«Ένα βιβλίο το οποίο μπορεί πραγματικά να σου αλλάξει τη ζωή. Ο Daniel Goleman και ο Richard Davidson όχι μόνο μας φανερώνουν τη δύναμη του διαλογισμού, αλλά μας υποδεικνύουν και τον πιο έξυπνο τρόπο να τον ασκούμε έτσι ώστε να αποκομίσουμε το μεγαλύτερο δυνατό όφελος. Αυτό το βιβλίο είναι ένας οδικός χάρτης για μια πιο ενσυνείδητη, συμπονετική και ικανοποιητική ζωή. Ποιός δεν θα ήθελε κάτι τέτοιο;» Arianna Huffington, συγγραφέας του μπεστ σέλερ The Sleep Revolution.
O Daniel Goleman, ψυχολόγος και δημοσιογράφος επιστημονικών θεμάτων συγγραφέας του βιβλίου «Συναισθηματική Νοημοσύνη» και ο νευροεπιστήμονας και καθηγητής του Πανεπιστημίου του Γουισκόνσιν Richard J. Davidson διατυπώνουν μια υπόθεση για έναν τρόπο ζωής που η σύγχρονη σκέψη αδυνατούσε μέχρι σήμερα να αντιληφθεί, παρότι υιοθετείται από τις σημαντικότερες πνευματικές παραδόσεις του κόσμου: την αλλαγή του ανθρώπου μέσω του διαλογισμού.
Οι δύο συγγραφείς, βασισμένοι στις νεότερες έρευνες, αποκαλύπτουν πώς ο διαλογισμός μπορεί να επηρεάσει το σώμα, τον νου και τον εγκέφαλο, οδηγώντας σε μόνιμη αλλαγή χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς μας.
Αυτά τα «αλλαγμένα» χαρακτηριστικά, που προκύπτουν από την εξάσκηση στον διαλογισμό, παραμένουν σταθερά στον χρόνο και καθορίζουν τη συμπεριφορά μας στην καθημερινή ζωή. Τα τελευταία χρόνια μάλιστα, έπειτα από δεκαετίες αποσιώπησης και απαξίωσης, υπάρχουν πια πάμπολλα ευρήματα που επιβεβαιώνουν ότι αυτές οι αλλαγές φανερώνουν μια εντυπωσιακά διαφορετική λειτουργία του εγκεφάλου.
Η HuffPost Greece προδημοσιεύει απόσπασμα από το βιβλίο «Ο δρόμος προς τη μόνιμη μεταμόρφωση» των Daniel Goleman και Richard J. Davidson (εκδόσεις πεδίο, μετάφραση Γιάννα Σκαρβέλη).
Ακολουθεί απόσπασμα από το βιβλίο:
«Ένα ιδιαίτερα φωτεινό φθινοπωρινό πρωινό, ο αντισυνταγματάρχης Στιβ Ζ., που εργαζόταν στο Πεντάγωνο, άκουσε έναν «τρελό, εκκωφαντικό θόρυβο» και την ίδια στιγμή θάφτηκε κάτω από συντρίμμια. Το ταβάνι γκρεμίστηκε κι εκείνος έπεσε αναίσθητος στο πάτωμα. Ήταν 11 Σεπτεμβρίου 2001. Ένα αεροσκάφος όρμησε πάνω στο τεράστιο κτίριο, πάρα πολύ κοντά στο γραφείο του.
Τα συντρίμμια που τον σκέπασαν του έσωσαν τη ζωή όταν έσκασε η άτρακτος του αεροπλάνου και πύρινες φλόγες τύλιξαν το γραφείο. Ο Στιβ έπαθε διάσειση, αλλά έπειτα από τέσσερις μέρες επέστρεψε στην εργασία του, δουλεύοντας πυρετωδώς τις νύχτες, από τις 6 το απόγευμα ως τις 6 το πρωί, λόγω της διαφοράς ώρας με το Αφγανιστάν. Πολύ σύντομα έπειτα απ’ όλα αυτά, έφυγε εθελοντής στο Ιράκ για έναν χρόνο.
«Ο βασικός λόγος για τον οποίο πήγα στο Ιράκ ήταν ότι μου ήταν αδύνατον να περπατάω στο εμπορικό κέντρο χωρίς να βρίσκομαι σε υπερδιέγερση, επιφυλακτικός για τον τρόπο που με κοίταζαν οι άνθρωποι, σε συνεχή εγρήγορση», θυμάται ο Στιβ. «Δεν μπορούσα καν να μπω στο ασανσέρ. Αν έπεφτα σε κίνηση, ένιωθα παγιδευμένος μέσα στο αυτοκίνητό μου».
Παρουσίαζε τα κλασικά συμπτώματα της διαταραχής μετατραυματικού στρες. Και μια μέρα συνειδητοποίησε πως δεν μπορούσε να διαχειριστεί την κατάσταση μόνος του. Αποφάσισε, λοιπόν, να επισκεφθεί μια ψυχοθεραπεύτρια, την οποία εξακολουθεί να βλέπει ακόμη σήμερα. Με πολύ διακριτικό τρόπο, εκείνη του συνέστησε να δοκιμάσει την ενσυνειδητότητα.
Η ενσυνειδητότητα, θυμάται ο Στιβ, «είχε να μου προσφέρει κάτι να κάνω για να αισθάνομαι πιο ήρεμος, λιγότερο στρεσαρισμένος, με όχι τόσο έντονες αντιδράσεις». Καθώς η εξάσκησή του προόδευε, πρόσθεσε στο μείγμα τη στοργική καλοσύνη και συμμετείχε σε σεμινάρια διαλογισμού, τα συμπτώματα της διαταραχής μετατραυματικού στρες άρχισαν σιγά σιγά να εμφανίζονται όλο και πιο αραιά, και να έχουν μικρότερη ένταση. Παρότι εξακολουθούσε να είναι ευερέθιστος και ανήσυχος, καταλάβαινε από μόνος του τα σημάδια.
