«Ο παππούς μου, Αλβέρτος Ρεβάχ, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1900. Στις 9 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη. Ο Αλβέρτος Ρεβάχ φεύγει από την πόλη, όμως η μητέρα του, τα αδέρφια του, τα ανίψια του μένουν. Στις 15 Μαρτίου του 1943 αναχωρεί το πρώτο τρένο για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Ακολουθούν 19 αποστολές μέχρι τις 2 Αυγούστου του 1943. Σε κάποια από αυτές επιβιβάστηκε και η οικογένειά μου…»
Τη ρωτώ γιατί ογδόντα χρόνια μετά, γυρίζονται ακόμη ταινίες και ντοκιμαντέρ, γράφονται βιβλία και γίνονται έρευνες για το Ολοκαύτωμα και απαντά με ένα απόσπασμα από το «Μονόγραμμα» του Ελύτη: «Επειδή το αδοκίμαστο και το απ’ αλλού φερμένο. Δεν το αντέχουν οι άνθρωποι...».
Λίγες ημέρες πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης της με τίτλο «TEHOM» (μια βιβλική εβραϊκή λέξη που σημαίνει το αρχέγονο βάθος, την άβυσσο) στο Μουσείο Μπενάκη, με φωτογραφίες, βίντεο και κείμενα, στα οποία καταγράφει την επώδυνη διαδρομή της οικογένειας της από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς, η Ρενέ Ρεβάχ απαντά στις ερωτήσεις της HuffPost.
Τα ταξίδια της στα στρατόπεδα του θανάτου, που, όπως λέει, ήταν «η πύλη για τη θεραπεία του οικογενειακού τραύματος που κληρονόμησα», η Εύα Μόουζες Κορ, η συνομιλία με τον παππού Αλβέρτο, η έκθεση που ανοίγει με τη φωτογραφία του τρένου στη Θεσσαλονίκη και κλείνει με την ανάδυση στο φως από τα βάθη της Αβύσσου, η Αγάπη.
-Πέντε χρόνια πριν από την έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, παρουσιάσατε την έκθεση φωτογραφίας -installation «Tehom - Άβυσσος» με υποβρύχιες φωτογραφίες και πορτρέτα-έμμεσες και άμεσες αναφορές στην ιστορία του αφανισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, και ειδικά της οικογένειάς σας. Ήταν το προοίμιο, το πρώτο βήμα;
Τον Ιούλιο του 2019, εγκαινιάστηκε στο Κέντρο Μεσογειακών Ψηφιδωτών Δίου μια πρώτη ενότητα φωτογραφιών με το όνομα «Tehom», μια σύνθεση υποβρύχιων φωτογραφιών τυπωμένων σε υφάσματα που αιωρούνταν στον χώρο και πορτρέτων τυπωμένων σε διαφανές φιλμ, που δημιουργούσαν σκιές στον τοίχο και προκαλούσαν ζαλάδα στον θεατή. Συμπληρωματικά, ένα ηχοτοπίο του Δημήτρη Μπάκα συνόδευε την εμπειρία της επίσκεψης στην έκθεση. Αυτή ήταν και η πρώτη μου συνεργασία με τον κ. Κωστή Αντωνιάδη, με τον οποίο ανταλλάσσαμε ιδέες και σκέψεις, που οδήγησαν στη σύλληψη της πρώτης παρουσίασης του «Tehom».
