Ποιητές, πολιτικοί, ιστορικοί, μουσικοί, ευεργέτες, φιλέλληνες. Αθηναϊκή αρχαιότητα, κλασικισμός, ρομαντισμός, ευρωπαϊκή κηποτεχνία. Προτομές, ανδριάντες και γλυπτά συμπλέγματα συναντά κανείς στον Εθνικό Κήπο και το Ζάππειο, των οποίων οι ιστορίες ανίδρυσης πλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη νεότερη ελληνική ιστορία.
«Το πρωί βγήκα να πάρω λίγο αέρα. […] Μπήκα στο βασιλικό περιβόλι και στάθηκα εμπρός στην αποκαρδιωτική προτομή του Σολωμού. Ο Σολωμός εδώ, ο Σικελιανός στους Δελφούς, δεν-ξέρω-ποιος αλλού. Θεέ μου, λυπήσου τους ποιητές μας. Η κόλασή τους είναι αυτά τα αγάλματα. Ας παρηγορηθώ κοιτάζοντας τα δέντρα. […]»
Αυτό το απόσπασμα του Γιώργου Σεφέρη από το έργο «Οι ώρες της κυρίας Έρσης», που δημοσιεύεται στον τρίτο τόμο των Δοκιμών του, μου προξένησε την περιέργεια. Αποφάσισα να μάθω τι συνέβη με τον εθνικό ποιητή στο βασιλικό περιβόλι.
Ξεκίνησα, λοιπόν, μια συννεφιασμένη πρωία και πήγα στον Εθνικό Κήπο για να βρω τον Σολωμό. Την προτομή του.
Πριν όμως, έψαξα περισσότερες πληροφορίες και τις βρήκα στο βιβλίο του Δημήτρη Παυλόπουλου Από τον Ιερό Λόχο στον Κωνσταντίνο ΙΒ′ (Gutenberg, 2020), που αναφέρεται στη γλυπτική των δημόσιων κοσμικών μνημείων στη νεότερη Ελλάδα.
Ανάμεσα σε άλλα ενδιαφέροντα, που θα παραθέσω παρακάτω, βρήκα και τις πληροφορίες για την «κρυμμένη» προτομή του εθνικού ποιητή.
Κυβερνήτες, μουσουργοί και ποιητές
Δύο μαρμάρινες προτομές είναι οι πρώτες που στήθηκαν στον Εθνικό Κήπο.
Πρόκειται για τις προτομές του κυβερνήτη Ιωάννη Α. Καποδίστρια και του φιλέλληνα τραπεζίτη Ιωάννη Γ. Εϋνάρδου, έργα του Ιωάννη Κόσσου, από το 1866.
Η προτομή του Καποδίστρια υψώνεται μετωπική, με αρχαιοπρεπή χιτώνα, σε ψηλή στήλη. Παρουσιάστηκε το 1862 στη Διεθνή Έκθεση Λονδίνου.
Επόμενη προτομή στον Εθνικό Κήπο φιλοτεχνήθηκε το 1917 και είναι του συνθέτη της Επτανησιακής Σχολής και του ύμνου των Ολυμπιακών Αγώνων, σε κείμενο του Παλαμά, Σπύρου [Φιλίσκου] Σαμάρα, έργο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου.
Κατά τη δεκαετία του 1920 στήθηκαν στον Εθνικό Κήπο δύο μαρμάρινες προτομές ποιητών, του Διονύσιου Σολωμού και του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη.
Πρώτη από τις δύο στήθηκε η προτομή του Διονύσιου Σολωμού, έργο του καθηγητή του Α´ Εργαστηρίου Γλυπτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, Θωμά M. Θωμόπουλου.
Ο εθνικός ποιητής αποδίδεται γυμνός, σαν αρχαίος Έλληνας, μετωπικά. Κάτω από την προτομή, στο βάθρο της, έχει ενταχθεί δάφνινο κλωνάρι.
Το έργο αποκαλύφθηκε στις 30 Μαΐου 1925 από τον δήμαρχο Σπύρου Πάτση, ενώ λόγο εκφώνησε σε αυτοσχέδιο βήμα ο Κωστής Παλαμάς.
Την προτομή του Βαλαωρίτη τη φιλοτέχνησε ο εφόρος της Γλυπτικής στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, Φωκίων Ρωκ. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 21 Νοεμβρίου 1926 από τον δήμαρχο Σπ. Πάτση.
Το 1937, με αφορμή τη συμπλήρωση ογδόντα χρόνων από την εκδημία του Σολωμού, ο υπουργός-διοικητής πρωτευούσης Κ. Γ. Κοτζιάς πρότεινε να αντικατασταθεί αυτή η προτομή με άλλην, έργο του καθηγητή του Β´ Εργαστηρίου Γλυπτικής και διευθυντή της ΑΣΚΤ, Κώστα Δημητριάδη.
