Το 2021 δεν είναι απλά το «έτος 2» της πανδημίας και η χρονιά που περιμένει ολόκληρος ο πλανήτης να αφήσουμε πίσω μας τον κορονοϊό με την έλευση των εμβολίων. Για την Ελλάδα, αποτελεί και χρονιά-επέτειος, καθώς συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση, την ένοπλη εξέγερση την οποία διεξήγαγαν επαναστατημένοι Έλληνες εναντίον του οθωμανικού στρατού με σκοπό την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας και τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους.
Η αλήθεια είναι ότι όσο περνά ο χρόνος από τα ιστορικά γεγονότα, η μνήνη ξεωθωριάζει, όπως λέει και η κυρία Χριστίνα Κουλούρη, Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, όπου κι εξελέγη Πρύτανις το 2020, μιλώντας στην HuffPost Greece.
Μέσα από το βιβλίο της «Φουστανέλες και Χλαμύδες: Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, η κυρία Κουλούρη καταφέρνει να φωτίσει σκοτεινές πτυχές του αγώνα, να σταθεί σε σημαντικές λεπτομέρειες για το πριν και το μετά που οι περισσότεροι Έλληνες αγνοούν ή δεν γνωρίζουν και να φέρει πιο κοντά τον αναγνώστη με εκείνη την διαφορετική με σήμερα εποχή.
Σε ποιά ατοπήματα πέφτουν οι περισσότεροι Έλληνες σχετικά με την 25η Μαρτίου και την Ελληνική Επανάσταση γενικότερα;
Τα βασικά προβλήματα εντοπίζονται στην έλλειψη γνώσεων για τα γεγονότα και τα πρόσωπα της Επανάστασης. Οι περισσότεροι Έλληνες έχουν μια αρκετά στερεοτυπική άποψη σχετικά με τους αγωνιστές του Εικοσιένα, η οποία προέρχεται από τη δημόσια ιστορία, δηλ. τις σχολικές γιορτές, το διαδίκτυο, τον κινηματογράφο και όχι την ιστοριογραφία. Για παράδειγμα, η κυρίαρχη εικόνα για τον Παπαφλέσσα συνδέεται μάλλον με τη γνωστή ταινία με τον Δημ. Παπαμιχαήλ παρά με το σχολικό βιβλίο ιστορίας ή κάποια ιστορική μελέτη. Επίσης, η άποψη ότι η Επανάσταση ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα, η οποία δεν τεκμηριώνεται από την ιστορική έρευνα, εξακολουθεί να αποτελεί ισχυρή πεποίθηση. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι η γνώμη των ιστορικών, που βασίζεται σε ιστορικά τεκμήρια και αποδεικνύει το μυθολογικό περιεχόμενο των κυρίαρχων ιδεών για την Ελληνική Επανάσταση, είτε δεν εισακούεται είτε απορρίπτεται από όσους θεωρούν ότι η ιστορική αλήθεια είναι “επιβλαβής”.
Ως καθηγήτρια ποιο είναι το πρωταρχικό πράγμα που θέλετε να γνωρίζουν οι φοιτητές σας για την συγκεκριμένη περίοδο;
Το σημαντικότερο δεν είναι να γνωρίζουν όλες τις μικρές λεπτομέρειες για τις μάχες και τους αγωνιστές αλλά να αντιληφθούν την ιστορική σημασία της Ελληνικής Επανάστασης: για ποιους λόγους έγινε, ποιοι ήταν οι στόχοι της και πως εντάσσεται στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο ιστορικό πλαίσιο. Κομβικής σημασίας είναι να κατανοήσουν το περιεχόμενο της έννοιας της “ελευθερίας” που αποτέλεσε το βασικό σύνθημα των Ελλήνων επαναστατών, σε συνδυασμό με την ιδεολογική κληρονομιά της Γαλλικής Επανάστασης. Θα πρέπει δηλαδή να αντιληφθούν το πολιτικό περιεχόμενο της ελευθερίας που συνδυάστηκε με την έννοια του “πολίτη” και τη δημιουργία Κράτους. Μόνο έτσι θα γίνει κατανοητό ότι η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε μια μεγάλη ιστορική τομή και η αρχή της σημερινής μας ύπαρξης.