-Εκείνη την περίοδο, το 2019, είχατε κάνει αναφορά σε ένα ντοκιμαντέρ με την ιστορία της Εύα Μόουζες Κορ, επιζήσασας του Άουσβιτς, η οποία ήταν πειραματόζωο του Μένγκελε στο στρατόπεδο του Μπίρκεναου. Γιατί ειδικά αυτό το ντοκιμαντέρ, από όλες τις μαρτυρίες που έχουν έρθει στο φως, σας επηρέασε τόσο πολύ, όπως έχετε δηλώσει;
Η ιστορία της Εύα Μόουζες Κορ με συγκλόνισε. Τα δεινά της ήταν ασύλληπτα και βιώθηκαν σε μια τρυφερή ηλικία, καθιστώντας το ψυχικό τραύμα ιδιαίτερα δύσκολο και δυσεπίλυτο. Η Κορ, όντας στο στρατόπεδο, έβαλε σκοπό της ζωής της να επιζήσει και να σώσει τη δίδυμη αδερφή της. Μετά το τέλος του πολέμου τα δυο κορίτσια έμειναν μόνα στη ζωή. Η αδερφή της Μίριαμ έφυγε από τη ζωή το 1993, αλλά η Κορ, προσπαθώντας να τη σώσει, έψαξε ν’ ανακαλύψει την ουσία που διέχεαν στο κορμί τους οι γιατροί του στρατοπέδου και ταυτόχρονα ήρθε σε επαφή με άλλα δίδυμα πειραματόζωα του Μένγκελε, με σκοπό να μοιραστεί τις κοινές εμπειρίες. Το 1993 ήταν προσκεκλημένη σε μια διάλεξη στο Βοστόνη και οι διοργανωτές της ζήτησαν να φέρει έναν ναζί γιατρό. Τότε, ήρθε σε επαφή με τον γιατρό Χανς Μουνχ, τον συνάντησε και του ζήτησε τη γραπτή μαρτυρία του για τις φρικαλεότητες των στρατοπέδων. Για μήνες έψαχνε ένα δώρο για τον ευχαριστήσει για την πράξη του, ώσπου γεννήθηκε η ιδέα ενός γράμματος συγχώρεσης. Συνειδητοποίησε πως δεν ήταν ένα αδύναμο θύμα και η συγχώρεση τη γέμισε δύναμη και ελπίδα. Αφιέρωσε τη ζωή της στην ενημέρωση του κόσμου για το Ολοκαύτωμα ιδρύοντας το CANDLES (Μουσείο και Κέντρο Εκπαίδευσης του Ολοκαυτώματος) και υποστήριζε τη σημαντικότητα της συγχώρεσης. Η Κορ πέθανε το 2019 στην Πολωνία, στην ετήσια επίσκεψή της στο Άουσβιτς. Είμαι χαρούμενη που 10 ημέρες πριν από τον θάνατό της επικοινώνησα μαζί της και μοιράστηκα την εργασία μου και την ευγνωμοσύνη μου.
-Πότε κάνατε τα δύο διαδοχικά ταξίδια στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Μπίρκεναου και Άουσβιτς; Πώς πήρατε την απόφαση; Γιατί τότε;
Τα ταξίδια στα στρατόπεδα του θανάτου έγιναν το 2021 και το 2022. Η απόφαση είχε παρθεί στον ψυχικό χώρο πολλά χρόνια νωρίτερα, αλλά περίμενα και εργαζόμουν υπομονετικά μέχρι να νιώσω πως είχα καθαρίσει τα βαριά υλικά μέσα μου. Ήθελα να περπατήσω στους χώρους του μαρτυρίου και να συνδεθώ με φωτεινές υποστάσεις και με τη φύση, που ήταν μάρτυρας όσων συνέβησαν. Ήθελα να πάω με όπλο την Αγάπη. Αυτός είναι ο λόγος που η εργασία μου ξεκίνησε στο νερό και κατέληξε στα στρατόπεδα.
-Οι πρώτες λέξεις που έρχονται στη σκέψη μου για τα δύο αυτά ταξίδια είναι «προσκύνημα» -σε έναν τόπο ιερό, καθαγιασμένο από το μαρτύριο εκατομμυρίων ανθρώπων- και «χρέος». Η δική σας πρώτη λέξη;
Θεραπεία και κάθαρση.
-Μιλήστε μας για τον παππού σας και μοναδικό επιζώντα της οικογένειας, Αλβέρτο Ρεβάχ. Ποια είναι η ιστορία του; Πόσο χρονών ήταν όταν συνέβησαν τα γεγονότα; Ο ίδιος, όπως λέτε, δεν βρήκε ποτέ το κουράγιο να επισκεφτεί τον τόπο του εγκλήματος.
