοίως, οι ενδείξεις κατάθλιψης ποικίλλουν τόσο πολύ που είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε κάποιες συγκεκριμένες, όμως οι γονείς θα πρέπει να δίνουν προσοχή σε συμπεριφορές όπως οξυθυμία, ξεσπάσματα και αλλαγές στον ύπνο και στην όρεξη των παιδιών. Μην περιμένετε απαραίτητα η κατάθλιψη να παρουσιαστεί με τη μορφή εξαιρετικά εμφανούς θλίψης.
Και οι σωματικές ενδείξεις μπορούν να είναι σημαντικές, ιδιαίτερα σε παιδιά που μπορεί να μην έχουν τη λεκτική ικανότητα να εκφράσουν όσα νιώθουν. «Αυτό που μπορεί να παρατηρήσουν οι γονείς είναι το παιδί τους να παραπονιέται για πονοκέφαλο ή στομαχόπονο, επειδή δεν έχει στη διάθεσή του τις κατάλληλες λέξεις για να περιγράψει αυτό που νιώθει, ενώ το σώμα του μπορεί να το σωματοποιήσει», εξηγεί η Hamlet.
Ποτέ μην αγνοείτε κάτι που φαίνεται επείγον, πχ. αν το παιδί σας σταματήσει να τρώει, αν προκαλέσει σωματική βλάβη στον εαυτό του ή αν εκφράσει αυτοκτονικές σκέψεις ή συμπεριφορές. Τότε πρόκειται για επείγουσα κατάσταση και πρέπει να ζητήσετε αμέσως βοήθεια.
Να έχετε υπόψη το οικογενειακό ιστορικό σας
Καθώς τα θέματα ψυχικής υγείας είναι αποτέλεσμα ενός πολύπλοκου συνδυασμού γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, είναι καλή ιδέα να έχετε κατά νου το οικογενειακό ιστορικό σας, λέει η Hamlet.
«Αν έχετε σχετικό ιστορικό στην οικογένεια, τότε καλό είναι να το λάβετε υπόψη σας», συνεχίζει, καθώς οι διαταραχές ψυχικής υγείας μπορούν να είναι κληρονομικές. Τα γονίδια δεν καθορίζουν σε καμία περίπτωση το πεπρωμένο, απλά είναι ένας ακόμα παράγοντας που θα ήταν καλό να έχετε υπόψη σας.
Να θυμάστε ότι δεν είναι ποτέ κακό να κάνετε ερωτήσεις
Αν ανησυχείτε για την ψυχική υγεία του παιδιού σας, πρέπει να γνωρίζετε ότι έχετε τη δυνατότητα να επισκεφτείτε κάποιον ειδικό και να ξεκινήσετε μια σχετική κουβέντα. Δεν πειράζει αν δεν γνωρίζετε πώς να βρείτε κάποιον που εξειδικεύεται στην παιδιατρική ψυχική υγεία. Ο παιδίατρός σας μπορεί να είναι μια εξαιρετική αρχή. Ακόμα και οι δάσκαλοί του μπορεί να είναι καλό σημείο να αρχίσετε την έρευνα, λέει ο Meyers.
Η αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το παιδί σας θα ξεκινήσει μια μακροπρόθεσμη θεραπεία ψυχικής υγείας, αν και ούτε αυτό είναι κακό. Δυστυχώς, μερικές φορές το στίγμα που εξακολουθεί να καλύπτει τα ζητήματα ψυχικής υγείας μπορεί να αποτρέψει τους γονείς από την αναζήτηση βοήθειας.
«Μπορεί να είναι πολύ δύσκολο για έναν γονιό», εξηγεί η Hamlet. «Μερικές φορές, οι γονείς καταστροφολογούν. Σκέφτονται ”Μα δεν θέλω το παιδί μου να στιγματιστεί. Δεν θέλω να νομίζει ότι κάτι δεν πάει καλά με αυτό”». Αναφέρουμε και πάλι όμως ότι το να ζητήσετε τη γνώμη ενός ειδικού δεν σημαίνει ότι το παιδί σας θα ξεκινήσει απαραίτητα κάποια θεραπεία. Είναι απλά ένας τρόπος να προσέχετε και να είστε ενημερωμένοι.
Ρωτήστε τα παιδιά σας πώς αισθάνονται και ακούστε τα
Είναι σημαντικό, ακόμη και με τα πολύ μικρά παιδιά, να ξεκινάτε τακτικά συζητήσεις για τα συναισθήματά τους. Ορισμένα παιδιά είναι πιο επικοινωνιακά από τα άλλα, λέει ο Meyers, αλλά αν καθιερώσετε τη συνήθεια να μιλάτε μαζί τους για τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, τότε είναι πιο πιθανόν να σας το πουν όταν αντιμετωπίζουν κάποια δυσκολία. Και τότε θα είστε σε καλύτερη θέση να επικοινωνήσετε μαζί τους και να ζητήσετε βοήθεια από ειδικό, αν χρειάζεται.
Το βασικό είναι να ακούτε και όχι να ξεκινάτε αμέσως αυτό που ο Meyers ονομάζει «παρεμβατική λειτουργία». Δεν χρειάζεται να γνωρίζετε όλες τις απαντήσεις και δεν μπορείτε να λύσετε όλα τα προβλήματα.
«Είναι πολύ δύσκολο να παραμένουμε συγκεντρωμένοι στην ακρόαση όταν ένα παιδί περιγράφει επώδυνα συμβάντα, καθώς θέλουμε απεγνωσμένα να το κάνουμε να αισθανθεί καλύτερα», μας λέει. «Όμως, μερικές φορές βιαζόμαστε υπερβολικά».
«Ακούστε. Κάντε ερωτήσεις για να αποσπάσετε λεπτομέρειες», λέει ο Meyers. «Ρωτήστε το παιδί τι αισθάνεται και δείξτε κατανόηση και συμπόνια αντί να προσπαθήσετε αμέσως να λύσετε το πρόβλημα».