Τις πρωινές ώρες τις 19ης Σεπτεμβρίου, οι ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν εξαπέλυσαν ευρείας κλίμακας επίθεση εναντίον του αρμενικού θύλακα του Ναγκόρνο Καραμπάχ (ή αλλιώς Αρτσάχ). Η επίθεση αυτή είναι η πρώτη που πραγματοποιείται μετά τον πόλεμο του 2020, όταν το Αζερμπαϊτζάν επιτέθηκε, με την στήριξη της Τουρκίας, στις αρμενικές δυνάμεις του Αρτσάχ και έθεσε ξανά υπό τον έλεγχό του το μεγαλύτερο τμήμα των εδαφών που είχαν καταλάβει οι Αρμένιοι στον πρώτο πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ (1991-1994).
Η ήττα της Αρμενίας, η οποία επισφραγίστηκε με την τριμερή συμφωνία Ρωσίας – Αζερμπαϊτζάν – Αρμενίας άλλαξε τα δεδομένα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Αρμενία και την εύθραυστη περιοχή της Υπερκαυκασίας. Συγκεκριμένα:
Η μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία του Αρτσάχ συνέχισε να υφίσταται όμως βρισκόταν πλέον σε πολύ δύσκολη θέση. Παντελώς απομονωμένη, με την πλειοψηφία των εδαφών της να έχουν χαθεί και εξαρτημένη πια από την ρωσική «ειρηνευτική» αποστολή η οποία αντικατέστησε τις αρμενικές δυνάμεις οι οποίες αποχώρησαν από την περιοχή βάσει της τριμερούς συμφωνίας.
Η Αρμενία απομονώθηκε, έπαψε να είναι βασικός παίκτης του ζητήματος του Καραμπάχ, συνειδητοποίησε ότι η Ρωσία δεν είναι αξιόπιστος σύμμαχος και βρέθηκε εκτεθειμένη απέναντι στην αζερική απειλή.
Ο πόλεμος άλλαξε και τις ισορροπίες στην περιοχή: η Ρωσία επέστρεψε στρατιωτικά στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και η Τουρκία αύξησε σημαντικά την παρουσία της.
Αυτά τα νέα δεδομένα επέτρεψαν στο Αζερμπαϊτζάν να αλλάξει την πολιτική του έναντι της Αρμενίας. Ένω μέχρι τότε η βασική απαίτηση ήταν η «επιστροφή» του Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν, το Μπακού άρχισε να ανακοινώνει σταδιακά νέες διεκδικήσεις οι οποίες δεν αφορούσαν στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, αλλά στην ίδια την Αρμενία. Οι διεκδικήσεις αυτές συνοδεύτηκαν από μια αλυτρωτική και άκρως εθνικιστική πολιτική, και, από τον Μάιο του 2021 και μετά, από τις ένοπλες επιθέσεις εναντίον των εδαφών της Αρμενικής Δημοκρατίας.
Αναφορικά με το Αρτσάχ, ο Αζερμπαϊτζανός πρόεδρος Αλίγιεφ δήλωνε ότι το Ζήτημα του Καραμπάχ επιλύθηκε με τον πόλεμο του 2020 και ότι οι Αρμένιοι της περιοχής είναι Αζερμπαϊτζανοί πολίτες και πρέπει να «επανενταχθούν» στο Αζερμπαϊτζάν, χωρίς όμως κάποια συμφωνία που να εγγυάται τα δικαιώματα και την ασφάλεια της αρμενικής μειονότητας. Παρά τον ενθουσιασμό και την αισιοδοξία ορισμένων αναλυτών και πολιτικών στην Δύση, τα γεγονότα έδειξαν ότι βασικός στόχος του αζερικού καθεστώτος δεν είναι η ειρηνική συμβίωση Αρμενίων και Αζέρων στο Καραμπάχ, αλλά η εξόντωση των Αρμενίων της περιοχής.
Στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησαν:
Οι παραβιάσεις της κατάπαυσης του πυρός από τα αζερικά στρατεύματα.
Οι καταστροφές αρμενικών θρησκευτικών και πολιτισμικών μνημείων στις περιοχές που επανακατέλαβαν οι αζερικές δυνάμεις το 2020.
Η άρνηση της αρμενικότητας των εκκλησιών και μοναστηρίων της περιοχής.