Ο παππούς μου, Αλβέρτος Ρεβάχ, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1900. Στις 9 Απριλίου 1941 οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τη Θεσσαλονίκη. Ο Αλβέρτος Ρεβάχ φεύγει από την πόλη, όμως η μητέρα του, τα αδέρφια του, τα ανίψια του μένουν. Στις 15 Μαρτίου του 1943 αναχωρεί το πρώτο τρένο για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης. Ακολουθούν 19 αποστολές μέχρι τις 2 Αυγούστου του 1943. Σε κάποια από αυτές επιβιβάστηκε και η οικογένειά μου.
Με την είσοδο των Γερμανών στη Θεσσαλονίκη, ο παππούς μου κλείνει το μαγαζί που είχε στην Πλατεία Εμπορίου, έρχεται στην Αθήνα, που πλέον είναι και αυτή υπό γερμανική κατοχή, και απευθύνεται στον Φρειδερίκο Σερπιέρη, παλιό συνεργάτη και φίλο, ο οποίος τον τοποθετεί στο Λαύριο ως εργοδηγό στα μεταλλεία και του βγάζει ιταλική ταυτότητα. Το Λαύριο ήταν τότε υπό ιταλική κατοχή. Τον Σεπτέμβριο του 1943, όταν η Ιταλία συνθηκολογεί και συντάσσεται με τους συμμάχους, οι Γερμανοί συλλαμβάνουν όλους τους Ιταλούς που ήταν στην Ελλάδα, μαζί και τον παππού μου, ο οποίος, τις πρώτες κιόλας ημέρες της κράτησής του, δραπετεύει και φτάνει με τα πόδια στην Αθήνα. Εκεί θα βρει δύο άλλους παλιούς του φίλους, τον Νίκο και τον Ευάγγελο Παπαδόπουλο, οι οποίοι χωρίς δεύτερη σκέψη τον κρύβουν σε ένα μικρό διαμέρισμα στην οδό Καρνεάδου 50 και Μαρασλή στο Κολωνάκι. Σε αυτό το διαμέρισμα γνωρίζει τη γιαγιά μου, Σοφία Λοράνδου, την οποία παντρεύεται. Τον Οκτώβριο του 1944, όταν πια έφυγαν οι Γερμανοί από την Αθήνα, ο παππούς μου είχε μοναδικό σκοπό να οργανώσει τα πράγματα για τον γυρισμό των δικών του.
Λίγους μήνες αργότερα, πληροφορείται πως κάποιοι γύρισαν από τα στρατόπεδα και αναζήτησε τον παλιό του φίλο Χαΐμ Μπενβενίστε, ο οποίος είχε γλιτώσει, γιατί πριν από τον πόλεμο ήταν υπάλληλος του Γερμανικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη και μίλαγε άπταιστα γερμανικά. Οι Γερμανοί τον είχαν τοποθετήσει ως γραμματέα στο Μπίρκεναου και ο Χαΐμ έγραφε στις λίστες τα ονόματα όλων όσων πήγαιναν στον θάλαμο αερίων και μετά στα κρεματόρια. Ο Αλβέρτος τον ρώτησε αν είχε δει τους δικούς του, για να πάρει την απάντηση: «Αλβέρτο, μην τους περιμένεις πια... Δεν ζει κανένας…».
Γύρισε αμίλητος στο διαμέρισμα στην οδό Καρνεάδου, πήρε μια καρέκλα από την τραπεζαρία, την έβαλε στο μπαλκόνι που έβλεπε στον Ευαγγελισμό, κάθισε εκεί και έμεινε τρεις μέρες και τρεις νύχτες, χωρίς να κλαίει, χωρίς να μιλάει, χωρίς να τρώει…
Μετά τον πόλεμο επέστρεψε ελάχιστες φορές στη Θεσσαλονίκη και αυτές με μεγάλη δυσκολία. Βρήκε το μαγαζί του ρημαγμένο και στο σπίτι του διέμενε μια άλλη οικογένεια, που δεν τη γνώριζε.
