Το σπήλαιο του Μελιδονίου στην Κρήτη, ο Γεροντόσπηλιος, όπως ονομάστηκε από τους ντόπιους στο διάβα των αιώνων, είναι ένα άλλο, άγνωστο στους περισσότερους Κούγκι (ή Αρκάδι) της ελληνικής ιστορίας. Όμως, πριν ακόμη την γνώση των ιστορικών γεγονότων, με μια πρώτη ματιά αντικρίζεις ένα μέρος εκπληκτικής φυσικής ομορφιάς.
Ο Γεροντόσπηλιος βρίσκεται σε ύψος 220μ., στη νότια υπώρεια της οροσειράς του Κουκλούκωνα και ο επισκέπτης (πριν εισέλθει) απολαμβάνει την άπλετη θέα μιας εύφορης πεδιάδας, του περήφανου Ψηλορείτη και δεκάδων χωριών της ευρύτερης περιοχής. Στο εσωτερικό, από την είσοδο κιόλας του σπηλαίου αποκαλύπτεται μπροστά σου ένα υποβλητικό σκηνικό: οι σταλαγμίτες που σμιλεύτηκαν από τους δύο πρωτομάστορες του κόσμου, τη φύση και τον χρόνο, το ημίφως και οι ιριδισμοί του στην πέτρα, οι κρυστάλλινες επιφάνεις και η δροσιά που σα να αναδύεται από τους βράχους σε αυτό το απόκρυφο, μαγικό ‘κελάρι’ της γης.
Εδώ, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης και σε μια από τις περήφανες εξεγέρσεις των Κρητών εναντίον της Οθωμανικής κυριαρχίας, 400 άνθρωποι- 370 γυναικόπαιδα και γέροι, μαζί με 30 ένοπλους- βρήκαν καταφύγιο, διωκόμενοι από τον Χουσείν Μπέη. Ο οθωμανός πασάς πολιόρκησε με το ασκέρι του το σπήλαιο και επί μήνες οι επαναστάτες αρνούνταν να παραδοθούν. Αρχικά οι Τούρκοι με μεγάλες πέτρες και κομμάτια βράχων που σώριασαν στο άνοιγμα του σπηλαίου εγκλώβισαν τους πολιορκημένους παντελώς.
Έξοδος διαφυγής δεν υπήρχε- ή θα παραδίνονταν ή θα πέθαιναν εκεί. Όπως και έγινε- απηυδισμένος ο Τούρκος πασάς από την αλύγιστη στάση των Κρητικών έδωσε εντολή να τους κάψουν. Οι Τούρκοι τοποθέτησαν εύφλεκτες ύλες στην είσοδο του σπηλαίου, άναψαν φωτιά και όλοι οι έγκλειστοι βρήκαν μαρτυρικό θάνατο από ασφυξία όταν οι καπνοί γέμισαν το εσωτερικό του σπηλαίου, την ‘Αίθουσα των Ηρώων’ όπως ονομάζεται σήμερα, με το οστεοφυλάκιο όπου φυλάσσονται λείψανα των νεκρών.
Το σπήλαιο βρίσκεται πολύ κοντά, στα βόρεια του χωριού Μελιδόνι του Ρεθύμνου- από εκεί και τα κοντινά χωριά του Μυλοποτάμου κατάγονταν οι ήρωες του ολοκαυτώματος. Αντώνης Μελιδώνης λεγόταν ο πρωτοστάτης της τοπικής επαναστατικής κίνησης. Σήμερα, το Μελιδόνι είναι ένας όμορφος, γραφικός οικισμός με έντονα τα ίχνη του μεσαιωνικού παρελθόντος του. Το χωριό αναφέρεται σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα το 1379, ενώ κατοπινές ενετικές καταγραφές της μεταβυζαντινής περιόδου μας παρέχουν ολοκληρωμένη εικόνα του πληθυσμού, των οικιών αλλά και της παραγωγής σιτηρών και κρασιού σε ετήσια βάση.
