Όταν σκέφτεται κανείς την αρχαιολογική ιστορία της Θεσσαλονίκης, το μυαλό των περισσότερων πάει στη βυζαντινή περίοδο – ίσως και στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο οι πιο πολλοί τείνουν να προσπερνούν την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας, κάτι που αδικεί το μεγάλο και πολύ σημαντικό ελληνιστικό και ρωμαϊκό παρελθόν της πόλης, που περιλαμβάνουν εξαιρετικά ενδιαφέροντα κεφάλαια- όπως, για παράδειγμα, την ύπαρξη ενός ιερού αφιερωμένου στους Αιγύπτιους θεούς, γνωστό ως Σαραπείον.
Αφορμή για το παρόν κείμενο είναι δημοσίευμα του Economist σχετικά με ιδιαίτερα σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα της ρωμαϊκής/ βυζαντινής περιόδου που ανακαλύφθηκαν στο πλαίσιο των έργων για το μετρό και την αντιπαράθεση που έχει προκύψει σχετικά με τη μεταφορά τους.
Το συγκεκριμένο (ευρύτερο) θέμα των ευρημάτων που προκύπτουν από την κατασκευή του μετρό είναι εξαιρετικά σημαντικό από μόνο του και χρήζει ιδιαίτερης ενασχόλησης, δεδομένου ότι βρίσκεται/ επανέρχεται στην επικαιρότητα τακτικά- ωστόσο το ενδιαφέρον του γράφοντος τράβηξε μια ιδιαίτερη αναφορά στο συγκεκριμένο δημοσίευμα του Economist, σε έναν «ναό στους Αιγύπτιους θεούς, που χτίστηκε το 250 πΧ, ανακαλύφθηκε το 1917 και τώρα είναι θαμμένος κάτω από σύγχρονα κτίρια». Ο γράφων θεωρεί τον εαυτό του φιλίστορα, και, δεδομένης και της καταγωγής, αρκετά καλό γνώστη της ιστορίας της Θεσσαλονίκης- οπότε και αποτέλεσε έκπληξη η αναφορά σε κάτι τέτοιο (με πολύ απλά λόγια...δεν είχα ιδέα).
Το Σαραπείον της Θεσσαλονίκης
Το ιερό στο οποίο αναφέρεται ο ξεναγός Γιάννης Κιούρτσογλου, στο πλαίσιο του δημοσιεύματος του Economist, είναι το Σαραπείον- ένα μεγάλο ιερό το οποίο λειτουργούσε από τα ελληνιστικά χρόνια ως το τέλος της αρχαιότητας (3ος αιώνας πΧ – 4ος αιώνας μΧ). Ο ναός αυτός, όπως αναφέρεται σε σχετική σελίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, βρέθηκε κατά τη διάνοιξη της «Διαγωνίου Βαρδαρίου», δηλαδή της σημερινής οδού Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων (πρώην Διοικητηρίου), με το μεγάλο τέμενος να εκτείνεται στην περιοχή των οδών Πτολεμαίων και Αντιγονιδών. Όπως τονίζεται στην ιστοσελίδα, σημαντικό εύρημα της ανασκαφής του τεμένους, που είναι σήμερα θαμμένο σε μια πυκνοκατοικημένη γειτονιά του ιστορικού κέντρου της πόλης, αποτέλεσε η υπόγεια κρύπτη ενός ναού, η οποία βρέθηκε σφραγισμένη με τον πλούτος της ανέπαφο. Εντός της βρέθηκαν πλήθος γλυπτών, επιγραφών στην ελληνική και αναθημάτων που «ζωντανεύουν μια αρχαία λατρεία με έντονο ελληνικό χαρακτήρα και θερμούς οπαδούς σε όλα τα στρώματα του πληθυσμού». Μεταξύ άλλων ενδιαφερόντων ευρημάτων ήταν μια επιγραφή του 187 π.Χ., το λεγόμενο «Διάγραμμα Φιλίππου Ε’» και κεφαλές από τα λατρευτικά αγάλματα του Σάραπι και της Ίσιδας. Πέρα από από τους Αιγύπτιους θεούς, λατρεύονταν και ελληνικές θεότητες, όπως η Αφροδίτη, στην οποία ανήκει ένα άγαλμα, αντίγραφο έργου της κλασικής εποχής.
