Υπάρχουν λίγες λέξεις στον ανθρώπινο λόγο - ανεξαρτήτου γλώσσας - που έχουν το ίδιο συναισθηματικό βάρος με τη λέξη «μητέρα». Η λέξη μητέρα από μόνη της συμβολίζει κάτι το ιερό. Η μητέρα είναι το λίκνο της ζωής, ο μικρός Θεός που φέρνει τον καθένα από εμάς σε αυτόν τον κόσμο. Στην αρχαία Ελλάδα η μητέρα Γη είναι η σύζυγος του Ουρανού που γεννά όλον τον κόσμο και λατρεύεται σαν υπέρτατη θεότητα. Η λατρεία περνά στη συνέχεια στην κόρη της, Ρέα, σύζυγο και αδερφή του Κρόνου. Η Ρέα λατρεύεται σαν η «Μητέρα των Θεών», καθώς φαίνεται να είναι η πρώτη, που γέννησε με τοκετό και ανάθρεψε τα παιδιά της με μητρικό γάλα. Η λέξη μητέρα είναι εξίσου άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Χριστιανισμό. Η Παναγία ή αλλίως Θεοτόκος είναι προστάτιδα, τιμώμενη, ιερό πρόσωπο αλλά πάνω από όλα είναι η Μητέρα του «Μεσσία», η Μητέρα όλων μας.
Μέσα από αυτούς τους ισχυρούς συμβολισμούς, το απόλυτο πρότυπο μητρότητας, που χαρακτηρίζεται από αθωότητα, καλοσύνη, ανιδιοτέλεια και αγάπη κατέληξε να βρίσκεται βαθιά ριζωμένο στα κοινωνικά μας θεμέλια. Η περασμένη Κυριακή σηματοδότησε ημέρα γιορτής για όλες τις μητέρες του κόσμου. Γιατί η ημέρα της Μητέρας, είναι μια γιορτή προς τιμήν αυτού του «ιερού» ατόμου που αναμφίβολα παίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην ατομική μας εξέλιξη.
Δεν απευθύνεται όμως σε εσένα. Εσένα δεν θα σε γιορτάσει ποτέ κανείς. Αντιθέτως εσύ είσαι καταδικασμένη να ζήσεις για πάντα με την ταμπέλα της μητέρας-Μηδείας. Και αυτό γιατι στα 19 σου έτη είχες μία ανεπιθύμητη κύηση και αποφάσισες να βάλεις η ίδια τέλος στη ζωή του βρέφους σου, πρώτα πνίγοντάς το και ύστερα πετώντας το σαν ένα άψυχο αντικείμενο σε κάδο απορριμμάτων στην Πετρούπολη. Ούτε εσύ, 22χρονη από τη Νέα Σμύρνη έχεις το δικαίωμα να αποκαλεστείς ποτέ μάνα. Είσαι και εσύ πλεόν δέσμια του τίτλου της παιδοκτόνου, της μητέρας–τέρατος. Από τη στιγμή που ομολόγησες πως έκοψες με ψαλίδι τον ομφάλιο λώρο και στη συνεχεία τύλιξες το βρέφος σου με ένα σεντόνι, το έβαλες σε μια ροζ σακούλα και το πέταξες στον ακάλυπτο. Tο μόνο που σου αξίζει είναι η δημόσια κατακραυγή.
Πράγματι, η παιδοκτονία/βρεφοκτονία είναι μία αποτρόπαια πράξη που από μόνη της προκαλεί φρίκη, πόσο μάλλον όταν ο δράστης είναι ο ίδιος ο γονέας του παιδιού/ βρέφους. Ειδικά στην περίπτωση που ένα βρέφος σκοτώνεται από την ίδια του τη μητέρα οι κοινωνικές αντιδράσεις είναι εξαιρετικά έντονες και αυτό δεν προκαλεί καμία εντύπωση. Δεδομένου των ισχυρών συμβολισμών πίσω από τη λέξη «μητέρα», η κοινωνία αδυνατεί να κατανοήσει εκείνες που ενδεχομένως ξεφεύγουν από αυτό το σχεδόν υπερβατικό πρότυπο μητρότητας και καλοσύνης. Η έρευνα, ωστόσο, έχει αποδείξει ότι το να σκοτώνει μία μητέρα το παιδί της δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο, όπως συνηθίζουμε να πιστεύουμε.