Με ποιά στοιχεία που αποκόμισε από την πρώτη ολοκληρώνεται η δεύτερη εκατονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης;
Τα πρώτα εκατό χρόνια μετά την Επανάσταση ήταν χρόνια συγκρότησης του κράτους μέσα από την επέκταση των συνόρων και διαμόρφωσης των θεσμών του. Ήταν χρόνια ρευστά, όπου κυριαρχούσε η ιδεολογία και η πολιτική της Μεγάλης Ιδέας. Ήταν επίσης τα χρόνια όπου παγιώθηκε η μνήμη της Επανάστασης, με την καθιέρωση της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου και την ανέγερση μνημείων για τους πρωταγωνιστές. Όλα αυτά τα στοιχεία τα κληρονόμησε η δεύτερη εκατονταετηρίδα. Τα σύνορα άλλαξαν ελάχιστα έκτοτε ενώ και η κυρίαρχη εικόνα για το Εικοσιένα, παρά την αμφισβήτηση εκ μέρους της αριστερής διανόησης, διατηρήθηκε και επιβίωσε. Ωστόσο, τα επόμενα εκατό χρόνια υπήρξαν χρόνια πολέμων και σφοδρών διχασμών της ελληνικής κοινωνίας και αυτό επηρέασε τη θέση της Ελληνικής Επανάστασης στην ιστορική μνήμη. Κατά κάποιο τρόπο, τα δύο μείζονα γεγονότα που επακολούθησαν, η Μικρασιατική Καταστροφή και ο Εμφύλιος Πόλεμος, επισκίασαν το Εικοσιένα. Ακριβέστερα, το Εικοσιένα έπαψε να έχει το συγκινησιακό βάρος που είχε τα πρώτα εκατό χρόνια και μουσειοποιήθηκε.
Όσο απομακρυνόμαστε από το έτος έναρξης της Επανάστασης, τόσο χάνουμε τις λεπτομέρειες του Αγώνα;
Αυτό ισχύει για όλα τα ιστορικά γεγονότα. Η μνήμη ξεθωριάζει όσο περνάει ο χρόνος. Αφετέρου όμως, η γνώση για τα γεγονότα δεν εξαρτάται από τη μνήμη. Αντίθετα, η ζωντανή μνήμη έχει πολλά συγκρουσιακά στοιχεία δεδομένου ότι οι ζώντες μάρτυρες των γεγονότων είναι φορείς διαφορετικών απόψεων, π.χ. για τους εμφυλίους πολέμους της Επανάστασης. Είναι λοιπόν απαραίτητη η ακριβοδίκαιη ιστορική έρευνα, η οποία μπορεί να διατηρήσει τη μνήμη των γεγονότων με μεγαλύτερη πιστότητα ανεξάρτητα από την χρονική απόσταση που μας χωρίζει από το ιστορικό γεγονός.
Πόσο σημαντική ήταν η ανέγερση μνημείων και αδριάντων για την μνήμη του Αγώνα;
Τα μνημεία και οι ανδριάντες είναι η υλική αποτύπωση της μνήμης στον δημόσιο χώρο. Αποκτούν ακόμη μεγαλύτερη συμβολική σημασία αν λειτουργούν ως κέντρο τελετών και ποικίλων εκδηλώσεων μνήμης. Στις πρώτες δεκαετίες του ελληνικού κράτους τα μνημεία ήταν ελάχιστα. Οι λόγοι ήταν πρωτίστως οικονομικοί γιατί η γλυπτική είναι μια δαπανηρή τέχνη. Ο ανδριάντας του Ρήγα Φεραίου στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών ήταν ο πρώτος ανδριάντας που ανεγέρθηκε στην Ελλάδα με αφορμή τον εορτασμό της πεντηκονταετηρίδας της Επανάστασης (1871). Στη συνέχεια, τα Προπύλαια έγιναν τόπος συγκέντρωσης μνημείων με την ανέγερση στη σειρά των ανδριάντων του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄, του Κοραή και του Καποδίστρια. Ο έφιππος ανδριάντας του Κολοκοτρώνη στην Αθήνα (1904) αποτέλεσε ένα ακόμη αναγνωρίσιμο σημείο για τη μνήμη του Αγώνα, ενώ και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας ανεγέρθηκαν αντίστοιχα μνημεία. Για πόλεις όπως το Μεσολόγγι, η μνήμη του Αγώνα, όπως αποτυπώνεται με τα μνημεία στον Κήπο των Ηρώων, αποτελεί θεμέλιο και συστατικό της τοπικής ταυτότητας.