Η άστοχη απόδοση της μορφής του εθνικού ποιητή είχε συνέπεια τη μετακίνησή της περίπου 35 μ. μπροστά και δεξιά από την αρχική θέση της, προκειμένου να αποκρύπτεται κάπως…
Αφού εντόπισα, λοιπόν, την προτομή και επιβεβαίωσα, σύμφωνα με το δικό μου γούστο, την άποψη του Σεφέρη, συνέχισα την περιήγησή μου, οπλισμένος με μπόλικες γνώσεις από το βιβλίο του Δημήτρη Παυλόπουλου, στο Ζάππειο.
Ευεργέτες, θεράποντες των Μουσών και χειρώνακτες
Το 1864 φιλοτεχνήθηκε ο πρώτος μαρμάρινος ανδριάντας στον κήπο των Ολυμπίων, όπως λεγόταν ο σημερινός κήπος του Ζαππείου έως το 1888.
Απεικονίζει έναν από τους δύο Ηπειρώτες ξαδέλφους εθνικούς ευεργέτες που δραστηριοποιήθηκαν ως μεγαλέμποροι και μεγαλοκτηματίες στη Ρουμανία, τον Ευαγγέλη Ζάππα.
Το γλυπτό είναι έργο του Ιωάννη Κόσσου και αποκαλύφθηκε την 1η Οκτωβρίου 1888.
Με διαγωνισμό, το ελληνικό κράτος ανέθεσε το 1872 τη φιλοτέχνηση του μαρμάρινου ανδριάντα για τον Ψαριανό ευεργέτη, χορηγό του Βαρβακείου Λυκείου, Ιωάννη Α. Βαρβάκη, στον Λεωνίδα Δρόση, αντί του ποσού των 85.000 δρχ., που διέθεσε ο τραπεζίτης Αριστείδης Θ. Παπ[π]ούδωφ, σύζυγος της κόρης του Βαρβάκη, Αλεξανδρινής. Τον Ιούνιο του 1889 αποφασίστηκε η ανίδρυση του μνημείου στο Ζάππειο.
Τον Σεπτέμβριο του 1889 η Επιτροπή των Ολυμπίων προσδιορίζει τον χώρο του μνημείου, το οποίο βρισκόταν ακόμα στο εργαστήριο του Δρόση.
Το μνημείο αποκαλύφθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 1890, με την ευκαιρία της μετακομιδής των οστών του Βαρβάκη από τη Ζάκυνθο.
Απέναντι από την είσοδο του μεγάρου του Ζαππείου, στη βόρεια και τη νότια πλευρά αντιστοίχως, έχουν τοποθετηθεί τρία μαρμάρινα αντίγραφα έργων του Δημήτριου Ζ. Φιλιππότη, ο Θεριστής, έργο του 1870, ο Αλιεύς ή Μικρός Ψαράς, έργο του 1874, και ο Ξυλοσχίστης ή Ξυλοθραύστης, έργο του 1901.
Tο πρώτο έργο έφερε στον γλύπτη το μεγάλο βραβείο της καλλιτεχνικής έκθεσης στη Ρώμη, όπου ολοκλήρωνε τις σπουδές του ως υπότροφος του βασιλιά Γεωργίου Α’ (1845-1913).
Μαρτυρείται από τον Μιχάλη Τόμπρο (1889-1974) ότι οι συμμαθητές του Φιλιππότη στη Ρώμη ενθουσιάστηκαν τόσο πολύ, ώστε τον σήκωσαν στα χέρια και τον περιέφεραν στους δρόμους της!
Το δεύτερο έργο, μικρός μαστοροψαράς που έχει πιάσει ψάρι και το αποδεσμεύει ακέραιο από το αγκίστρι του, είναι αντίγραφο εκείνου που είχε αγοράσει από τον γλύπτη ο βασιλιάς Γεώργιος Α´ στις αρχές του 1874 για να στηθεί στην από το 1872 έως το 1886 θερινή βασιλική έπαυλη της Δεκελείας, στο Τατόι.
Το τρίτο έγινε με μοντέλο τον γυμναστή του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου, Ιωάννη Γιαννούλη.
Στο μάρμαρο που το πλήρωσε ο ίδιος ο Φιλιππότης, άρχισε να το δουλεύει το 1896, αλλά το εγκατέλειψε λόγω ρωγμής και επανήλθε το 1900.
Το 1955 το έργο προτάθηκε να μετατοπιστεί στη διασταύρωση των λεωφόρων Αμαλίας και Όλγας, στο ύψος των Στύλων του Ολυμπίου Διός, σκέψη που δεν υλοποιήθηκε, ενώ το 1961 βρήκε τη θέση του, χωρίς το προστατευτικό κιγκλίδωμά του, στον κήπο του Ζαππείου, στο τέλος της οδού Ηρώδου Αττικού, προς τη λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου, απέναντι από το Στάδιο.
