Το 1811, η Αγγλίδα μυθιστοριογράφος Φράνσις Μπέρνεϊ υποβλήθηκε σε μαστεκτομή χωρίς ωστόσο να πιει ένα σφηνάκι ουίσκι για να μειωθεί ο πόνος της.
Σε γράμματα που έγραψε στην αδερφή της μετά την επέμβαση, θυμάται: «Έβγαζα μια κραυγή κάτι που συνέχισε καθ′ όλη τη διάρκεια της τομής. Τόσο βασανιστικό ήταν». Στην πραγματικότητα, η Μπέρνεϊ λιποθύμησε δύο φορές από τον πόνο της τομής.
Η εγχείρησή της έλαβε χώρα σε μια περίοδο που η αναισθησία ήταν ακόμη στα σπάργανα και οι περιορισμένες επιλογές που υπήρχαν ήταν αναξιόπιστες και συχνά επικίνδυνες.
«Τι αηδιαστικό πράγμα ήταν η χειρουργική επέμβαση πριν από την αναισθησία», είπε ο Τόνι Γουάιλντσμιθ, ομότιμος καθηγητής αναισθησίας στο Πανεπιστήμιο του Νταντί στη Σκωτία και πρώην Βασιλικός Αρχειοφύλακας στο Βασιλικό Κολλέγιο Αναισθησιολόγων στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Πράγματι, η αντιμετώπιση τέτοιου πόνου θα ήταν εφιαλτική. Σήμερα, τα αναισθητικά τα οποία αποτελούνται από μια πλειάδα φαρμάκων δεν βοηθούν μόνο για να διαχείριστουμε τον πόνο αλλά και για τη χαλάρωση των μυών και την απώλεια των αισθήσεων των ασθενών. Πολλοί άνθρωποι, κάποια στιγμή στη ζωή τους, θα πάρουν αυτά τα φάρμακα - είτε πρόκειται για τοπικό αναισθητικό για να μουδιάζουν τα ούλα τους στο οδοντιατρείο, είτε για επισκληρίδιο κατά τον τοκετό, είτε για ένα γενικό αναισθητικό για να προκληθεί βαθύς ύπνος ενώ οι γιατροί αφαιρούν τις αμυγδαλές.
Πόνος ανά τους αιώνες
Η αναισθησία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα είναι μια σχετικά νέα εφεύρεση, αλλά εδώ και αιώνες, αναζητούσαμε τρόπους για να καταπραΰνουμε τον έντονο πόνο.
Ήδη από το 1100, υπάρχουν αναφορές για γιατρούς που έβαζαν σφουγγάρια εμποτισμένα με όπιο και χυμό μανδραγόρα σε ασθενείς για να προκαλέσουν υπνηλία κατά την προετοιμασία της εγχείρησης και να αμβλύνουν τον πόνο που ακολουθούσε.
Πηγαίνοντας ακόμη πιο πίσω, χειρόγραφα που εκτείνονται από τους ρωμαϊκούς έως τους μεσαιωνικούς χρόνους περιγράφουν μια συνταγή για ένα ηρεμιστικό μείγμα που ονομάζεται «dwale». Φτιαγμένο από ένα μεθυστικό παρασκεύασμα χολής κάπρου, όπιο, χυμό μανδραγόρα*, κώνειο και ξύδι, το βάμμα παρασκευάστηκε «για να κάνει έναν άνθρωπο να κοιμάται ενώ οι γιατροί τον κόβουν», σύμφωνα με ένα χειρόγραφο του Μεσαίωνα. Από το 1600 και μετά στην Ευρώπη, το όπιο και το λάβδανο (όπιο διαλυμένο σε αλκοόλ) έγιναν κοινά αναλγητικά.
Αλλά αυτά τα φάρμακα ήταν δύσκολο να προσαρμοστούν σε όλους τους ασθενείς και τις ανάγκες τους. Επιπλέον, μπορεί να ήταν επικίνδυνα. Το κώνειο** μπορεί να αποβεί μοιραίο, για παράδειγμα, και το όπιο και το λάβδανο είναι εθιστικά. Ο μανδραγόρας*** σε υψηλές δόσεις μπορεί να προκαλέσει παραισθήσεις, μη φυσιολογικό καρδιακό ρυθμό - και σε ακραίες περιπτώσεις θάνατο.
Στο πλαίσιο αυτό όταν οι χειρουργοί έπρεπε να κάνουν επεμβάσεις, συχνά η πιο λογική μέθοδος που χρησιμοποιούσαν ήταν απλώς να είναι όσο το δυνατόν πιο γρήγοροι και ακριβείς. «Πηγαίνοντας 150 και πλέον χρόνια πίσω και η επεμβάσεις ήταν σύντομες», είπε ο Γουάιλντσμιθ στο Live Science. Η αποτελεσματικότητα και η ακρίβεια υπό την πίεση χρόνου έγιναν το μέτρο της ικανότητας ενός χειρουργού.