Οι δολοφονίες αμάχων που βρίσκονταν κοντά στην γραμμή επαφής από Αζέρους ελεύθερους σκοπευτές.
Η διακοπή της ροής νερού και φυσικού αερίου.
Η απαγωγή αμάχων που πέρασαν καταλάθος στην άλλη πλευρά.
Παράλληλα, το Αζερμπαϊτζάν άρχισε να κατηγορεί τους Αρμενίους του Αρτσάχ ότι:
Τοποθετούν νάρκες στα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν.
Πραγματοποιούν τρομοκρατικές ενέργειες.
Μεταφέρουν παρανόμως οπλισμό από την Αρμενία στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Καταστρέφουν το περιβάλλον και καίνε τα δάση του Αζερμπαϊτζάν.
Έπειτα το αζερικό καθεστώς άρχισε να απαιτεί την διάλυση του Αμυντικού Στρατού του Αρτσάχ και την είσοδο Αζερμπαϊτζανών αξιωματούχων και δημοσιογράφων στην περιοχή. Βασικότερο αίτημα όμως ήταν και είναι η διάλυση της μη αναγνωρισμένης Δημοκρατίας του Αρτσάχ. Με την κλιμάκωση της έντασης και μετά την ευρείας κλίμακας επίθεση στην Δημοκρατία της Αρμενίας τον Σεπτέμβριο του 2022, το Αζερμπαϊτζάν προχώρησε, τον Δεκέμβριο, στο κλείσιμο του Διαδρόμου του Λατσίν, του μοναδικού δρόμου που συνδέει το Αρτσάχ με την Αρμενία. Στην αρχή το καθεστώς τοποθέτησε «οικολόγους διαδηλωτές» οι οποίοι ζητούσαν την διακοπή της λειτουργίας των ορυχείων στο Αρτσάχ για περιβαλλοντικούς λόγους. Στην συνέχεια, παραβίασε την τριμερή συμφωνία του 2020 και τοποθέτησε σημεία ελέγχου στον Διάδρομο του Λατσίν. Ο αποκλεισμός του Αρτσάχ συνεχίστηκε τους επόμενους μήνες και ο αρμενικός πληθυσμός έφτασε στα όρια της λιμοκτονίας όταν το Αζερμπαϊτζάν εμπόδισε, τον περασμένο Ιούλιο, την είσοδο στην περιοχή της ανθρωπιστικής βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού.
Το τέλος της κρίσης φάνηκε να έρχεται στις 18 Σεπτεμβρίου όταν το Αζερμπαϊτζάν δέχτηκε την μεταφορά ανθρωπιστικής βοήθειας από τον Διάδρομο του Λατσίν, έχοντας αναγκάσει τους Αρμενίους της περιοχής να δεχτούν το άνοιγμα ενός ακόμη διαδρόμου ο οποίος θα συνδέει το Ναγκόρνο Καραμπάχ με το υπόλοιπο Αζερμπαϊτζάν. Μία μέρα μετά το Αζερμπαϊτζάν επιτέθηκε. Όσοι παρακολουθούν τα γεγονότα στον Καύκασο εξεπλάγησαν. Επί εβδομάδες το Αζερμπαϊτζάν είχε σκληρύνει την ρητορική του έναντι του Αρτσάχ συγκεντρώνοντας, παράλληλα, στρατεύματα στα σύνορα με την Αρμενία και κοντά στην γραμμή επαφής στο Ναγκόρνο Καραμπάχ. Αυτό που δεν γνωρίζαμε ήταν αν η επίθεση θα γίνει εναντίον του Αρτσάχ ή της Αρμενίας.
Όμως γιατί το Αζερμπαϊτζάν επιτέθηκε τώρα; Και γιατί στο Αρτσάχ και όχι στην Αρμενία;
1. Έλλειψη ισορροπίας ισχύος: Η Αρμενία δεν έχει την δυνατότητα να επέμβει στρατιωτικά και αυτή την στιγμή προσπαθεί να προστατεύσει την δική της εδαφική ακεραιότητα, μιας και ο κίνδυνος μιας νέας αζερικής επίθεσης συνεχίζει να υφίσταται. Επίσης, η αρμενική κυβέρνηση δείχνει σημαδία φοβικότητας όσον αφορά την αντιμετώπιση του Αζερμπαϊτζάν και προσπαθεί να απεμπλακεί από το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Η νίκη του Αζερμπαϊτζάν το 2020 αποδυνάμωσε τόσο την Αρμενία που βασικό της μέλημα είναι πλέον η αποφυγή ενός νέου πολέμου, ακόμα και αν αυτό σημαίνει ότι πρέπει να ανεχτεί την προσωρινή (;) παράνομη κατοχή αρμενικών εδαφών.