Τον παππού μου δεν το γνώρισα. Έφυγε από τη ζωή το 1967. Από τις αφηγήσεις του πατέρα μου γνωρίζω πως μιλούσε ελάχιστα για τα δεινά του και για την πόλη του, τη Θεσσαλονίκη.
-Πόσες φωτογραφίες επιλέξατε για την έκθεση; Με ποια εικόνα εκκινεί η αφήγηση, με ποια κλείνει;
Η έκθεση αποτελείται από περίπου 80 φωτογραφίες, 6 βίντεο που προβάλλονται σε οθόνες, και 3 βιντεοπροβολές στον χώρο, που τις συμπληρώνει η πρωτότυπη μουσική που συνέθεσε ο μουσικός Μιχάλης Σιγανίδης. Επίσης, οι φωτογραφίες συνοδεύονται απο κείμενα γραμμένα στον πρώτο ενικό, μια συνομιλία με τον παππού μου Αλβέρτο Ρεβάχ. Η έκθεση ανοίγει με τη φωτογραφία του τρένου στη Θεσσαλονίκη και κλείνει με την ανάδυση στο φως από τα βάθη της Αβύσσου.
-Τα κείμενα του λευκώματος που συνοδεύει την έκθεση είναι κάποιο είδος προσωπικού ημερολογίου από τα δύο ταξίδια;
Τα κείμενα που πλαισιώνουν την έκθεση και το ομώνυμο φωτογραφικό λεύκωμα, που εκδίδεται από τις Εκδόσεις Καπόν, δημιουργήθηκαν αρχικά με τη μορφή σημειώσεων, εντυπώσεων που βίωσα στα στρατόπεδα.
Κάθε βράδυ που επέστρεφα στο δωμάτιό μου κρατούσα ένα επιγραμματικό ημερολόγιο, το οποίο μοιραζόμουν με τον κ. Αντωνιάδη. Εκείνος μου απαντούσε άλλοτε με λόγια ενθαρρυντικά και άλλοτε με ιδέες, σκέψεις και παραδείγματα. Όταν ξεκινήσαμε τη σύνθεση του «Tehom», παρατηρήσαμε πως τα κείμενα ήταν υποσυνείδητα μια συνομιλία με τον παππού μου και μια ψυχική ανάγκη για επικοινωνία μαζί του.
-Πόσο διαφορετικός επιστρέφει κανείς μετά από μια τέτοια εμπειρία; Τι απαντάτε όταν σας ρωτούν «πώς ήταν»;
Όποιος επισκέπεται τα στρατόπεδα Άουσβιτς – Μπίρκεναου βιώνει μια συγκλονιστική εμπειρία που μένει χαραγμένη στην καρδιά του. Εμένα ήταν η πύλη για τη θεραπεία του οικογενειακού τραύματος που κληρονόμησα. Στον τόπο αυτό κατάλαβα πως ο μόνος τρόπος για να ταξιδέψεις στον χρόνο είναι η Αγάπη και πως η ρωγμή και το πέρασμα βρίσκεται στη φύση.
-Με το χέρι στην καρδιά: Υπάρχει θεραπεία και κάθαρση όταν το τραύμα, προσωπικό και συλλογικό, είναι τόσο βαθύ; Και η συγχώρεση; Μπορούν τα θύματα να συγχωρήσουν τους θύτες, μπορούν οι απόγονοί τους; Ανακαλείτε τη φράση της Εύας Μόουζες Κορ: «Πιστεύω με κάθε ίνα της ύπαρξής μου πως κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να ζει χωρίς τον πόνο του παρελθόντος».
Με το χέρι στην καρδιά, ναι, υπάρχει θεραπεία και κάθαρση.
-Εάν σας ζητούσα να επιλέξετε μία και μοναδική εικόνα από την έκθεση, ποια θα ήταν αυτή;
Τη φωτογραφία που ο άνθρωπος βγαίνει από τα σκοτεινά βάθη στο φως.