Όμως πώς μπορούν να εξηγηθούν επιστημονικά τέτοιες αποτρόπαιες πράξεις; Όλο και πιο συχνά, γιατροί και ψυχίατροι κάνουν λόγο για την ψυχολογική κατάρρευση (ή αλλιώς νευρικό κλονισμό) που ακολουθεί αμέσως στους μήνες μετά τον τοκετό, διαταραχές μετά τον τοκετό που κυμαίνονται από την ήπια κατάθλιψη μέχρι την εμφάνιση ψύχωσης. Εμπειρογνώμενες στον χώρο της υγείας γνωρίζουν ότι παρά το γεγονός ότι η περίοδος μετά τη γέννηση ενός παιδιού μπορεί να είναι αποδειχθεί μία από τις καλύτερες στη ζωή μιας γυναίκας, είναι επίσης ιδιαίτερα στρεσογόνα. Μεταξύ 50% και 80% των νέων μητέρων βιώνουν μια συναισθηματική απογοήτευση, γνωστή ως «baby blues». Τα συναισθήματα αυτά συνήθως υποχωρούν μέσα σε μερικές εβδομάδες.
Ωστόσο, περίπου το 8% εως 12% των γυναικών εμφανίζουν συμπτώματα σοβαρής κατάθλιψης τους μήνες που ακολουθούν μετά τον τοκετό. Υποφέρουν από απότομες μεταβολές στη διάθεση τους, χάνουν την όρεξή τους και μένουν αύπνες για πολλά βράδια. Επίσης κατακλύζονται από αυτοκτονικές σκέψεις ή ακόμα και φαντασιώσεις που τις θέλουν να σκοτώνουν το μωρό τους.
Οι περισσότερες από αυτές δεν ενδίδουν σχεδόν ποτέ στις σκοτεινές τους παρορμήσεις, αλλά μερικές από τις νέες μητέρες – για την ακρίβεια λιγότερο από το 1% - γίνονται ψυχωτικές. Αυτές μπορεί να υποφέρουν από υπερβολική σύγχυση, να νιώθουν οτι καταδιώκονται και να έχουν παραισθήσεις.
Οι ψυχικές διαταραχές μετά τον τοκετό μέχρι στιγμής έχουν γίνει ελάχιστα κατανοητές από την επιστημονική κοινότητα. Οι ψυχίατροι διχάζονται για το αν πρόκειται για ξεχωριστές μορφές κατάθλιψης ή ψύχωσης. Κανείς δεν έχει διευκρινίσει με απόλυτη αυτοπεποίθηση τι προκαλεί αυτές τις ψυχικές διαταραρχές, αλλά έχουν αποδοθεί εξηγήσεις που έχουν να κάνουν τόσο με τη γενικότερη ψυχολογική κατάσταση μίας νέας μητέρας όσο και με τις αλλαγές που υφίσταται το σώμα της μετά τον τοκετό. Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, το οιστρογόνα και η προγεστερόνη αυξάνονται και μερικές φορές οι τιμές τους πέφτουν απότομα κάτω από το φυσιολογικο μετά τον τοκετό, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει ξαφνικές συναισθηματικές διαταραχές. Ο θηλασμός συνοδεύεται επίσης από σημαντικές ορμονικές αλλαγές.
Η φροντίδα ενός νεογέννητου απαιτεί σωματική και συναισθηματική δύναμη και είναι ένα έργο που πολλές γυναίκες είτε δεν είναι επαρκώς προετοιμασμένες είτε αδυνατούν να αναλάβουν. Οι νέες μητέρες σήμερα και ειδικά στην Ελλάδα της κρίσης δεν έχουν τη δυνατότητα να απευθυνθούν σε αντίστοιχες δομές υποστήριξης που θα μπορούσαν να τις ανακουφίσουν από τις πρόσθετες πιέσεις και τις συνεχιζόμενες δυσκολίες της καθημερινής ζωής.
Την ίδια στιγμή σε άλλες χώρες η ιατρική θεραπεία για όλο το φάσμα των επιλόχειων διαταραχών, από την κατάθλιψη έως τα ψυχωσικά επεισόδια, έχει καταστεί αρκετά αποτελεσματική. Οι αγωγές μπορεί να περιλαμβάνουν τη χορήγηση φαρμάκων, νοσηλεία, ηλεκτροσπασμοθεραπεία (θεραπέια με ηλεκτροσόκ) και συμβουλευτική. Ορισμένες γυναίκες, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που έχουν παρουσιάσει πρόβλημα εγκυμοσύνης ή διαθέτουν οικογενειακό ιστορικό ψυχικής ασθένειας, θεωρείται ότι διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να παρουσιάσουν προβλήματα μετά τον τοκετό.
Πάρα πολύ συχνά, ωστόσο, το πρόβλημα παραμένει ανεξιχνίαστο. Οι γυναίκες στις ημέρες μας παίρνουν εξιτήριο από τα νοσοκομεία συνήθως εντός τριών ημερών μετά τον τοκετό. Οι σύζυγοι και οι γιατροί συχνά αποτυγχάνουν να εκτιμήσουν τη σοβαρότητα της ασθένειας. Στην περίπτωση δε των δύο νεαρών Ελληνίδων που αποφάσισαν να σκοτώσουν τα βρέφη τους η απουσία ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος ήταν εμφανής. Το ίδιο και η απουσία συστηματικής ιατρικής παρακολούθησης καθόλη τη διάρκεια του τοκετού.