Ιστορίες σαν αυτή του Στιβ αποτελούν ενθαρρυντικά μαντάτα για τον διαλογισμό. Και εμείς κάνουμε διαλογισμό σε όλη την ενήλικη ζωή μας και, όπως ο Στιβ, γνωρίζουμε από προσωπική πείρα ότι προσφέρει αμέτρητα οφέλη.
Όμως και το επιστημονικό μας υπόβαθρο μας ωθεί να καθίσουμε και να σκεφτούμε. Δεν θα μπορούσαν όλα όσα αποδίδονται στις μαγικές ιδιότητες του διαλογισμού να περάσουν από αυστηρές δοκιμασίες. Έτσι αποφασίσαμε να αποσαφηνίσουμε τι ισχύει και τι όχι.
Κάποια πράγματα που γνωρίζετε για τον διαλογισμό μπορεί να είναι εσφαλμένα. Αλλά αυτό που ίσως δεν γνωρίζετε είναι η αλήθεια για τον διαλογισμό.
Ας επιστρέψουμε στην ιστορία του Στιβ. Τα ίδια έχουν επαναλάβει, σε άπειρες παραλλαγές, αμέτρητοι άλλοι που ισχυρίζονται ότι βρήκαν ανακούφιση με μεθόδους του διαλογισμού όπως η ενσυνειδητότητα – όχι μόνο περιπτώσεις μετατραυματικού στρες, αλλά ουσιαστικά όλου του φάσματος των συναισθηματικών διαταραχών.
Ωστόσο η ενσυνειδητότητα, μέρος μιας πανάρχαιας παράδοσης του διαλογισμού, δεν προοριζόταν να γίνει τέτοιου είδους θεραπεία. Πολύ πρόσφατα η μέθοδος υιοθετήθηκε ως βάλσαμο για τις σημερινές μορφές άγχους. Ο αρχικός σκοπός, τον οποίο κάποιοι ασπάζονται ακόμη και σήμερα, εστιάζει στη βαθιά εξερεύνηση του νου με στόχο τη ριζική αλλαγή του ίδιου μας του είναι.
Από την άλλη πλευρά, οι πρακτικές εφαρμογές του διαλογισμού, όπως η ενσυνειδητότητα που βοήθησε τον Στιβ να ανακάμψει από το ψυχικό του τραύμα, ασκούν ευρύτατα γοητεία, αλλά δεν προχωρούν πολύ σε βάθος. Ακριβώς επειδή αυτή η ευρεία προσέγγιση γίνεται εύκολα προσβάσιμη, πολλοί άνθρωποι βρήκαν τον τρόπο να συμπεριλάβουν τουλάχιστον μία μικρή δόση διαλογισμού στην καθημερινότητά τους.
Υπάρχουν, λοιπόν, δύο μονοπάτια: το πλατύ και το βαθύ. Τα δύο αυτά μονοπάτια, παρότι διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, συχνά συγχέονται.
Βλέπουμε το βαθύ μονοπάτι να ενσαρκώνεται σε δύο επίπεδα. Ας ονομάσουμε πρώτο επίπεδο την εντατική άσκηση, την καθαρή μορφή που ενυπάρχει στις πανάρχαιες γενεαλογίες του βουδισμού Τεραβάντα και ασκείται στη Νοτιοανατολική Ασία, ή από τους Θιβετανούς γιόγκι (για τους οποίους θα μάθουμε κάποια πολύ σημαντικά στοιχεία στο Κεφάλαιο 11, «Στο μυαλό ενός γιόγκι»).
Στο δεύτερο επίπεδο, αυτές οι παραδόσεις παύουν να αποτελούν μέρος ενός ολόκληρου τρόπου ζωής –όπως η ζωή ενός μοναχού ή ενός γιόγκι– και προσαρμόζονται σε μορφές πιο εύκολα αποδεκτές από τους ανθρώπους της Δύσης. Στο δεύτερο επίπεδο, ο διαλογισμός εμφανίζεται με μορφές που εγκαταλείπουν κάποιες πτυχές της αρχικής ασιατικής πηγής του, οι οποίες πιθανώς θα δυσκόλευαν το διαπολιτισμικό ταξίδι του.
Στη συνέχεια ακολουθούν οι ευρύτερες προσεγγίσεις. Στο τρίτο επίπεδο, οι ίδιες αυτές πρακτικές του διαλογισμού αποσπώνται από το πνευματικό τους πλαίσιο και απευθύνονται σε ένα ευρύτερο φάσμα αναγκών. Παράδειγμα, η μέθοδος μείωσης του στρες μέσω της ενσυνειδητότητας (γνωστής περισσότερο ως MBSR, δηλαδή Mindfulness-Based Stress Reduction), που επινόησε ο καλός μας φίλος Jon Kabat-Zinn και η οποία διδάσκεται σήμερα σε χιλιάδες κλινικές και ιατρικά κέντρα, και όχι μόνο. Άλλο παράδειγμα, ο Υπερβατικός Διαλογισμός που προσφέρει στον σημερινό κόσμο κλασικά σανσκριτικά μάντρα σε «φιλικές προς τον χρήστη» μορφές.
Οι ακόμη ευρύτερα προσβάσιμες μορφές διαλογισμού, στο τέταρτο επίπεδο, είναι αναπόφευκτα οι πιο νοθευμένες, σε μια προσπάθεια να γίνουν προσιτές σε ένα κατά το δυνατόν ευρύτερο κοινό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η σημερινή μόδα της άσκησης της ενσυνειδητότητας στο γραφείο ή διάφορες εφαρμογές βασισμένες στον ολιγόλεπτο διαλογισμό.