Συγκλονιστική ταινία. Δείχνει την ονειρική ζωή του διοικητή του στρατοπέδου του Άουσβιτς Ρούντολφ Ες και της οικογένειάς του, δίπλα στην απόλυτη φρίκη του θανάτου και της εξόντωσης. Στα πλάνα η φρίκη δεν εμφανίζεται, παρά μόνο υπονοείται ή αναφέρεται εμμέσως στις κουβέντες. Αναδεικνύει με αυτόν τον τρόπο την πηγή του προβλήματος και σήμερα. Οι άνθρωποι, εστιασμένοι στη δική μας «Ζώνη ενδιαφέροντος», αγνοούμε πεισματικά φρικτά γεγονότα που εξελίσσονται δίπλα μας. Όλοι μπορούμε να βοηθήσουμε, αντικρίζοντας την αλήθεια κατάματα, χωρίς καμία πλέον ανοχή στην κακοποίηση, τη βία, τον ρατσισμό και την περιθωριωποίηση. Ξεκινώντας από την προσωπική μας θεραπεία, μεγαλώνοντας τον προσωπικό ψυχικό χώρο, βοηθάμε να μεγαλώσει και ο Συλλογικός.
-Γιατί σχεδόν ογδόντα χρόνια μετά, γυρίζονται ακόμη ταινίες και ντοκιμαντέρ, γράφονται βιβλία και γίνονται έρευνες για το Ολοκαύτωμα;
Θα σας απαντήσω με ένα μικρό απόσπασμα από το «Μονόγραμμα» του Οδυσσέα Ελύτη και με τα λόγια του Ελιέζερ Βίζελ:
Επειδή το αδοκίμαστο και το απ’ αλλού φερμένο. Δεν το αντέχουν οι άνθρωποι... (Οδυσσέας Ελύτης)
(…) για κάτι που δεν μπορεί κανείς να μιλήσει, ας σωπάσει. Το ανείπωτο αντλεί τη δύναμή του και το μυστήριο από τη δική του σιωπή... Το Άουσβιτς είναι κάτι άλλο, πάντα κάτι άλλο. Είναι ένα σύμπαν έξω από το σύμπαν … βρίσκεται στην άλλη πλευρά της ζωής και στην άλλη πλευρά του θανάτου. Εκεί ζει κανείς διαφορετικά, περπατάει διαφορετικά, ονειρεύεται διαφορετικά. Το Άουσβιτς αντιπροσωπεύει την άρνηση και την αποτυχία της ανθρώπινης προόδου· νίκησε τον πολιτισμό κι αργότερα νίκησε την τέχνη. Όπως κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το Άουσβιτς πριν από το Άουσβιτς, έτσι και κανείς δεν μπορεί τώρα να επαναλάβει το Άουσβιτς μετά το Άουσβιτς. Η αλήθεια του Άουσβιτς παραμένει κρυμμένη στις στάχτες του. (Ελιέζερ Βίζελ)
-Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας ένα κείμενο από την έκδοση;
Είσαι η εικόνα που σχημάτισε η καρδιά μου. Σε φαντάζομαι να κάθεσαι στην καρέκλα στο μπαλκόνι της οδού Καρνεάδου, κοιτάζοντας τον Ευαγγελισμό. Αμέτρητες φορές φαντάζομαι την καρέκλα, μέχρι που στο τέλος πιστεύω πως είναι μια ξύλινη, που άλλοτε γίνεται καφενείου και άλλοτε από βαρύ μασίφ ξύλο. Πόσο θέλω να μπορώ να σου κρατώ το χέρι όταν έρχεται ο κατακλυσμός. Σε βλέπω να κρύβεσαι γεμάτος φόβο, να ελπίζεις, να τρομάζεις, και να πέφτεις από έναν γκρεμό στα βάθη της αβύσσου και να χάνεσαι. Εκεί ταξιδεύω και σε συναντώ.
Info
Renée Revah «TEHOM»
Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138
Τετάρτη,14 Φεβρουαρίου, Παρουσίαση βιβλίου, 19:00, Αμφιθέατρο Μουσείου Μπενάκη
Εγκαίνια Έκθεσης, 20:00
Επιμέλεια έκθεσης Κωστής Αντωνιάδης.
Διάρκεια έκθεσης: 15.02 - 19.05.2024