Η εικόνα των χιλιάδων απελπισμένων προσφύγων και μεταναστών στα ελληνοτουρκικά σύνορα εκθέτει για ακόμη μία φορά την Ευρωπαϊκή Ένωση που, παρά την πάροδο ετών, όχι μόνο δεν έχει αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την προσφυγική/μεταναστευτική κρίση, αλλά επιμένει σε μυωπικές πολιτικές και επιλογές που απλώς διαιωνίζουν το ζήτημα, αδυνατώντας να το αντιμετωπίσουν στη ρίζα του.
Εννιά χρόνια μετά το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στη Συρία, η Ευρώπη εμφανίζεται μη ικανή να διαχειριστεί την προσφυγική/μεταναστευτική κρίση αποτελώντας «ακόλουθο» της εκάστοτε επιμέρους κρίσης ή γεγονότος και όμηρο των επιδιώξεων άλλων ισχυρών «παικτών» (ΗΠΑ, Ρωσία, Τουρκία κ.ά.) στη Μέση Ανατολή. Το «μαύρο κουτί» της Ευρώπης εμφανίζει τρία σημεία: Μία προβληματική συμφωνία με την Τουρκία, μία διαρκή έλλειψη κοινών πολιτικών και μία λάθος στρατηγική στόχευση.
Συμφωνία-εξάρτηση από τον Ερντογάν
Η κίνηση-εκβιασμός του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν προς τις Βρυξέλλες με την οποία ευνοεί/προτρέπει τη διέλευση προσφύγων και μεταναστών προς τα ελληνικά σύνορα, δηλαδή προς την Ευρώπη, απειλεί να καταργήσει μονομερώς -αν δεν είναι ήδη «νεκρή»- τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας που υπογράφηκε το Μάρτιο του 2016. Οι δύο πλευρές, τότε, προχώρησαν σε κοινή δήλωση, σύμφωνα με την οποία η Τουρκία θα απέτρεπε την άφιξη αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη με κύριο αντάλλαγμα την παροχή άμεσης και έμμεσης χρηματοδότησης (3+3 δισ. ευρώ) από την ΕΕ. Η Τουρκία έχει λάβει ποσά άνω των 3,2 δισεκατομμυρίων ευρώ, όμως κυρίως έμμεσα, μέσω χρηματοδότησης υποδομών, με τον Πρόεδρο της Τουρκίας να επιθυμεί την πρόσθετη χρηματοδότηση, όπως και πιθανώς να μετατρέψει τις πληρωμές σε άμεσες. Σε επιχειρησιακό επίπεδο, η κοινή δήλωση ΕΕ-Τουρκίας έχει πετύχει το στόχο της, αφού ανέκοψε τις ροές προς την Ευρώπη κατά 97%, ωστόσο, σε πολιτικό επίπεδο αποδεικνύεται προβληματική.
H τουρκική πλευρά επιδιώκοντας να εξυπηρετήσει τα γεωπολιτικά της συμφέροντα, μετά την προς ώρας ατελέσφορη, αν όχι αδιέξοδη, εμπλοκή και επέμβασή της στη Συρία -πάντα με το βλέμμα στον περιορισμό των Κούρδων-, εκμεταλλευόμενη την εξάρτηση της ΕΕ από τη μεταξύ τους συμφωνία, προχώρησε στην εκμετάλλευση προσφύγων και μεταναστών ως «όπλο»· κίνηση που είχε σημειωθεί και το 2004, όταν ο τότε ηγέτης της Λιβύης Μουαμάρ Καντάφι είχε τηρήσει αντίστοιχη στάση, τότε προς την Ιταλία, με χιλιάδες Βορειοαφρικανούς να φτάνουν στη Λαμπεντούζα.
«Η Τουρκία δεν μπορεί στα σοβαρά να θεωρηθεί ασφαλής τρίτη χώρα. Παρ΄ όλα αυτά έγινε μια συμφωνία με την Τουρκία, με έναν αυταρχικό Ερντογάν προκειμένου να κρατηθούν μακριά οι πρόσφυγες από την Ευρώπη» δήλωσε προ ημερών χαρακτηριστικά η Αντιπρόεδρος της Bundestag και πολιτικός των Πρασίνων Κλαούντια Ροτ, επικρίνοντας τη συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας, όμως η ΕΕ τηρεί ήπια στάση απέναντι στον Ερντογάν. Η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν έστειλε μήνυμα από τον Έβρο ότι «η Τουρκία δεν αποτελεί εχθρό», χαϊδεύοντας ουσιαστικά την Άγκυρα.
Έλλειψη κοινών πολιτικών και διαμοιρασμού των βαρών
Το μεγαλύτερο ζήτημα, ωστόσο, δεν είναι τόσο η στάση του Ταγίπ Ερντογάν όσο η στάση της Ευρώπης που εξακολουθεί να έχει την κύρια ευθύνη, ως Ένωση, για τη διαρκή έλλειψη μίας κοινής κοινή μεταναστευτικής πολιτικής που θα κληθούν (και θα υποχρεωθούν) να ακολουθήσουν τα κράτη-μέλη, καθώς και για τη μη διαμόρφωση ενός νέου, ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου. Η πραγματικότητα αυτή ευνοεί την ευαλωτότητα της ΕΕ απέναντι σε οποιαδήποτε όξυνση του προσφυγικού/μεταναστευτικού, με συνέπειες κυρίως για τις χώρες που δέχονται τον μεγαλύτερο όγκο ροών όπως η Ελλάδα.