Εμείς προβλέπουμε και ένα πέμπτο επίπεδο, το οποίο υπάρχει μόνο στοιχειωδώς, αλλά ελπίζουμε ότι με τον χρόνο θα αυξηθεί όσον αφορά τόσο τον αριθμό των ανθρώπων που θα το ασκούν όσο και την προσβασιμότητά του. Στο πέμπτο επίπεδο, τα όσα αποκόμισαν οι επιστήμονες μελετώντας όλα τα προηγούμενα επίπεδα θα οδηγούν σε καινοτομίες και προσαρμογές που θα συμβάλλουν στο γενικό καλό – μια τέτοια πιθανότητα εξετάζουμε στο τελευταίο Κεφάλαιο, «Νους υγιής».
Οι βαθιές μεταμορφώσεις του πρώτου επιπέδου μάς γοήτευσαν όταν ήρθαμε για πρώτη φορά σε επαφή με τον διαλογισμό. Ο Νταν μελετούσε αρχαία κείμενα και εξασκούσε τις μεθόδους που περιγράφουν, ιδίως τα δύο χρόνια που έζησε στην Ινδία και τη Σρι Λάνκα, στη διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών, και λίγο αργότερα. Ο Ρίτσι (όπως τον φωνάζουμε όλοι) ακολούθησε τον Νταν στην Ασία, κάνοντας μια επίσκεψη διαρκείας, όπου ασκήθηκε και αυτός σε retreat εκεί, συναντήθηκε με δασκάλους του διαλογισμού, και πιο πρόσφατα, στο εργαστήριό του στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν, εξέτασε με απεικονιστικές μεθόδους τον εγκέφαλο διαλογιζόμενων πολύ υψηλού επιπέδου.
Ο δικός μας διαλογισμός εντάσσεται κυρίως στο δεύτερο επίπεδο. Αλλά από την αρχή, το πλατύ μονοπάτι, το τρίτο και το τέταρτο επίπεδο, είχαν μεγάλη σημασία για εμάς. Οι Ασιάτες δάσκαλοί μας έλεγαν πως αν κάποια πτυχή του διαλογισμού μπορεί να ανακουφίσει τον πόνο, πρέπει να προσφέρεται σε όλους, όχι μόνο σε εκείνους που βρίσκονται σε πνευματική αναζήτηση. Στις διδακτορικές διατριβές μας ακολουθήσαμε αυτή τη συμβουλή μελετώντας τρόπους διαλογισμού που θα μπορούσαν να αποφέρουν γνωστικά και συναισθηματικά οφέλη.
Η ιστορία που αφηγούμαστε είναι το προσωπικό και το επαγγελματικό μας ταξίδι. Είμαστε φίλοι και συνεργάτες στην επιστήμη του διαλογισμού από τη δεκαετία του 1970, όταν συναντηθήκαμε στο Χάρβαρντ, στη διάρκεια των μεταπτυχιακών μας σπουδών, και ασκούμε και οι δύο αυτή την εσωτερική τέχνη όλα αυτά τα χρόνια (αν και απέχουμε πολύ από το να την κατακτήσουμε).
Παρότι και οι δύο σπουδάσαμε ψυχολογία, αφηγούμαστε την ιστορία μας χρησιμοποιώντας και άλλες δεξιότητες που έχουμε αποκτήσει. Ο Νταν είναι έμπειρος δημοσιογράφος, συνεργάτης σε επιστημονικά θέματα, για περισσότερα από δέκα χρόνια, της εφημερίδας The New York Times. Ο Ρίτσι είναι νευροεπιστήμονας, ιδρυτής και προϊστάμενος του Κέντρου Healthy Minds του Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν, ενώ παράλληλα διευθύνει το εργαστήριο απεικονιστικής εξέτασης εγκεφάλου στο Waisman Centre του ίδιου πανεπιστημίου, το οποίο διαθέτει δικό του εξοπλισμό Λειτουργικής Μαγνητικής Τομογραφίας (fMRI) και τομογραφίας εκπομπής ποζιτρονίων (PET), καθώς και μια σειρά πρωτοποριακών προγραμμάτων ανάλυσης δεδομένων, μαζί με εκατοντάδες σέρβερ για το εξαιρετικά απαιτητικό υπολογιστικό έργο που προϋποθέτει η δουλειά του. Η ερευνητική του ομάδα περιλαμβάνει περισσότερους από εκατό ειδικούς, από γιατρούς, στατιστικολόγους και επιστήμονες ηλεκτρονικών υπολογιστών έως νευροεπιστήμονες και ψυχολόγους, αλλά και μελετητές των παραδόσεων του διαλογισμού.
Η από κοινού συγγραφή ενός βιβλίου μπορεί να αποδειχθεί δύσκολη υπόθεση. Είχαμε κάποιες δυσκολίες, ασφαλώς, αλλά όσα προβλήματα και να μας προκάλεσε αυτή η συν-συγγραφή, μας αποζημίωσε η απίστευτη χαρά που νιώσαμε δουλεύοντας μαζί. Είμαστε πολλά χρόνια στενοί φίλοι, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας μας εργαζόμασταν χωριστά. Αυτό το βιβλίο μάς έφερε πάλι κοντά, πράγμα που μας δίνει μεγάλη χαρά.
Η χαρά μας πηγάζει επίσης από την αίσθηση ότι έχουμε μια κοινή, σημαντική αποστολή: στοχεύουμε να αλλάξουμε το θέμα του επιστημονικού διαλόγου μέσα από μια ριζική επανερμηνεία τού ποια είναι τα πραγματικά οφέλη του διαλογισμού –και ποια δεν είναι– και ποιος ήταν ανέκαθεν ο πραγματικός στόχος της άσκησής του.