Αυτό δεν σημαίνει απαιραίτητα ότι οι νεαρές έπασχαν από συμπτώματα επιλόχειου κατάθλιψης ή ψύχωσης. Οι λόγοι οι οποίοι μπορούν να οδηγήσουν έναν γονέα να σκοτώσει το ίδιο του το παιδί ποικίλλουν. Ο εγκληματολόγος-ψυχολόγος Φίλιπ Τζ. Ρέζνικ, πρωτοπόρος στον τομέα της έρευνας για την παιδοκτονία, δημοσίευσε ένα τεκμηριωμένο άρθρο το 1969 στο οπόιο εντοπίζονται πέντε βασικοί λόγοι για την παιδοκτονία με βάση το κίνητρο του δράστη: «α) αλτρουισμός: όταν ένας γονέας σκοτώνει το παιδί του θεωρώντας ότι με αυτόν τον τρόπο το σώζει/ αποτρέπει από μελλοντικούς κινδύνους, β) ψύχωση, γ) ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη, δ) τυχαία: ο θάνατος του παιδιού είναι ένα ακούσιο αποτέλεσμα της σωματικής κακοποίησης από τον γονέα και ε) εκδίκηση του/ της συντρόφου».
Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν την πολυπλοκότητα του φαινομένου της παιδοκτονίας. Είναι εύλογο να αναρωτηθεί κανείς σε αυτό το σημείο πώς είναι δυνατόν ενώ μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν οριστικές απαντήσεις για την παιδοκτονία, την ίδια στιγμή να αναπτύσσονται τόσο γρήγορα κρίσεις και βεβιασμένα συμπεράσματα εκατέροθεν. Η απάντηση κρύβεται στη δυναμική που φέρουν οι ταμπέλες που κουβαλάει ο καθένας μας από τη στιγμή της γέννησης του. Η λέξη «μητέρα» είναι άρρηκτα συνδεδεμένη, όπως προειπώθηκε με την θρησκεία, και το απόλυτο πρότυπο αθωότητας και καλοσύνης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο ό,τι ξεφεύγει από τον κανόνα λοιδορείται και θεωρείται ως κάτι το εξωπραγματικό. Μια γυναίκα που σκοτώνει το παιδί της δεν έχει πια το δικαίωμα να αποκαλείται μητέρα, παραμόνο τέρας. Και μετά ακολουθούν πρακτικές δημοσίου λιθοβολισμού, στιγματοποίησης και πολιτισμικό-ψυχικού λιντσάρισματος. Με αυτόν τον τρόπο η κοινωνία έχει καταφέρει να διασφαλίσει την υποτιθέμενη αίσθηση ασφάλειας, εξοστρακίζοντας όσους διαταράσσουν τη φυσιολογική ροή της κοινωνικής ζωής. Ο δημόσιος διάλογος λοιπόν εστιάζεται στο αποτρόπαιο της πράξης, στη βαρύτατη τιμωρία που πρέπει να επέλθει για τις νεαρές βρεφοκτόνους. To ερώτημα είναι πότε θα σταματήσουμε επιτέλους σαν κοινωνία να καίμε τις «μάγισσες» και να δώσουμε έμφαση στους κοινωνικούς παράγοντες που συνεισφέρουν στο να διαπραχθεί το έγκλημα ή ακόμα και οδηγούν στο έγκλημα. Θα πρέπει σαν κοινωνία να μας προβληματίσει ιδιαίτερα εάν αυτές οι γυναίκες γνώριζαν ότι υπάρχουν λύσεις που δεν είναι εγκληματικές και κατά πόσο η κοινωνία ήταν διαθέσιμη να τους προσφέρει εναλλακτικές και την κατάλληλη υποστήριξη.
Πηγές:
Flynn, S. M. et al. (2013) ‘Filicide: mental illness in those who kill their children’, PLoS ONE, 8(4).DOI 10.1371/journal.pone.0058981. (Accessed: 10 November 2017).
Higgins, A. (2012) ‘Postpartum psychosis’, in (Colin, R.M.) Perinatal mental health: A clinical guide. Cumbria England: M&K Update Ltd, pp. 165-172.
McKee, G. R. (2006) Why mothers kill: a forensic psychologist’s casebook. Oxford: Oxford University Press.
Shaikh, A. & Kauppi, C. (2014) Postpartum Depression: Deconstructing the Label through a Social Constructionist Lens, Social Work in Mental Health, 13(5), pp. 459-480.