Το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου της Τήνου χαρακτήρισε ως Έτος Χαλεπά (1851- 1938), τη χρονιά που διανύουμε. Η Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λυδία Κονιόρδου, με την υπ’ αριθμ. ΥΠΠΟ/Α/ΓΔΣΠ/ΔΕΠΠ/ΤΕΤΑΦΣ 3763/5106/22-12-2017 απόφασή της, έθεσε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού, τις πολιτιστικές εκδηλώσεις του Έτους Χαλεπά, που διοργανώνει το Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου Γιαννούλης Χαλεπάς του Δήμου Τήνου, από τον Ιανουάριο έως τον Δεκέμβριο του 2018, στην Τήνο, τη Σύρο, τη Χίο τα Ιωάννινα και την Αθήνα. Στο πλαίσιο του εορτασμού, ανάμεσα σε πολλές ενδιαφέρουσες δράσεις, συζητείται, πάλι, η μετακίνηση της Κοιμωμένης στην Τήνο.
Εν τω μεταξύ, ο Δήμος Τήνου ζήτησε πρόσφατα για μια ώρα το auditorium του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης ώστε να παρουσιάσει τις εκδηλώσεις του για το φετινό έτος Χαλεπά, αλλά η απάντηση ήταν, μετά από σαράντα κύματα, τελικά, αρνητική. Μήπως ο Χαλεπάς δεν έκανε τέχνη; Μήπως δεν είναι αρκετά εμβληματική μορφή της γλυπτικής; Δεν επαρκούν τα λόγια για να περιγράψει κανείς το παράλογο.
Ας αρχίσουν, λοιπόν, οι χοροί. Ας γιορτάσουμε τον μεγάλο γλύπτη, έστω και με γκρίνιες, αψυχολόγητες συμπεριφορές και κυρίως με μια μεγάλη εκκρεμότητα: Ακόμη δεν ξέρουμε τι θα γίνει με το κορίτσι. Ακόμη δεν ξέρουμε αν ή πότε θα μετακινηθεί και που θα βρει ησυχία η Κοιμωμένη για να συνεχίσει τον αιώνιο ύπνο της.
Τον Μάρτιο του 2017 ανακοινώθηκε η μόνιμη μετακίνηση του επιτύμβιου γλυπτού της Κοιμωμένης του Χαλεπά στην Εθνική Γλυπτοθήκη για λόγους συντήρησης. Ένα αντίγραφο θα πάρει τη θέση της. Το άρθρο αυτό σκοπό έχει τη συζήτηση των ηθικών ζητημάτων της μετακίνησης του γλυπτού από το αυθεντικό του συγκείμενο, μέσα από ένα καλειδοσκόπιο, συχνά, αντικρουόμενων οπτικών.
Η Σοφία Αφεντάκη (1855-1873) πέρασε στην αθανασία μέσω του επιτύμβιου γλυπτού που φιλοτέχνησε ο Γιαννούλης Χαλεπάς για τον τάφο της στο Πρώτο Νεκροταφείο, ένα από τα σημαντικότερα κοιμητήρια της Ευρώπης, εφάμιλλης ιστορικής και αισθητικής αξίας με το Highgate στο Λονδίνο και το Pére Lachaise στο Παρίσι, και την απεικονίζει στον τύπο της Κοιμωμένης. Τον Μάρτιο του 2017 ανακοινώθηκε η μόνιμη μετακίνηση του γλυπτού στην Εθνική Γλυπτοθήκη και η αντικατάστασή του στο νεκροταφείο από ένα αντίγραφο, γεγονός από το οποίο προκύπτουν διάφοροι ηθικοί προβληματισμοί: Έχει κανείς το δικαίωμα, για οποιοδήποτε λόγο, να παίρνει τέτοιες αποφάσεις για λογαριασμό των συγγενών που παρήγγειλαν και έγειραν το έργο; Θα έπρεπε καλαίσθητες, επιτύμβιες πλάκες και γλυπτά να μένουν απροστάτευτα και να υποκύπτουν στην όξινη βροχή, τη μόλυνση, το βανδαλισμό και τη φθορά του χρόνου; Ποιο είναι το νομικό πλαίσιο και το ηθικό υπόβαθρο τέτοιων αποφάσεων;
Η περίπτωση της ωραίας «Κοιμωμένης»: Υπέρ και κατά της μετακίνησης.