Το βαθύ μονοπάτι
Μετά την επιστροφή του από την Ινδία, το φθινόπωρο του 1974, ο Ρίτσι παρακολούθησε στο Χάρβαρντ ένα σεμινάριο ψυχοπαθολογίας. Με μακριά μαλλιά και ντυμένος σύμφωνα με το πνεύμα του Κέμπριτζ εκείνης της εποχής (αντί για ζώνη, λόγου χάρη, φορούσε πλεκτές χρωματιστές κορδέλες), έμεινε έκπληκτος όταν ο καθηγητής είπε «Ένα σημάδι της σχιζοφρένειας είναι ο αλλόκοτος τρόπος με τον οποίο ντύνεται κανείς», κοιτάζοντας με νόημα τον Ρίτσι.
Και όταν ο Ρίτσι είπε σε κάποιον καθηγητή του στο Χάρβαρντ ότι ήθελε να εστιάσει τη διατριβή του στον διαλογισμό, εκείνος του απάντησε απερίφραστα ότι κάτι τέτοιο θα σήμαινε το τέλος της σταδιοδρομίας του.
Ο Νταν άρχισε να ερευνά τις επιπτώσεις του διαλογισμού που χρησιμοποιεί μάντρα. Ακούγοντάς το, ένας από τους καθηγητές κλινικής ψυχολογίας τον ρώτησε καχύποπτα: «Σε τι διαφέρει ένα μάντρα από τους ιδεοληπτικούς ασθενείς μου που δεν μπορούν να σταματήσουν να λένε “σκατά-σκατά-σκατά”;»1 Η εξήγηση, ότι οι βωμολοχίες αυτές είναι ακούσιες στην ψυχοπαθολογία ενώ η σιωπηρή επανάληψη ενός μάντρα είναι εκούσιος και εμπρόθετος μηχανισμός εστίασης της προσοχής, δεν τον έπεισε καθόλου.
Αυτές οι αντιδράσεις ήταν χαρακτηριστικές της αντίστασης που συναντήσαμε από τους προϊστάμενους των πανεπιστημιακών τμημάτων μας, οι οποίοι αντιδρούσαν ακόμη με αντανακλαστική αρνητικότητα σε οτιδήποτε είχε να κάνει με τη συνείδηση – ίσως μια ήπια μορφή διαταραχής μετατραυματικού στρες έπειτα από το περιβόητο φιάσκο με τον Timothy Leary και τον Richard Alpert. Οι Λίρι και Άλπερτ εκδιώχθηκαν από το Τμήμα μας μέσα σε έναν απίστευτο σαματά επειδή επέτρεπαν σε προπτυχιακούς φοιτητές του Χάρβαρντ να πειραματίζονται με ψυχεδελικές ουσίες. Παρότι όλα αυτά είχαν συμβεί περίπου πέντε χρόνια προτού βρεθούμε εμείς εκεί, ο απόηχος παρέμενε έντονος.
Σε πείσμα της άποψης των ακαδημαϊκών δασκάλων μας ότι η έρευνά μας για τον διαλογισμό ήταν αδιέξοδη, η καρδιά μας έλεγε ότι είχε τεράστια σημασία. Είχαμε μια σπουδαία ιδέα: πέρα από τις ευχάριστες καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσει ο διαλογισμός, το πραγματικό όφελος είναι τα μόνιμα χαρακτηριστικά που μπορεί να προκύψουν.
Ένα αλλαγμένο χαρακτηριστικό –ένα νέο χαρακτηριστικό που προκύπτει με την εξάσκηση στον διαλογισμό– παραμένει ανεξάρτητα από τον διαλογισμό καθαυτόν. Τα αλλαγμένα χαρακτηριστικά διαμορφώνουν τον τρόπο συμπεριφοράς μας στην καθημερινή ζωή, και όχι μόνο ενώ διαλογιζόμαστε ή για λίγη ώρα αφότου σταματήσουμε.
Σε όλη μας τη ζωή διερευνούσαμε τη θεωρία των αλλαγμένων χαρακτηριστικών, και καθένας μας είχε τη δική του συνεισφορά με τον προσωπικό του ρόλο στο ξετύλιγμα της ιστορίας. Ο Νταν έζησε στην Ινδία και ήταν ένας από τους πρώτους παρατηρητές που συμμετείχαν οι ίδιοι στις ασιατικές ρίζες αυτών των μεθόδων που αλλάζουν τη διάνοιά μας. Επέστρεψε στην Αμερική, αλλά η προσπάθειά του να μεταφέρει στη σύγχρονη ψυχολογία τις ευεργετικές αλλαγές που προκαλεί ο διαλογισμός, και τα αρχαία μοντέλα εργασίας για την επίτευξή τους, δεν στέφθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία.
Οι εμπειρίες του Ρίτσι αναφορικά με τον διαλογισμό είχαν ως αποτέλεσμα δεκαετίες αναζήτησης της επιστημονικής βάσης που θα υποστήριζε τη θεωρία μας. Η ερευνητική του ομάδα έχει πλέον συγκεντρώσει τα δεδομένα που προσφέρουν αξιοπιστία σε κάτι το οποίο διαφορετικά φαντάζει ως ευφάνταστο αφήγημα. Όντας επικεφαλής της δημιουργίας ενός τόσο νέου ερευνητικού πεδίου, της νευροεπιστήμης του διαλογισμού, προετοίμασε μία ολόκληρη γενιά επιστημόνων, το έργο των οποίων βασίζεται σε αυτά τα αποδεικτικά στοιχεία και προχωρεί ακόμη περισσότερο.