«Αλλά η ταχύτητα και η ακρίβεια περιόρισαν επίσης τους χειρουργούς καθώς έκαναν λιγότερο πολύπλοκες επεμβάσεις. Για παράδειγμα, είναι ασφαλές να υποθέσουμε ότι πριν από την εμφάνιση της χειρουργικής αναισθησίας στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες στα μέσα του 1800, οι υψηλού κινδύνου χειρουργικές επεμβάσεις όπως καισαρικές τομές και ακρωτηριασμοί σε αυτές τις περιοχές θα ήταν λιγότερο συχνές», είπε ο Γουάιλντσμιθ στο Live Science.
Στην πραγματικότητα, η οδοντιατρική ήταν ένας από τους λίγους τύπους χειρουργικών επεμβάσεων που ήταν συγκριτικά πιο συνηθισμένη κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, επειδή ο πόνος και οι κίνδυνοι που εμπεριείχαν ήταν χαμηλότεροι από ό,τι σε πιο σοβαρού τύπου χειρουργικές επεμβάσεις, εξήγησε ο Γουάιλντσμιθ.
* (Στη βοτανολογία ονομάζεται Mandragora officinarum και είναι γνωστός και ως «το μήλο του Σατανά». Προέρχεται από την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, προτιμά το βραχώδες ή αμμώδες έδαφος και αναπτύσσεται καλύτερα στις θερμές περιοχές. Είναι ένα πολυετές ποώδες φυτό, της οικογένειας των σολανιδών (Solanaceae) ή στρυχνοειδών στην οποία ανήκουν οι ντομάτες και οι πατάτες . Περιέχει παραισθησιογόνα αλκαλοειδή και έχει συσχετιστεί με τα μαγικά τελετουργικά στο πέρασμα των αιώνων, καθώς και σε ταινίες, όπως στον πολύ γνωστό «Χάρι Πότερ»)
** ( Το κώνειο είναι φυτικό δηλητήριο. Οφείλει την ονομασία του στο ρήμα ”κωνάω”, που σημαίνει ”περιστρέφω” (αρχ. ελλ. παράγωγο ”κώνος” = σβούρα). Παράγεται από το φυτό κώνειον το στικτόν (Conium maculatum). Το φυτό είναι πολύ κοινό στην Ελλάδα, από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα. Στην Αρχαία Αθήνα χρησιμοποιούνταν για τις ναρκωτικές του ιδιότητες από τους ιεροφάντες (ως αναφροδισιακό).
Η δραστική ουσία του κωνείου είναι το αλκαλοειδές κωνεΐνη (αναλγητικές ιδιότητες). Θεωρείται, μαζί με την νικοτίνη, το ισχυρότερο των φυτικών δηλητηρίων. Το βασικό της μειονέκτημα είναι ότι είναι ισχυρά πτητική ένωση και, κατά συνέπεια, μη πρόσφατα παρασκευάσματα χάνουν σταδιακά την δηλητηριώδη ισχύ τους.Έχει αναλγητικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται στην θεραπευτική το εκχύλισμα των καρπών και υπό μορφήν εμπλάστρων σε νευραλγίες και πόνους από καρκίνο.)
*** ( Ο Μανδραγόρας είναι φυτό του γένους των δικοτυληδόνων της οικογένειας των σολανιδών. Περιλαμβάνει λίγα είδη πολυετών ποοδών φυτών με τοξικές και φαρμακευτικές ιδιότητες, ιθαγενή των παραμεσογείων περιοχών. Ο μανδραγόρας, λόγω των υπνωτικών ιδιοτήτων και της ανθρωπόμορφης ρίζας του, έχει περιβληθεί από την αρχαιότητα με μυστηριώδεις, υπερφυσικές ιδιότητες και δεισιδαιμονίες. Τον χρησιμοποιούσαν ως φυλαχτό για την προστασία από τον θάνατο και την ασθένεια. Θεωρούσαν, επίσης, ότι η παρουσία του οφειλόταν σε φαινόμενα μετεμψύχωσης ατόμων που είχαν αυτοκτονήσει και ότι όταν ξεριζωθεί βγάζει μια δυνατή κραυγή, η οποία μπορεί να προκαλέσει τη τρέλα ή τον θάνατο σε όσους την ακούσουν.)
Αμφισβητούμενες μέθοδοι
Καθώς οι χειρουργοί αναζητούσαν νέους τρόπους για να κάνουν τη δουλειά τους, εμφανίστηκαν μερικές πιο ασυνήθιστες μέθοδοι.
Μια από αυτές ήταν η συμπίεση, μια τεχνική που περιλάμβανε την άσκηση πίεσης στις αρτηρίες για να προκαλέσει αναισθησία στα νεύρα ή να προκαλέσει ξαφνικό μούδιασμα στα άκρα.