Η ανακάλυψη
Σύμφωνα με εργασία (Άγγελος Μεφσούτ, Φροντιστήριο Κλασικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ) που είναι αναρτημένη στο Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο (sch.gr) το ιερό ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Ανασκαφές έγιναν τη δεκαετία του 1920 από τον Στ. Πελεκίδη, που αποκάλυψαν τουλάχιστον τέσσερα κτίρια – κάποτε μέρος του ιερού- και το 1938- 1939, από τον Χ. Μακαρόνα, οπότε και ανακαλύφθηκαν αρκετά κτίρια που θεωρήθηκε πως ανήκαν στο ίδιο ιερό. Ανασκαφές έγιναν ξανά το 1957, στη διασταύρωση των οδών Διοικητηρίου και Ε. Σβορώνου, με τα ευρήματα να περιλαμβάνουν τμήματα γλυπτών που θεωρείται ότι προέρχονται από το Σαραπείο.
Όσον αφορά στον χαρακτηρισμό «Σαραπείον», οφείλεται στις δύο επιγραφές που βρέθηκαν στις πρώτες ανασκαφές, οι οποίες έφεραν το όνομα του Σάραπι- ωστόσο, όπως προέκυψε, η Ίσις ήταν η συχνότερα αναφερόμενη θεότητα στις επιγραφές που προέρχονται από το ιερό. Άλλοι θεοί που αναφέρονται είναι ο Ώρος, ο Απόλλων και ο Όσιρις, αλλά και ομάδες ανώνυμων θεοτήτων.
Η αιγυπτιακή θρησκεία στη Θεσσαλονίκη
Η λατρεία των Αιγυπτίων θεών στη Θεσσαλονίκη θεωρείται πως ήταν πολύ ζωντανή τον 2ο με 3ο αιώνα μ.Χ, με τρεις ή τέσσερις θρησκευτικές ενώσεις που συνέβαλλαν στη διάδοση της αιγυπτιακής θρησκείας, η οποία φέρεται να ασκούνταν από όλες τις τις τάξεις- άλλωστε η Θεσσαλονίκη αποτελούσε μια κοσμοπολίτικη πόλη, η οποία επικοινωνούσε μέσω θάλασσας με λιμάνια της Αιγύπτου και της ανατολικής Μεσογείου γενικότερα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο Σάραπις και η Ίσις θεωρούνταν εκφραστές της βασιλικής εξουσίας - ο Σάραπις μάλιστα θεωρούνταν θεός- προστάτης της δυναστείας των Πτολεμαίων, ωστόσο υπήρχε και μια πιο «προσιτή» πλευρά, καθώς πολλοί πιστοί απευθύνονταν σε αυτόν για λόγους ίασης/ θεραπείας, ευλογίας για τα παιδιά και προστασίας των κατατρεγμένων.
Θαμμένο κάτω από τα σύγχρονα κτίρια
Όπως γίνεται κατανοητό, επρόκειτο για έναν ιδιαίτερα μεγάλο ναό, που απέδωσε πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων- έναν εξαιρετικά πολύτιμο αρχαιολογικό χώρο. Ωστόσο πού βρίσκεται σήμερα αυτό το μεγάλο ιερό; Όπως αναφέρεται σε σχετική ανάρτηση στο thessmemory.gr, μετά την καταστροφική φωτιά του 1917, τα περιθώρια για τη διατήρηση του ναού ήταν λίγα, και μετά την ανασκαφική έρευνα καταχώθηκε κάτω από σύγχρονα κτίρια (κάτι που συνέβη και σε πολλές αρχαιότητες της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου της Θεσσαλονίκης). Αντίστοιχη ήταν η μοίρα και των ερειπίων που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές του 1938-1939. Αναπαράσταση της κρύπτης υπάρχει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.