Μέσα στον τρελό ενθουσιασμό που έχει προκαλέσει το πλατύ μονοπάτι, ο άλλος δρόμος πολύ συχνά χάνεται. Με άλλα λόγια, χάνεται το βαθύ μονοπάτι, που ήταν πάντα ο πραγματικός στόχος του διαλογισμού. Κατά τη δική μας άποψη, τα συγκλονιστικά αποτελέσματα του διαλογισμού δεν αφορούν τόσο τη βελτίωση της υγείας ή την αύξηση της επαγγελματικής απόδοσης, αλλά τη μεγαλύτερη προσέγγιση σε ό,τι καλύτερο έχουμε μέσα μας.
Μια σειρά ευρημάτων από το βαθύ μονοπάτι ενισχύει σημαντικά τα επιστημονικά μοντέλα σχετικά με τα ανώτατα όρια των θετικών δυνατοτήτων μας. Όσο περισσότερο προχωρούμε στο βαθύ μονοπάτι, καλλιεργούμε ανθεκτικές ιδιότητες όπως η ανιδιοτέλεια, η γαλήνη, η στοργική παρουσία και η αμερόληπτη συμπόνια – εξαιρετικά θετικά αλλαγμένα χαρακτηριστικά.
Όταν ξεκινήσαμε, όλα αυτά ακούγονταν σπουδαία νέα για τη σύγχρονη ψυχολογία – αν βέβαια υπήρχε η θέληση να ακουστούμε. Ομολογουμένως, η θεωρία της αλλαγής των χαρακτηριστικών βρήκε ελάχιστη υποστήριξη. Στηριχτήκαμε μόνο στη διαίσθησή μας, την οποία είχαμε χάρη στις συναντήσεις μας με πολύπειρους διαλογιζόμενους στην Ασία, στους ισχυρισμούς των αρχαίων κειμένων για τον διαλογισμό, και στις πρώτες μας απόπειρες σε αυτή την εσωτερική τέχνη. Σήμερα, έπειτα από δεκαετίες αποσιώπησης και απαξίωσης, τα τελευταία λίγα χρόνια υπήρξε πλήθος ευρημάτων που ενισχύουν το αρχικό μας προαίσθημα. Πολύ πρόσφατα, τα επιστημονικά δεδομένα απέκτησαν κρίσιμη μάζα επιβεβαιώνοντας όσα μας είχαν πει η διαίσθησή μας και τα αρχαία κείμενα: αυτές οι βαθιές αλλαγές είναι εξωτερικά σημάδια μιας εντυπωσιακά διαφορετικής λειτουργίας του εγκεφάλου.
Πολλά από αυτά τα δεδομένα προέρχονται από το εργαστήριο του Ρίτσι, το μοναδικό επιστημονικό κέντρο που έχει συγκεντρώσει ευρήματα από δεκάδες δασκάλους του διαλογισμού, κυρίως Θιβετανούς γιόγκι, που αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα βαθιά διαλογιζόμενων που έχει μελετηθεί οπουδήποτε.
Αυτοί οι απρόσμενοι συνεργάτες μας στην έρευνα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη μιας επιστημονικής υπόθεσης σχετικά με την ύπαρξη ενός τρόπου ζωής που έχει διαφύγει της σύγχρονης σκέψης, αν και επί της ουσίας βρισκόταν σε κοινή θέα όντας ο στόχος των σημαντικότερων πνευματικών παραδόσεων του κόσμου. Τώρα μπορούμε να έχουμε την επιστημονική επιβεβαίωση αυτών των βαθιών αλλαγών της ύπαρξης – μια μεταμόρφωση που αυξάνει θεαματικά τα ανώτατα όρια των δυνατοτήτων του ανθρώπου όπως τα αντιλαμβάνεται η επιστήμη της ψυχολογίας.
Η ίδια η ιδέα της «αφύπνισης» –ο στόχος του βαθιού μονοπατιού– ακούγεται σαν γραφικό παραμύθι με τα κριτήρια των σύγχρονων αντιλήψεων. Και όμως, δεδομένα από το εργαστήριο του Ρίτσι, κάποια από τα οποία δημοσιεύθηκαν σε εφημερίδες την ώρα που το βιβλίο όδευε στο τυπογραφείο, επιβεβαιώνουν ότι σημαντικές θετικές αλλαγές στον εγκέφαλο και στη συμπεριφορά μας, παρόμοιες με εκείνες που περιγράφηκαν διεξοδικά για το βαθύ μονοπάτι, δεν είναι μύθος, είναι πραγματικότητα.
Το πλατύ μονοπάτι
Και οι δύο έχουμε χρηματίσει για μεγάλο χρονικό διάστημα μέλη του διοικητικού συμβουλίου του Ινστιτούτου Mind and Life, το οποίο ιδρύθηκε αρχικά με σκοπό την έναρξη εντατικών συζητήσεων ανάμεσα στον Δαλάι Λάμα και επιστήμονες σχετικά με ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων.2 Το 2000, οργανώσαμε μια συζήτηση με θέμα τα «καταστροφικά συναισθήματα», όπου συμμετείχαν πολλοί κορυφαίοι ειδικοί στα συναισθήματα, μεταξύ των οποίων και ο Ρίτσι.3 Στα μισά αυτού του διαλόγου, ο Δαλάι Λάμα στράφηκε στον Ρίτσι και του έκανε μια πολύ δελεαστική πρόταση.
Η δική του παράδοση, παρατήρησε, έχει μια μεγάλη ποικιλία πρακτικών, δοκιμασμένων στον χρόνο, που δαμάζουν τα καταστροφικά συναισθήματα. Παρακίνησε, λοιπόν, τον Ρίτσι να επιλέξει κάποιες από αυτές τις μεθόδους, σε μορφές απαλλαγμένες από θρησκευτικές παγίδες, και να τις περάσει από αυστηρές δοκιμασίες στο εργαστήριό του. Και αν φαινόταν ότι μπορούν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να μειώσουν τα καταστροφικά συναισθήματά τους, να τις διέδιδε ευρέως σε όσους θα μπορούσαν να ευεργετηθούν.