Έχοντας μπει στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα θα ήθελα να σταθούμε στον φεμινισμό της Ελληνικής Επανάστασης, πόσο καθοριστικής σημασίας ήταν η συμβολή των γυναικών στον Αγώνα;
Οι γυναίκες ανήκαν πάντα στους ανώνυμους, αφανείς και σιωπηλούς πρωταγωνιστές της Ιστορίας. Η ιστορική μνήμη του Αγώνα, επειδή δίνει έμφαση στα πολεμικά γεγονότα, έχει συντηρήσει τη μνήμη γυναικών με “ανδρικά” χαρακτηριστικά όπως η Μπουμπουλίνα. Υπάρχουν βεβαίως και οι Σουλιώτισσες, των οποίων ο ηρωισμός είναι παθητικός και συνδέεται με την αυτοθυσία και τη μητρότητα, επομένως παραπέμπει σε “θηλυκές” ιδιότητες και αρετές. Οι Ελληνίδες φεμινίστριες των αρχών του 20ού αιώνα ανέτρεξαν σε γυναίκες ηρωίδες του Εικοσιένα για να προβάλουν τη συμβολή των γυναικών στον Αγώνα για την ανεξαρτησία αλλά αναπόφευκτα χρησιμοποίησαν τα μοτίβα της κυρίαρχης ανδροκρατικής ερμηνείας για την ιστορία. Οι γυναίκες του Αγώνα παραμένουν ανώνυμες παρόλο που ήταν παρούσες στα ιστορικά γεγονότα με πολλές ιδιότητες. Ωστόσο, η Ιστορία δεν γράφεται μόνο από τους επώνυμους ήρωες και τους “μεγάλους άνδρες”.
Ποιος είναι ο προσωπικά αγαπημένος σας ήρωας της επανάστασης και ποιος προσπάθησε ιδιαίτερα για την υστεροφημία του;
Όπως έχετε καταλάβει δεν συμφωνώ με την ηρωική αφήγηση. Ως ιστορικός δεν έχω “αγαπημένους” ήρωες. Θα έλεγα ωστόσο ότι ο ρόλος του Κοραή υπήρξε καθοριστικός στο επίπεδο της ιδεολογικής προετοιμασίας της Επανάστασης και της προβολής της στη δυτική Ευρώπη. Το κύρος του ήταν πολύ μεγάλο στους Έλληνες επαναστάτες και, παρόλο που δεν διακρίθηκε στα πεδία των μαχών, η σκιά του υπήρξε βαριά στα γεγονότα. Έχει σημασία όταν σκεφτόμαστε την Επανάσταση να δίνουμε προτεραιότητα στη συνολική εικόνα και να μη θεωρούμε ότι το Εικοσιένα ήταν μόνο μάχες. Σχετικά με την υστεροφημία, πολλοί πρωταγωνιστές επιδίωξαν να διατηρήσουν τη δική τους εκδοχή για τα γεγονότα, όπως φαίνεται από τη συγγραφή και υπαγόρευση απομνημονευμάτων. Αναμφίβολα, η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο Μακρυγιάννης, αγράμματος, που έμαθε γράμματα για να γράψει τα απομνημονεύματά του ενώ παρήγγειλε τη δημιουργία σειράς ζωγραφικών πινάκων που θα απαθανάτιζαν τα γεγονότα της Επανάστασης.