Οι δηλώσεις του Προέδρου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Νταβίντ Σασόλι επίσης από τον Έβρο, τον οποίο επισκέφθηκε μαζί με την Πρόεδρο της Κομισιόν και τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Σαρλ Μισέλ, κατέδειξαν τις ευθύνες της Ευρώπης όπως, φυσικά και την καθυστέρηση αποτελεσματικής δράσης. «Έχουμε ανάγκη από κάτι που το βλέπουμε καθημερινά: Να ενισχύσουμε μία κοινή πολιτική για το μεταναστευτικό σε ευρωπαϊκό επίπεδο» τόνισε. «Η Ευρώπη είναι που πρέπει να ασκήσει μεταναστευτική πολιτική, να συμμεριστεί το βάρος του μεταναστευτικού, να το ανακατανείμει ισοδύναμα. Αλλά κυρίως να έχει ενιαία πολιτική, γιατί αλλιώς δεν μπορεί να εγγυηθεί κατοχυρωμένες αξίες και δικαιώματα και να είμαστε υπερήφανοι υποστηρικτές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» συμπλήρωσε, όμως εδώ και χρόνια τα ευρωπαϊκά ευχολόγια κινούνται γύρω από το ίδιο μοτίβο. Η θέση ότι τα ελληνικά σύνορα είναι και εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει μόνη της αυτήν την κατάσταση έχει ακουστεί πολλάκις, ιδιαίτερα την περίοδο 2015-2016, όταν η χώρα, εν μέσω, μάλιστα, Προγράμματος Προσαρμογής και προς την ανάκαμψη της οικονομίας, αντιμετώπισε μία παρόμοια και χειρότερη κατάσταση.
Η λάθος στόχευση
Η ΕΕ, ωστόσο, προσπαθεί να θεραπεύσει με… επιδέσμους και παυσίπονα, μία κατάσταση που απαιτεί χειρουργική επέμβαση. H Φον ντερ Λάιεν, κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψής της, ανακοίνωσε την παροχή έκτακτης οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα ύψους 700 εκατ. ευρώ σε μια προσπάθεια εκτόνωσης της κατάστασης.
Πέρα, όμως, από τη διαχειριστική πλευρά της προσφυγικής/μεταναστευτικής κρίσης, η ΕΕ δείχνει ότι δεν μπορεί -ή δεν της το επιτρέπουν οι εσωτερικοί της συσχετισμοί- να αναλάβει πρωτοβουλίες ούτε καν σε περιφερειακό επίπεδο, συνεχίζοντας να εμφανίζεται ως απλός παρατηρητής των εξελίξεων. Η Ευρώπη αδυνατεί να λειτουργήσει και σε αυτόν τον τομέα ως πολιτική ένωση και αυτό το στοιχείο αναδεικνύεται συνεχώς, σε μία κρίσιμη περίοδο, με την περιφερειακή σταθερότητα και ειρήνη να βρίσκονται υπό απειλή.
Αντί να δώσει έμφαση στην ανάληψη πρωτοβουλίας για την αποκλιμάκωση της έντασης στην ευρύτερη περιοχή -στην οποία αντιστοιχεί μερίδιο ευθύνης και σε ευρωπαϊκές δυνάμεις, λόγω εμπλοκής τους- το μόνο που κάνει η Ευρώπη είναι να προσπαθεί να διαχειριστεί το αποτέλεσμα της έντασης, δηλαδή το διαρκές πρόβλημα των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών, καθώς και την εγκατάσταση και ενσωμάτωση πληθυσμών, που καταλήγουν να ζουν σε ένα συνεχές αδιέξοδο. Η σύγκληση μίας διεθνούς διάσκεψης με στόχο την ειρήνευση και σταθερότητα στη Μέση Ανατολή, ως μοναδική λύση για το τέλος αυτής της πολυετούς νοσηρής πραγματικότητας, δεν έχει αποτελέσει, μέχρι τώρα, προτεραιότητα της Ευρώπης.
H Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία οικοδομήθηκε την επαύριο του Β′ Παγκοσμίου Πολέμου ως απάντηση στις καταστροφικές συνέπειες του εθνικισμού, είναι εκ νέου έρμαιο επιμέρους τάσεων εθνικής αναδίπλωσης και περιχαράκωσης. Σε αυτή την κρίσιμη περίοδο καλείται, λοιπόν, να επιδείξει ανθρωπισμό και αλληλεγγύη, παράγοντες εσωτερικής συνοχής και σταθερότητας, υπηρετώντας τις ιδρυτικές της αξίες. Να αναλάβει πρωτοβουλίες προς τους άλλους ισχυρούς παίκτες που ευθύνονται για την αστάθεια στη Συρία και στην ευρύτερη περιοχή και όχι απλώς να διαχειρίζεται, εκ των υστέρων και όχι αποτελεσματικά, τις συνέπειες ενεργειών που έχουν οδηγήσει εκατομμύρια ανθρώπους στον εκτοπισμό, στην έλλειψη βασικών αγαθών και πολλών εξ αυτών και στο θάνατο στα νερά της Μεσογείου.
Από την Ευρώπη των τειχών, των φραγμάτων, των κλειστών κέντρων-φυλακών, των δυνάμεων της μισαλλοδοξίας και του ρατσισμού που υπάρχουν στο εσωτερικό της, καλείται να γίνει μία Ευρώπη της προώθησης της ειρήνης (και πέρα από τα σύνορά της) και του ανθρωπισμού, της δημιουργικής ενσωμάτωσης της διαφορετικότητας και της συνεργασίας.
* Του Βαγγέλη Βιτζηλαίου, Συντονιστή του Κύκλου Ανάλυσης Ευρωπαϊκών & Διεθνών Εξελίξεων του Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ - H ανάλυση περιλαμβάνεται στο 29ο Δελτίο Ευρωπαϊκών Εξελίξεων που δημοσιεύεται στο www.enainstitute.org