Η πρόταση αυτή υπήρξε για εμάς κινητήρια δύναμη. Στο δείπνο το ίδιο βράδυ –και πολλά άλλα βράδια που ακολούθησαν– αρχίσαμε να σχεδιάζουμε τη γενική πορεία της έρευνας που περιγράφουμε σε αυτό το βιβλίο.
Η πρόταση του Δαλάι Λάμα ώθησε τον Ρίτσι να επανεστιάσει την τρομερή δύναμη του εργαστηρίου του στην εκτίμηση τόσο του βαθιού όσο και του πλατιού μονοπατιού. Και, ως ιδρυτικό μέλος και διευθυντής του Ινστιτούτου Healthy Minds, ώθησε τις προσπάθειες σε χρήσιμες, βασισμένες σε αποδεικτικά στοιχεία εφαρμογές, κατάλληλες για σχολεία, κλινικές, επιχειρήσεις, ακόμη και για την αστυνομία – για οποιονδήποτε, οπουδήποτε: από προγράμματα για παιδιά προσχολικής ηλικίας έως θεραπείες για βετεράνους που έπασχαν από διαταραχή μετατραυματικού στρες.
Η παρακίνηση του Δαλάι Λάμα έπαιξε καταλυτικό ρόλο για μια σειρά ερευνών που υποστηρίζουν το πλατύ μονοπάτι με επιστημονικούς όρους, μια εκλαϊκευμένη προσέγγιση που έγινε αποδεκτή σε όλο τον πλανήτη. Στο μεταξύ, το πλατύ μονοπάτι έγινε viral, έγινε το αγαπημένο θέμα σε blog, tweet και άλλες εφαρμογές. Για παράδειγμα, ενώ γράφαμε αυτό το βιβλίο, ένα κύμα ενθουσιασμού περιέβαλε την ενσυνειδητότητα και εκατοντάδες χιλιάδες –εκατομμύρια, ίσως– ασκούν τώρα πια τη μέθοδο αυτή.
Αν όμως προσεγγίσουμε την ενσυνειδητότητα (ή όποια άλλη εκδοχή του διαλογισμού) με επιστημονικά κριτήρια, τίθενται ζητήματα όπως: Πότε λειτουργεί και πότε όχι; Η μέθοδος αυτή βοηθάει τους πάντες; Τα οφέλη της είναι διαφορετικά, λ.χ., από της σωματικής άσκησης; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτηματικά που μας ώθησαν να γράψουμε αυτό το βιβλίο.
Ο διαλογισμός είναι πολύ γενικός όρος που περιλαμβάνει μια πληθώρα εκδοχών της διαλογιστικής πρακτικής, όπως η λέξη «σπορ» αντιστοιχεί σε μια μεγάλη γκάμα αθλητικών δραστηριοτήτων. Και για τους δύο όρους, τα τελικά αποτελέσματα διαφέρουν ανάλογα με το τι κάνoυμε στην πραγματικότητα.
Και μερικές πρακτικές συμβουλές: όσοι σκέφτεστε να ξεκινήσετε κάποια μέθοδο διαλογισμού, ή έχετε ήδη δοκιμάσει διάφορες, να έχετε υπόψη ότι, όπως συμβαίνει και με τις δεξιότητες που αποκτούμε σε κάποιο άθλημα, αν βρείτε μια μέθοδο που σας αρέσει και επιμείνετε σε αυτή, θα έχετε περισσότερο όφελος. Επιλέξτε κάποια απ’ όλες για να δοκιμάσετε, αποφασίστε πόσο χρόνο της ημέρας σας μπορείτε ρεαλιστικά να εξασκείστε καθημερινά –έστω και για μερικά λεπτά–, δοκιμάστε τη για έναν μήνα και δείτε πώς νιώθετε έπειτα από τις τριάντα αυτές ημέρες.
Όπως η τακτική σωματική άσκηση προσφέρει καλύτερη φυσική κατάσταση, έτσι και τα περισσότερα είδη διαλογισμού θα βελτιώσουν σε κάποιο βαθμό τη διανοητική σας κατάσταση. Όπως θα δούμε, τα οφέλη που απορρέουν από οποιοδήποτε είδος αυξάνονται ανάλογα με τις ώρες που αφιερώνετε στην εξάσκηση.
Μία διδακτική ιστορία
Ο Σουάμι Χ, όπως θα τον λέμε εδώ, ήταν ένας από τους πολλούς δασκάλους διαλογισμού από την Ασία, που κατέκλυσαν την Αμερική στα μέσα της δεκαετίας του 1970, την εποχή που εμείς ήμασταν στο Χάρβαρντ. Ο σουάμι, λοιπόν, ήρθε και μας βρήκε λέγοντάς μας ότι ήταν πρόθυμος να μελετηθεί η δεινότητά του ως γιόγκι από επιστήμονες στο Χάρβαρντ, οι οποίοι θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν τις σημαντικές ικανότητές του.
Την εποχή εκείνη επικρατούσε μεγάλος ενθουσιασμός για μια νέα, τότε, τεχνολογία, τη βιοανατροφοδότηση (ή βιοανάδραση), που παρέχει στους ανθρώπους άμεσες πληροφορίες για τη φυσιολογία τους, όπως την πίεση του αίματος, που διαφορετικά δεν μπορούν να ελέγξουν συνειδητά. Με αυτό το νέο εισερχόμενο οπτικό ή ακουστικό σήμα, οι άνθρωποι μπορούν να επιδράσουν στις λειτουργίες του σώματός τους, ακολουθώντας πιο υγιεινές κατευθύνσεις. Ο Σουάμι Χ είχε αυτόν τον έλεγχο χωρίς να χρειάζεται ανατροφοδότηση.