Ποιανού είναι το κορίτσι;
Η νεαρή κοπέλα πέθανε σε ηλικία 18 ετών από φυματίωση. Ήταν απόγονος γνωστής και εύπορης οικογένειας της Κιμώλου. Ο τελευταίος συγγενής της οικογένειας Αφεντάκη κληροδότησε το γλυπτό στο Υπουργείο Πολιτισμού (ΥΠΠΟ) υπό τον όρο να μεταφερθεί σε κάποιο μουσείο για την προστασία του και να αντικατασταθεί από ένα αντίγραφο in situ. Τα πράγματα περιπλέκονται καθώς με την ανακοίνωση της μετακίνησής της Κοιμωμένης, περισσότεροι κληρονόμοι εμφανίστηκαν. Ανάμεσα σε άλλους, το Πανελλήνιο Ιερό Ίδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου ενημέρωσε το ΥΠΠΟ ότι έχει στην κατοχή του διαθήκη με την οποία το γλυπτό του Χαλεπά είναι στην ιδιοκτησία του, επίσης, με διαθήκη συγγενούς της οικογένειας.
(Ενδεχομένως να φαντάζει κάπως ειρωνικό το γεγονός ότι το ίδιο ίδρυμα διέκοψε την υποτροφία που χορηγούσε στον Χαλεπά για τις σπουδές του στο Μόναχο το 1876). Ένα χρόνο μετά, το χειμώνα του 1877 ο Χαλεπάς υπέστη νευρικό κλωνισμό. Το Ίδρυμα «ζητά τη μεταφορά σ’ αυτό, του έργου «Κοιμωμένη» του Τηνίου Γλύπτη και Υποτρόφου του Ιερού Ιδρύματος, Γιαννούλη Χαλεπά και την ένταξή του στην υφιστάμενη εκεί συλλογή έργων του μεγάλου αυτού μαῒστορος της Γλυπτικής, ως μοναδικός νόμιμος κύριος του συγκεκριμένου έργου, δυνάμει του υπ’ αριθμ. 4371/07.08.1952 Συμβολαίου Δωρεάς εν ζωή του Συμβολαιογράφου Αθηνών Βασιλείου Ζαρρή, με το οποίο ο νόμιμος Κληρονόμος του έργου, αντιστράτηγος εν αποστρατεία Χρήστος Χατζημιχάλης, το δώρισε στο Ιερό Ίδρυμα, «προς τον σκοπόν να τοποθετήση τούτο πλησίον του Οίκου της Παρθένου» (Ρομφαία, 4/5/2017).
Για την ώρα, η νομική υπηρεσία του ΥΠΠΟ ερευνά σε ποιον «ανήκει» το κοιμώμενο κορίτσι..
Πέραν αυτών..
Όταν επιτύμβια γλυπτά μετακινούνται από τα κοιμητήρια, όχι μόνο χάνουν το ιστορικό συγκείμενό τους, αλλά χάνουν και την ταυτότητά τους ως σηματοδότες ενός τάφου. Είναι άραγε η ταφική τέχνη ένα είδος «ειδικής» τέχνης που δεν πρέπει να αγγίζεται από τη στιγμή που συνοδεύει έναν νεκρό, είναι ένα είδος «λεπτής» τέχνης που θα έπρεπε να συντηρείται για πάντα επιτόπια; Ποιος παίρνει τις αποφάσεις; Είναι ή θα έπρεπε να είναι μια τέχνη ταμπού; Υπάρχουν 12.000 τάφοι στο Πρώτο Νεκροταφείο, 700 από τους οποίους διακρίνονται για την αισθητική και καλλιτεχνική τους αξία. Η Κοιμωμένη έχει υποστεί πολλές επιθέσεις βανδαλισμού και τη φθορά του χρόνου. Η κοινή γνώμη είναι μάλλον διχασμένη και δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ειδικών επιστημόνων περί της μετακίνησής της ή όχι.
Η κυρία Καρδαμίτση-Αδάμη, Αρχιτέκτων, ομότιμη καθηγήτρια ΕΜΠ, έχει δηλώσει δημόσια ότι η Κοιμωμένη θα πρέπει να μείνει στη θέση της «διότι, εάν αρχίσει αυτή η τακτική, σε λίγο θα πρέπει να αφαιρούμε και άλλα γλυπτά για λόγους προστασίας και θα αποψιλωθεί το νεκροταφείο». Ο τέως καθηγητής Συντήρησης στο ΤΕΙ, κύριος Ηλίας Νομπιλάκης, με ειδίκευση στην πέτρα, έχει την ίδια άποψη, προσθέτοντας ότι το γλυπτό φιλοτεχνήθηκε για συγκεκριμένο περιβάλλον από το οποίο δεν πρέπει να απομακρυνθεί.
Αποχωρισμένο από το αρχιτεκτονικό και ιστορικό του πλαίσιο, ένα επιτύμβιο γλυπτό υφίσταται βαριές αισθητικές και σημασιολογικές συνέπειες. Η ελάχιστη παρέμβαση και η αναστρεψιμότητα βρίσκονται στον πυρήνα της ηθικής δεοντολογίας της επιστήμης της Συντήρησης και συνηγορούν υπέρ της συντήρησης in situ.