Ας σταθούμε στον εορτασμό της επανάστασης. Οι παρελάσεις θεωρούνται άξιες μεταλαμπάδευσης εκείνων των ιδεών στις νεότερες γενιές; Πώς πιστεύετε ότι θα γιορταζόταν ιδανικά;
Οι παρελάσεις, στρατιωτικές κυρίως αλλά και μαθητικές, καθιερώθηκαν από τον 19ο αιώνα στη δυτική Ευρώπη και εν συνεχεία στην Ελλάδα για τον εορτασμό ιστορικών γεγονότων. Είναι μια επίδειξη της δύναμης του έθνους μέσα από την στρατιωτική ισχύ και την ακμή των νέων γενεών και γι’ αυτό έχουν μεγάλη συμβολική δύναμη. Οι μαθητικές παρελάσεις είναι βεβαίως δημιούργημα άλλων εποχών και εκφράζουν εκείνες τις εποχές και τις δικές τους αξίες. Σήμερα έχει μείνει το στοιχείο της θεατρικότητας και της επιτέλεσης. Η παρέλαση είναι ένα είδος παράστασης όπου οι μαθήτριες μακιγιάρονται και φορούν τα τακούνια τους και δεν έχει σχέση με το γεγονός που εορτάζεται. Αυτό επιβεβαιώνεται από έρευνες γνώμης που δείχνουν ότι οι μαθητές και οι μαθήτριες σε μεγάλο βαθμό αγνοούν πρόσωπα και γεγονότα που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση. Επομένως, ο ιδανικός εορτασμός, αν υποθέσουμε ότι υπάρχουν ιδανικοί εορτασμοί, θα περιλάμβανε εκδηλώσεις που θα ενίσχυαν την ιστορική συνείδηση και με ψυχαγωγικά μέσα και τη μέθοδο της ενσυναίσθησης θα ενέπλεκαν τις νέες γενιές σε ένα παιχνίδι με το παρελθόν.
Πώς κρίνετε την Επιτροπή της Ελλάδας 2021, 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση;
Δεν είμαι μέλος της Επιτροπής αλλά υπάρχουν αξιόλογοι πανεπιστημιακοί και προσωπικότητες που μπορούν να σχεδιάσουν τρόπους εορτασμού των 200 χρόνων, που θα είναι ευφάνταστοι και τεκμηριωμένοι. Νομίζω ωστόσο ότι οι συνθήκες που έχει επιβάλει η πανδημία του Covid-19 έχουν αλλάξει τους προγραμματισμούς και η ανασφάλεια που δημιουργεί η καθημερινότητα δεν ευνοεί την εκπόνηση μακρόπνοων σχεδίων.
Ποια στοιχεία του τότε Έλληνα εντοπίζετε στον Νεοέλληνα;
Είμαστε τα παιδιά και τα εγγόνια των Ελλήνων της Επανάστασης και η σύγχρονη ελληνική κοινωνία διαμορφώθηκε από εκείνο τον πρώτο πυρήνα. Ωστόσο, εμείς οι ιστορικοί δίνουμε έμφαση στην έννοια της αλλαγής περισσότερο από ό,τι στη συνέχεια. Αν σκεφτούμε τις δραματικές αλλαγές που έχουν συμβεί στην Ελλάδα και τον κόσμο από το 1821 μέχρι σήμερα, θα αντιληφθούμε ότι μας χωρίζουν περισσότερα από όσα μας συνδέουν. Υπάρχει η τάση στον δημόσιο λόγο να δίνουμε έμφαση σε χαρακτηρολογικά στοιχεία και να θεωρούμε π.χ. ότι οι Γερμανοί είναι πειθαρχημένοι, οι Ιταλοί επιπόλαιοι κλπ. αλλά όλα αυτά είναι βεβαίως κατασκευές και δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, γιατί στο εσωτερικό μιας κοινωνίας υπάρχουν διαφορές και διχασμοί που δεν επιτρέπουν τέτοιου τύπου γενικευτικούς αφορισμούς. Η σημερινή ελληνική κοινωνία λοιπόν στηρίζεται στις αρχές που θεμελίωσαν το ελληνικό κράτος και διαμόρφωσαν την ελληνική ταυτότητα, αλλά ας σκεφτούμε για παράδειγμα πόσο διαφορετική είναι σήμερα η θέση της γυναίκας, πόσο διαφορετικός είναι ο τρόπος που επικοινωνούμε μεταξύ μας, πόσο διαφορετικά είναι τα σπίτια και η καθημερινότητά μας.