Ευτυχείς που βρεθήκαμε μπροστά στο τέλειο, όπως φαινόταν, υποκείμενο για την έρευνά μας, καταφέραμε να εξασφαλίσουμε τη χρήση ενός εργαστηρίου φυσιολογίας στο Κέντρο Πνευματικής Υγείαςτης Μασαχουσέτης, της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ.
Όμως την ημέρα της δοκιμασίας, όταν του ζητήσαμε να μειώσει την πίεση του αίματός του, εκείνος την αύξησε. Όταν του ζητήσαμε να την αυξήσει, τη μείωσε. Και όταν του το είπαμε, ο σουάμι μάς επέπληξε γιατί, δήθεν, του είχαμε προσφέρει «τοξικό τσάι» για να σαμποτάρουμε τα χαρίσματά του.
Τα αποτελέσματα των εξετάσεων μας αποκάλυψαν ότι δεν μπορούσε να πραγματοποιήσει κανένα από τα νοητικά κατορθώματα για τα οποία καυχιόταν. Κατάφερε ωστόσο να θέσει την καρδιά του σε κολπική μαρμαρυγή –ένα βιοταλέντο υψηλού κινδύνου– με μια μέθοδο την οποία ονόμαζε «σάμαντι του σκύλου», μια ονομασία που εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να αποτελεί μυστήριο για εμάς.
Πότε πότε ο σουάμι εξαφανιζόταν στην τουαλέτα για να καπνίσει ένα μπίντι (τα φθηνά, δημοφιλέστατα στην Ινδία, τσιγάρα που έχουν λίγα φυλλαράκια καπνού τυλιγμένα μέσα σε ένα φύλλο κάποιου άλλου φυτού). Ένα τηλεγράφημα από φίλους στην Ινδία αποκάλυψε σύντομα ότι ο «σουάμι» ήταν στην πραγματικότητα πρώην διευθυντής ενός εργοστασίου υποδημάτων που είχε εγκαταλείψει τη γυναίκα του και τα δύο τους παιδιά και είχε έρθει στην Αμερική για να κάνει την τύχη του.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Σουάμι Χ έψαχνε μια στρατηγική μάρκετινγκ για να προσελκύσει μαθητές. Στις μετέπειτα εμφανίσεις του δεν παρέλειπε ποτέ να αναφέρει ότι «επιστήμονες στο Χάρβαρντ» είχαν μελετήσει τη διαλογιστική του δεινότητα. Αυτό δεν ήταν, δυστυχώς, παρά ένα από τα πρώτα σημάδια της χρήσης μιας πλούσιας συγκομιδής δεδομένων σε διαφημιστικές εκστρατείες.
Έχοντας αυτές τις περιπτώσεις κατά νου, ερχόμαστε με ευρύτητα πνεύματος αλλά και με επιφυλακτικότητα –η χαρακτηριστική νοοτροπία του επιστήμονα– στο σημερινό κύμα της έρευνας σχετικά με τον διαλογισμό. Βλέπουμε με ικανοποίηση την άνοδο του κινήματος της ενσυνειδητότητας και την ταχύτατα αυξανόμενη προσβασιμότητά του στα σχολεία, στις επιχειρήσεις και στην ιδιωτική μας ζωή – το πλατύ μονοπάτι. Θλιβόμαστε, όμως, με τον τρόπο με τον οποίο πολύ συχνά διαστρεβλώνονται ή παρουσιάζονται με υπερβολές τα πραγματικά στοιχεία, όταν η επιστήμη χρησιμοποιείται ως διαφημιστικό δόλωμα.
Το μείγμα διαλογισμού και κερδοφορίας έχει ένα θλιβερό ιστορικό ως συνταγή επιθετικών πωλήσεων, απογοήτευσης, ακόμη και σκανδάλων. Πολύ συχνά, χονδροειδείς παρερμηνείες, αμφίβολοι ισχυρισμοί και διαστρεβλώσεις επιστημονικών ερευνών χρησιμοποιούνται προκειμένου να πλασαριστεί εμπορικά ο διαλογισμός. Σε έναν επιχειρηματικό ιστότοπο, για παράδειγμα, είναι αναρτημένο ένα άρθρο με τίτλο «Πώς η ενσυνειδητότητα θεραπεύει τον νου σου, μειώνει το στρες και ενισχύει τις επιδόσεις σου». Επιβεβαιώνονται αυτοί οι ισχυρισμοί με βάσιμα επιστημονικά ευρήματα; Ναι και όχι – παρόλο που το «όχι» παραβλέπεται πάρα πολύ εύκολα.
Κάποια από τα αμφίβολα ευρήματα έγιναν viral χάρη σε ενθουσιώδεις ισχυρισμούς όπως: ο διαλογισμός δίνει πάχος στο εκτελεστικό κέντρο του εγκεφάλου, τον προμετωπιαίο φλοιό, ενώ συρρικνώνει την αμυγδαλή, που πυροδοτεί την αντίδρασή μας ακινητοποίηση-μάχη-φυγή (freeze-fight-flight)· ο διαλογισμός αλλάζει τον «ρυθμιστή» του εγκεφάλου μας για τα συναισθήματα προς μια πιο θετική γκάμα· ο διαλογισμός επιβραδύνει τη γήρανση· ο διαλογισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως θεραπευτικό μέσο πολλαπλής εφαρμογής, από τον διαβήτη ως τη διαταραχή της ελλειμματικής προσοχής - υπερκινητικότητας.
Με μια πιο προσεκτική ματιά, οι έρευνες στις οποίες βασίζονται αυτοί οι ισχυρισμοί παρουσιάζουν προβλήματα αναφορικά με τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν. Για να γίνουν αδιαμφισβήτητα αυτά που διατείνονται, χρειάζονται περισσότερα τεστ και επαληθεύσεις. Τέτοια ευρήματα μπορεί να αποδειχθούν βάσιμα με περαιτέρω ελέγχους – μπορεί και όχι.