2. Η ρήξη στις σχέσεις Αρμενίας – Ρωσίας: Εδώ και περίπου χρόνο οι σχέσεις Μόσχας – Γερεβάν βρίσκονται σε συνεχή επιδείνωση. Τους τελευταίους μήνες η κρίση στις σχέσεις των δύο χωρών έχει μεγαλώσει και φαίνεται να εξελίσσεται σε προσωπική κόντρα του Ρώσου προέδρου Πούτιν με τον Αρμένιο πρωθυπουργό Πασινιάν. Η Ρωσία φαίνεται να έδωσε το πράσινο φως για την έναρξη της επιθέσης σε μια περιοχή στην οποία βρίσκονται λίγες χιλιάδες Ρώσοι στρατιώτες στο πλαίσιο της «ειρηνευτικής» αποστολής που προβλέπει η τριμερής συμφωνία του 2020. Το Κρεμλίνο προσπαθεί να πιέσει την αρμενική κυβέρνηση να σταματήσει το άνοιγμα προς την Δύση και να προκαλέσει κοινωνική αναταραχή η οποία ίσως οδηγήσει στην αποχώρηση του Πασινιάν από την εξουσία.
3. Το καθεστώς του Ναγκόρνο Καραμπάχ: Ο βασικός λόγος που το Αζερμπαϊτζάν επέλεξε να επιτεθεί στο Αρτσάχ και όχι στην Αρμενία είναι το γεγονός ότι η περιοχή είναι αναγνωρισμένη ως έδαφος του Αζερμπαϊτζάν. Μια επίθεση στην Αρμενία θα μπορούσε να δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα για το Μπακού, μιας και αυτή θα προκαλούσε τις αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας και θα οδηγούσε, ενδεχομένως, σε γενικευμένη σύρραξη στον Καύκασο με την εμπλοκή του Ιράν και της Τουρκίας.
4. Το Αρτσάχ είναι απομονωμένο και αποδυναμωμένο: Η Αρμενία έχει πάψει να ενδιαφέρεται για το Αρτσάχ και η Ρωσία δεν θέλει να θυσιάσει τις σχέσεις της με το καθεστώς Αλίγιεφ για χάρη των Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Το Αρτσάχ ήταν επομένως ο εύκολος στόχος. Αποκομμένο από τον έξω κόσμο, χωρίς επαγγελματικό στρατό και με έναν λιμοκτονούντα πληθυσμό ο οποίος δεν διαθέτει πυρομαχικά, καύσιμα και ιατροφαρμακευτικό υλικό, το Αρτσάχ δεν θα μπορέσει να αντισταθεί.
Η νέα μεγάλη στρατιωτική επιχείρηση θυμίζει εκείνη του 2020. Τον Μάρτιο και τον Αύγουστο του 2022 το Αζερμπαϊτζάν είχε επιτεθεί ξανά στο Αρτσάχ, όμως οι επιχειρήσεις αυτές ήταν μικρής κλίμακας. Αυτή την φορά το Αζερμπαϊτζάν χρησιμοποιεί πυραυλικά συστήματα και μαχητικά αεροσκάφη, πέραν των μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Πραγματοποιεί, επίσης, μαζικούς βομβαρδισμούς κατοικημένων περιοχών κάτι το οποίο δεν είχε επαναληφθεί από το 2020 και μετά.
Το σημαντικότερο, μεγάλος αριθμός στρατευμάτων προελαύνει στο Αρτσάχ προχωρόντας στην κατάληψη κατοικημένων περιοχών και απειλώντας ότι θα καταλάβει και το Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα του Αρτσάχ στην οποία βρίσκεται το μεγαλύτερο ποσοστό των 120.000 εναπομείναντων Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Ο Αμυντικός Στρατός του Αρτσάχ προσπάθησε να εμποδίσει την επέλαση των Αζερμπαϊτζανών όμως δεν ήταν αρτίως εξοπλισμένος, ενώ πολλοί είναι εξαντλημένοι σωματικά εξαιτίας της έλλειψης τροφής που οφείλεται στον εννιάμηνο αποκλεισμό που έχει επιβάλει το αζερικό καθεστώς.