Το 1784, ένας Βρετανός χειρουργός ονόματι Τζόν Χάντερ δοκίμασε τη συμπίεση των νεύρων εφαρμόζοντας ένα τουρνικέ στο άκρο ενός ασθενούς προκαλώντας μούδιασμα. Παραδόξως, λειτούργησε: ο Χάντερ κατάφερε να ακρωτηριάσει ένα άκρο και ο ασθενής δεν ένιωσε πόνο, σύμφωνα με το Βασιλικό Κολλέγιο Αναισθησιολόγων.
Μια άλλη τεχνική διαχείρισης του πόνου ήταν ο «μεσμερισμός».Κινούμενος στα όρια τσαρλατανισνού και επιστήμης ο Αυστριακός Φραντς ʼντον Μέσμερ υποστηρίζει τη θεωρεία του ζωικού μαγνητισμού (ενός ρευστού που διατρέχει τους ζωντανούς οργανισμούς έχοντας θεραπευτικές ιδιότητες).
Ο «μεσμερισμός», που θεωρείται σήμερα μια μορφή ύπνωσης, άνοιξε ως ένα βαθμό το δρόμο στην επιστημονική ενασχόληση με το υποσυνείδητο από τον Φρόυντ
Αυτές οι ψευδοεπιστημονικές πρακτικές απέκτησαν πραγματική έλξη. Μέχρι τα μέσα του 1800, ο «μεσμερισμός» είχε εξαπλωθεί σε άλλα μέρη της Ευρώπης και στην Ινδία, και οι χειρουργοί τον χρησιμοποιούσαν για να χειρουργήσουν ασθενείς. Και, σε αρκετές περιπτώσεις, οι ασθενείς φέρεται να μην πονούσαν, σύμφωνα με μια αναφορά στο Hektoen International Journal. Ο «μεσμερισμός» έγινε τόσο δημοφιλής, μάλιστα, που ιδρύθηκαν αρκετά «μεσμερικά νοσοκομεία» στο Λονδίνο και αλλού.
Αλλά οι χειρουργοί άρχισαν να αμφισβητούν αυτές τις μεθόδους και κατηγορούσαν τους υποστηρικτές του «μεσμερισμού» ότι παραπλανούν το κοινό. Λίγα χρόνια αργότερα ο «μεσμερισμός» απαξιώθηκε.
Από την ψευδοεπιστήμη στη σύγχρονη αναισθησία
Μέχρι τα μέσα του 1800, οι επιστήμονες και οι χειρουργοί άρχισαν να ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερο για την κλινική χρήση μιας γλυκιάς οργανικής ένωσης που ονομάζεται αιθέρας, που παρασκευάζεται με απόσταξη αιθανόλης με θειικό οξύ. Στην πραγματικότητα, τα αρχεία για την παραγωγή αιθέρα χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα και τον 16ο αιώνα, οι γιατροί που πειραματίστηκαν με τη μυστηριώδη ουσία ανακάλυψαν ότι μπορούσε να αναισθητοποιήσει τα κοτόπουλα.
Αρκετές εκατοντάδες χρόνια αργότερα, οι χειρουργοί επανεξέτασαν τον αιθέρα στην χειρουργική. Τελικά, το 1846, ένας Αμερικανός οδοντίατρος ονόματι Γουίλιαμ Μόρτονμ πραγματοποίησε μια δημόσια επέμβαση κατά την οποία παρείχε αέριο αιθέρα σε έναν ασθενή και στη συνέχεια αφαίρεσε ανώδυνα έναν όγκο από τον λαιμό του. Ήταν η πρώτη κλινική απόδειξη ότι η προσεκτική εφαρμογή αυτού του αερίου θα μπορούσε να προκαλέσει απώλεια των αισθήσεων και να ανακουφίσει τον πόνο.
Στη συνέχεια, το 1848, οι χειρουργοί απέδειξαν ότι μια άλλη ένωση, που ονομάζεται χλωροφόρμιο, μπορούσε να ανακουφίσει επιτυχώς τον πόνο κατά τον τοκετό και άλλες χειρουργικές επεμβάσεις. Ουσιαστικά, ο αιθέρας και το χλωροφόρμιο έδωσαν στους χειρουργούς περισσότερο χρόνο για να κάνουν πιο εξελιγμένες χειρουργικές επεμβάσεις.
Κανένα από τα δύο αέρια δεν χρησιμοποιείται πλέον στην σύγχρονη χειρουργική, αλλά και τα δύο έθεσαν τελικά τις βάσεις για την ανάπτυξη ασφαλέστερων και αποτελεσματικότερων φαρμάκων που έχουν μετατρέψει την αναισθησία σε αυτό που είναι σήμερα.