Στην έρευνα που αναφέρεται στη συρρίκνωση της αμυγδαλής, για παράδειγμα, χρησιμοποιήθηκε μια μέθοδος εκτίμησης του όγκου της, που ίσως δεν είναι και πολύ ακριβής. Σε μια άλλη έρευνα, όπου γίνονται συχνά αναφορές και η οποία περιγράφει την επιβράδυνση της γήρανσης, χρησιμοποιήθηκε μια πολύ περίπλοκη αγωγή που περιλάμβανε διαλογισμό, αλλά σε συνδυασμό με ειδική διατροφή και εντατική σωματική άσκηση. Ως εκ τούτου, δεν ήταν δυνατόν να αποκρυπτογραφηθεί η επίδραση αποκλειστικά του διαλογισμού.
Παρ’ όλα αυτά, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατακλύζονται από τέτοιους ισχυρισμούς – και ας μην ξεχνάμε ότι ένα υπερβολικό διαφημιστικό κείμενο μπορεί να αποδειχθεί δελεαστικό. Εμείς, λοιπόν, από την πλευρά μας, προσφέρουμε μια καθαρή ματιά βασισμένη σε αδιάσειστα επιστημονικά στοιχεία, απορρίπτοντας τα αποτελέσματα που δεν είναι ούτε κατά διάνοια τόσο συγκλονιστικά όσο παρουσιάζονται.
Ακόμη και καλοπροαίρετοι υποστηρικτές έχουν ελάχιστη καθοδήγηση και δεν μπορούν να διακρίνουν τι είναι αδιαμφισβήτητο και τι αμφισβητήσιμο – και τι απλώς ανοησία. Με δεδομένο τον αυξανόμενο ενθουσιασμό, η δική μας πιο νηφάλια άποψη δεν έρχεται καθόλου νωρίς.
Και μια παρατήρηση για τους αναγνώστες. Στα πρώτα τρία κεφάλαια αφηγούμαστε τις πρώτες μας απόπειρες στον διαλογισμό και την επιστημονική διαίσθηση που μας ώθησε σε αυτή την αναζήτηση. Στα κεφάλαια 4-12 παρουσιάζεται το επιστημονικό μας ταξίδι. Καθένα από τα κεφάλαια αυτά είναι αφιερωμένο σε ένα συγκεκριμένο θέμα, όπως η προσοχή ή η συμπόνια. Στο τέλος όλων αυτών των κεφαλαίων υπάρχει σύντομη ανακεφαλαίωση για όσους ενδιαφέρονται περισσότερο για το τι βρήκαμε, παρά για το πώς φτάσαμε ως εκεί. Στα κεφάλαια 11 και 12 φτάνουμε στον προορισμό που τόσο καιρό αναζητούσαμε, παρουσιάζοντας τα σημαντικά ευρήματά μας για τους πιο βαθιά προχωρημένους διαλογιζόμενους που μελετήθηκαν ποτέ. Στο Κεφάλαιο 13, «Αλλαγή χαρακτηριστικών», περιγράφουμε σε αδρές γραμμές τα οφέλη του διαλογισμού σε τρία επίπεδα: αρχάριος, μακροχρόνια διαλογιζόμενος και «πρωταθλητής». Στο τελευταίο κεφάλαιο προσπαθούμε να εικάσουμε τι θα φέρει το μέλλον και πώς αυτά τα ευρήματα θα μπορούσαν να ωφελήσουν όχι μόνο τον καθένα από εμάς προσωπικά, αλλά και ολόκληρη την κοινωνία.
Η επιτάχυνση
Ήδη στις αρχές της δεκαετίας του 1830, οι Thoreau και Emerson, μαζί με τους συντρόφους τους Αμερικανούς υπερβατιστές, ερωτοτροπούσαν με αυτές τις εσωτερικές τέχνες της Ανατολής. Το ενδιαφέρον τους κέντρισαν οι πρώτες μεταφράσεις στα αγγλικά αρχαίων πνευματικών κειμένων από την Ασία, αλλά δεν είχαν καμία καθοδήγηση για τις τεχνικές που υποστήριζαν αυτά τα κείμενα. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, ο Sigmund Freud συνιστούσε στους ψυχαναλυτές να υιοθετούν μια «ισομερώς διάχυτη προσοχή» όταν ακούν τους πελάτες τους – αλλά και πάλι, δεν προσέφερε μέθοδο.
Ο κόσμος της Δύσης άρχισε να ασχολείται πιο σοβαρά μόλις πριν από λίγες δεκαετίες, όταν ήρθαν δάσκαλοι από την Ανατολή, και παράλληλα μια ολόκληρη γενιά από τη Δύση ταξίδεψε για να μελετήσει τον διαλογισμό στην Ασία, μερικοί από τους οποίους μάλιστα επέστρεψαν ως δάσκαλοι. Αυτές οι πρώτες απόπειρες άνοιξαν τον δρόμο για τη σημερινή επιτάχυνση του πλατιού μονοπατιού, αλλά και για νέες δυνατότητες προς όσους επιλέγουν να ακολουθήσουν το βαθύ μονοπάτι.
Στη δεκαετία του 1970, όταν αρχίσαμε να δημοσιεύουμε τις έρευνές μας για τον διαλογισμό, υπήρχαν ελάχιστα επιστημονικά άρθρα σχετικά με το θέμα. Στην τελευταία καταμέτρηση υπήρχαν 6.838 σχετικά άρθρα, με σημαντική αύξηση στα τελευταία χρόνια. Το 2014, ο ετήσιος αριθμός ήταν 925, το 2015 το σύνολο έφτασε τα 1.098 και το 2016 καταμετρήθηκαν 1.113 δημοσιεύσεις στην αγγλόφωνη επιστημονική βιβλιογραφία...»