Σήμερα ολοκληρώθηκε ένα εικοσιτετράωρο από την έναρξη της επίθεσης. Ήδη δεκάδες άμαχοι, μεταξύ τους και παιδιά, έχουν χάσει την ζωή τους από τους βομβαρδισμούς, ενώ υπάρχουν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες ότι οι Αζερμπαϊτζανοί στρατιώτες έχουν πραγματοποιήσει σφαγές αμάχων σε χωριά που έχουν θέσει υπό τον έλεγχό τους.
Η κατάπαυση του πυρός και τα σενάρια της επόμενης μέρας
Τελικά το Αζερμπαϊτζάν ανακοίνωσε νέα συμφωνία κατάπαυσης του πυρός με την μεσολάβηση της ρωσικής αποστολής στο Καραμπάχ. Η κατάπαυση του πυρός τέθηκε σε ισχύ στις 13:00 τοπική ώρα. Αρμένιοι από το Στεπανακέρτ αναφέρουν ότι, πάρα την ανακοίνωση της συμφωνίας, το Αζερμπαϊτζάν συνέχισε τους βομβαρδισμούς.
Τι προβλέπει η συμφωνία (η οποία αποτελεί ουσιαστικά προϊόν συνεννόησης μεταξύ Ρωσίας και Αζερμπαϊτζάν);
- Την παράδοση των Αρμενίων.
- Την διάλυση του Αμυντικού Στρατού του Αρτσάχ.
- Την αποχώρηση των εναπομεινάντων αρμενικών δυνάμεων (οι οποίες έχουν αποχωρήσει από το καλοκαίρι του 2021...).
- Την συνάντηση, αύριο, της ντε φάκτο ηγεσίας του Ναγκόρνο Καραμπάχ με εκπροσώπους του Αζερμπαϊτζάν.
- Την συνέχιση του «έργου» της ρωσικής αποστολής.
Η συμφωνία δεν κάνει λόγο για εδάφη, που σημαίνει ότι το Αζερμπαϊτζάν θα κρατήσει τα εδάφη που κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του χθες και σήμερα. Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες κάνουν λόγο για τουλάχιστον 10% των εδαφών που ήλεγχε η μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία του Αρτσάχ μέχρι χθες.
Με λίγα λόγια τελικά επικράτησε το σενάριο της συνθηκολόγησης των Αρμενίων και η διάλυση του Αμυντικού Στρατού του Αρτσάχ. Η διάλυση του αμυντικού στρατού θα κάνει τους Αρμενίους της περιοχής ακόμη πιο ευάλωτους, μιας και η ρωσική «ειρηνευτική» (sic) αποστολή δεν κάνει την δουλειά της. Προσωπικά εκτιμώ ότι θα ακολουθήσει σταδιακή αποχώρηση των Αρμενίων από την περιοχή. Θα εξαρτηθεί σε κάποιον βαθμό από το τι θα ειπωθεί/συμφωνηθεί αύριο μεταξύ των δύο πλευρών.
Το καλό νέο είναι ότι θα σταματήσουν οι θάνατοι αμάχων.
Τα βασικά ερωτήματα είναι τρία:
1. Τι θα γίνει με την ανθρωπιστική κατάσταση στο Αρτσάχ; Θα συνεχίσει το Αζερμπαϊτζάν να εμποδίζει την διέλευση τροφίμων και φαρμάκων ή θα συνεχίσει να εφαρμόζει την πολιτική του τεχνητού λιμού που εφάρμοσε τους προηγούμενους μήνες;
2. Θα τηρήσει το Αζερμπαϊτζάν την συμφωνία για την κατάπαυση του πυρός;
3. Τι άλλο θα ζητήσει το Αζερμπαϊτζάν αύριο; Την άμεση διάλυση της Δημοκρατίας του Αρτσάχ και την δια της βίας «επανένταξη»/ενσωμάτωση των Αρμενίων του Ναγκόρνο Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν ή την έναρξη ενός διαλόγου για να επιλυθούν όλα τα εκκρεμή ζητήματα;