Το 1888 ολοκληρώθηκε και αποκαλύφθηκε ο δεύτερος μαρμάρινος ανδριάντας ευεργέτη του Ζαππείου, έργο του Γ. Βρούτου.
Απεικονίζει τον ξάδελφο του Ευαγγέλη Ζάππα, Κωνσταντίνο Ζάππα.
Ο Βρούτος είχε ταξιδέψει το 1886 στο Βουκουρέστι, προκειμένου να συναντήσει και να μελετήσει τον απεικονιζόμενο. Η ανδρική μορφή ακολουθεί για λόγους συμμετρίας-αναλογίας τον ίδιο τύπο με τον ανδριάντα του Ευαγγέλη Ζάππα.
Οι ανδριάντες των Ευαγγέλη και Κωνσταντίνου Ζάππα είχαν στηθεί αρχικά εκατέρωθεν της κορυφής της κλίμακας του κήπου του Ζαππείου. Το 1924 μετατοπίστηκαν εκατέρωθεν της εισόδου του.
Στις 19 Φεβρουαρίου 1896 αποκαλύφθηκε το μαρμάρινο αλληγορικό σύμπλεγμα, Η Ελλάς στέφει τον λόρδο Βύρωνα, το οποίο στήθηκε στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Αμαλίας και Βασιλίσσης Όλγας.
Με έξοδα του ομογενούς στη Γαλλία και στην Αγγλία Δημήτριου Στεφάνοβικ Σκυλίτση, το υπογράφουν το 1895 δύο σπουδαίοι Γάλλοι γλύπτες, ο Henri Michel Antoine Chapu και ο Jean Alexandre Joseph Falguière.
Κατά τη δεκαετία του 1920 χρονολογούνται πέντε μαρμάρινες προτομές, που έχουν στηθεί στον κήπο του Ζαππείου προς την πλευρά της λεωφόρου Αμαλίας.
Εκεί βρισκόταν το Άντρον των Νυμφών, όπου συναθροίζονταν ρομαντικοί ποιητές και που το ύμνησε ένας από αυτούς, ο Αχιλλεύς Παράσχος.
Οι προτομές απεικονίζουν ρεαλιστικά, σε μετωπική στάση, μέλη της ομάδας του Άντρου των Νυμφών ―τον Αχιλλέα Παράσχο, τον Γεώργιο Σουρή, τον Ιωάννη Πολέμη―, τον ιστορικό Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο και τον πρόεδρο της Επιτροπής Ολυμπίων και Κληροδοτημάτων, στην οποίαν ανήκει το Ζάππειο, Ιωάννη Θ. Κυριακό.
Το 1924 στήθηκε σε κηπάριο προς την οδό Βασιλίσσης Όλγας, ο μαρμάρινος Έρως Τοξοθραύστης, αντίγραφο γύψινου προπλάσματος του Γ. Βρούτου, το οποίο είχε εκτεθεί και βραβευτεί με χρυσό βραβείο το 1900 στη Διεθνή Έκθεση Παρισιού.
Στις 4 Δεκεμβρίου 1927 αποκαλύφθηκε στη λεωφόρο Βασιλέως Κωνσταντίνου ο Δισκοβόλος του Κώστα Δημητριάδη, από χαλκοκασσίτερο.
Το έργο έχει φιλοτεχνηθεί στο Παρίσι το 1924 και βραβεύτηκε με πρώτο βραβείο στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Γαλλίας και χυτεύθηκε σε τέσσερα αντίγραφα στο χυτήριο του Alexis Rudier.
Στο τέλος της βόλτας μου, φθάνω προς τη λεωφόρο Αμαλίας, όπου έχουν στηθεί δύο μαρμάρινα γλυπτά: η Ψυχή και ο θεός Παν.
Και τα δύο έργα πρέπει να έχουν φιλοτεχνηθεί, σύμφωνα με τον Δημήτρη Παυλόπουλο, κατά τον Μεσοπόλεμο.
Στον Εθνικό Κήπο και στο Ζάππειο συνδυάζονται, πάντως, από τον 19ο αιώνα αρμονικά τα γλυπτά και ο χώρος.
Η διαμόρφωση του Εθνικού Κήπου ανήκει στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και, μέσα από τη γειτνίασή του προς τα Νέα Ανάκτορα, απηχεί τη βασιλική άποψη για τον ιδιωτικό κήπο, ενώ του Ζαππείου υλοποιείται κατά τον Μεσοπόλεμο και είχε τον χαρακτήρα δημόσιου χώρου.
Στον Εθνικό Κήπο απαντούν μόνον προτομές, ενώ στο Ζάππειο οι προτομές συνυπάρχουν με φιλελληνικά και με ηθογραφικά θέματα, που αντανακλούν την ευρωπαϊκή όψη της διακοσμητικής κηποτεχνίας.