Η (ανθρωποκεντρική), όμως, ιστορία του σπηλαίου και της περιοχής γύρω από αυτό ξεκινά πολλούς αιώνες πρωτύτερα, από τη νεολιθική και μετέπειτα τη μινωική εποχή της Μεγαλονήσου.
Μεταξύ των πρώτων αρχαιολογικών ευρημάτων του σπηλαίου του Μελιδονίου συγκαταλέγονται ένας διπλός χάλκινος πέλεκυς, που πιθανότατα ήρθε στο φως μετά από λαθρανασκαφή αλλά εντέλει περιήλθε στη συλλογή του Μουσείου Ηρακλείου το 1940, όπως και νεολιθικά εργαλεία που βρέθηκαν στο σπήλαιο το 1928.
Στην είσοδο του Γεροντόσπηλιου είχαν εντοπιστεί επιγραφές που οδήγησαν τους αραχαιολόγους στο συμπέρασμα ότι το σπήλαιο αποτέλεσε στα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια τόπο λατρείας του Ερμή- βρέθηκε μια προσευχή δώδεκα στίχων γυναίκας ονόματι Άρτεμης, ‘κόρης του Σαλουίου Μηνά’ και, χαραγμένη κι αυτή στο τοίχωμα της εισόδου, η επιγραφή ‘Ιππώναξ Διοκλείος Ερμάι ευχάν’.
Το 1987 η ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ξεκίνησε σημαντική σωστική έρευνα στο σπήλαιο. Στο βόρειο τμήμα της ‘Αίθουσας των Ηρώων’, όταν αφαιρέθηκε το στρώμα της στάχτης, βρέθηκαν αγγεία της Μινωικής Εποχής (1700- 1425 π.Χ.). Εκείνη την περίοδο πιστεύουν οι αρχαιολόγοι ότι ξεκίνησε η λατρευτική χρήση του χώρου. Στη συνέχεια της αρχαιολογικής έρευνας, κάτω από αυτό το στρώμα αγγείων (και αιώνων ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας) αποκαλύφθηκαν κεραμικά, οστά ζώων και απομεινάρια κάρβουνου απο αρχαίες πυρές που χρονολογήθηκαν μεταξύ του 3.500 και 3.000 π.Χ., όταν και άρχισε να κατοικείται το σπήλαιο.
Στη βάση ενός μεγάλου σταλαγμίτη εντοπίστηκαν πολλά ειδώλια γυναικείων μορφών του 7ου αι. π.Χ., όπως και άλλα ειδώλια της ελληνιστικής περιόδου (4ος και 3ος αι. π.Χ.), μαζί με οστέινες περόνες και λυχνάρια των τελευταίων ρωμαϊκών χρόνων. Στο σπήλαιο του Μελιδονίου βρέθηκαν και αρκετά graffiti: αρχαία (της ρωμαϊκής περιόδου), υστερομεσαιωνικά/ αναγεννησιακά (της Ενετοκρατίας), ή απλώς παλιά (19ου και 20ου αι.). Μεταξύ τους ξεχωρίζουν ακόμη αυτά με τα ονόματα του Iacomo Barozzi και του Αντωνίου Μελιδώνη, που πρωτοστάτησε στον ξεσηκωμό κατά των Τούρκων. Όλους αυτούς, την Άρτεμη, κόρη του Μηνά, τον Διοκλή, τον Iacomo, τον ήρωα Αντώνη Μελιδώνη, τους «σκούπισε ο χρόνος»- ή μήπως όχι, εντελώς;
Επιστημονικές και τοπολογικές πληροφορίες αντλήθηκαν από το ενημερωτικό φυλλάδιο «Ο ΓΕΡΟΝΤΟΣΠΗΛΙΟΣ ΤΟΥ ΜΕΛΙΔΟΝΙΟΥ», Δήμος Μυλοποτάμου και Υπουργείο Πολιτισμού, copyright κειμένων ΥΠ.ΠΟ.- ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, επιστημονική επιμέλεια: Ειρήνη Γαβριλάκη, αρχαιολόγος.