Το 2008, ο τέως καθηγητής Αντώνιος Δανασσής Αφεντάκης, πρόεδρος εκείνη την εποχή του Αφεντάκειου Κληροδοτήματος Κιμώλου, είχε στείλει επιστολή διαμαρτυρίας στο Δήμο Αθηναίων και το Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεότερων Μνημείων, με την οποία ζητούσε τη μεταφορά της Κοιμωμένης σε μουσείο των Αθηνών λόγω της άσχημης κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει. Έκανε λόγο για τα «φαγωμένα νύχια και τη σπασμένη μύτη» της κόρης. Ο κύριος Καφέσας, δημοτικός σύμβουλος, απάντησε ανακοινώνοντας μέχρι το τέλος της χρονιάς, την ίδρυση μουσείου ταφικής τέχνης εντός των τοιχών του Πρώτου Νεκροταφείου, όπου και θα μεταφερόταν η Κοιμωμένη. Μέχρι σήμερα δεν έχει λειτουργήσει το μουσείο αυτό.
Συμπέρασμα
Η συντήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς κηρύττει την ελάχιστη παρέμβαση. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: Δεν είναι παρέμβαση η μετακίνηση ενός επιτύμβιου γλυπτού από τον τάφο για τον οποίο προοριζόταν και συντρόφευε επί αιώνες; Δεν είναι απειλή για το εννοιολογικό φορτίο του γλυπτού η απομάκρυνσή του από τον αυθεντικό του χώρο; Ενδιαφέρον έχει να θυμηθούμε ότι τον Δεκέμβρη του 1950, το δικαστήριο έκρινε ότι η Κοιμωμένη έπρεπε να παραμείνει στη θέση της, παρά τη διεκδίκησή της από τον εξ αγχιστείας συγγενή της οικογένειας Αφεντάκη, ο οποίος επιθυμούσε την μετακίνησή της στην Τήνο.
Ο Cesare Brandi στην Θεωρία της Συντήρησης περιγράφει την αποκατάσταση ως «τη μεθοδολογική στιγμή της αναγνώρισης του έργου τέχνης στη φυσική του σύσταση και στη διπλή πολικότητά του, αισθητική και ιστορική, ενόψει της μεταβίβασής του στο μέλλον».
Είναι το μέλλον πιο σημαντικό από το παρελθόν; Θα έπρεπε να παρεμβαίνουμε με οποιοδήποτε ψυχολογικό, ηθικό ή συναισθηματικό τίμημα, ώστε να μεταβιβάσουμε τα αντικείμενα τέχνης στο μέλλον; Είναι η ταφική τέχνη ένα είδος «ιερής» τέχνης που θα έπρεπε να συντηρείται μόνο in situ;
Η πρόθεση του αναθέτη του έργου στον Χαλεπά ήταν να κάνει τέχνη, όπως την αντιλαμβανόμαστε, ή να κάνει ένα γλυπτό που θα σηματοδοτεί τον τάφο της χαμένης κόρης που θα την θυμίζει σαν να κοιμάται; Η χάρτα της Βενετίας επισημαίνει την ανάγκη συντήρησης των μνημείων (ICOMOS). Το 1968, το πέμπτο άρθρο του αναγκαστικού νόμου ορίζει πως: «Τα επί των τάφων μνημεία, τα αφιερωμένα εις μνήμην τεθνεώτων, έχοντα την έννοιαν εκδηλώσεως θρησκευτικού σκοπού, χαρακτηρίζονται ως πράγματα εκτός συναλλαγής, μη επιτρεπόμενης εντεύθεν της εκποιήσεως, υποθηκεύσεως ή κατασχέσεως αυτών ως και της μεταβολής του προορισμού των» (Αναγκ. Νόμος υπ’ αριθ. 582, 1968, ό.π., Άρθρ. 5).
Μένει να δούμε αν και με ποια εξήγηση θα διαταραχθεί ο ύπνος της κόρης.
Το άρθρο αυτό επιχειρεί το άνοιγμα διαλόγου σχετικά με τους ηθικούς προβληματισμούς που εμπλέκονται στην μετακίνηση ταφικών γλυπτών από τον χώρο του νεκροταφείου. Υπάρχει κάτι απόκοσμο και γαλήνιο στα παλιά κοιμητήρια με τα αυθεντικά τους έργα. Όσοι τάσσονται κατά της μετακίνησης γλυπτών από εκεί σε μουσεία, πιστεύουν ότι γύψινα αντίγραφα των γλυπτών δεν μπορούν να επικοινωνήσουν την ίδια, ιδιαίτερη ατμόσφαιρα.