Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας και η Μονή «Χώρα» στη Κωνσταντινούπολη έχουν χαρακτηριστεί από τα Ηνωμένα Έθνη ( UNESCO ) σαν μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Η Αγία Σοφία θεωρείται το αριστούργημα της αρχιτεκτονικής που σχεδιάστηκε από τον Ανθέμιο και τον Ισίδωρο, και η εκκλησία της Μονής «Χώρα» περιέχει ανεκτίμητης αξίας μωσαϊκά και ζωγραφική του 15ου και 14ου αιώνα. Παρά το γεγονός ότι η Τουρκία συμμετέχει στην συνθήκη προστασίας της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς από τις 16 Μαρτίου 1983, και η Αγία Σοφία περιλαμβάνεται στη λίστα με τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, οι τουρκικές αρχές αποφάσισαν στις 10 Ιουλίου 2020 να μεταβάλουν το από το 1934 καθεστώς της από μουσείο σε τζαμί. Το ίδιο έπραξαν και για τη Μονή «Χώρα». Η διπλή αυτή κίνηση της Τουρκίας είναι ενδεικτική της αποξένωσης της από τις αρχές και αξίες του δυτικού πολιτισμένου κόσμου, και της απροκάλυπτης στροφής προς τον ισλαμισμό. Αντικατοπτρίζει την επιθετικότητα ενάντια στη χριστιανική και δυτική κουλτούρα, και συγχρόνως αποτελεί απροκάλυπτη εχθρική ενέργεια προς την ελληνική πολιτιστική παράδοση και τα ελληνικά συμφέροντα γενικότερα.
Σε αντίθεση με τη Τουρκία ο δυτικός κόσμος και η εντεταγμένη σ’ αυτόν Ελλάδα χρησιμοποιούν πολιτικές που επιδρούν στο παγκόσμιο γίγνεσθαι με την λεγόμενη ισχύ της ήπιας συμπεριφοράς (soft power). Σαν εργαλεία της εξωτερικής τους πολιτικής χρησιμοποιούν μεταξύ των άλλων τη τέχνη, τα γράμματα, τη μουσική, τη ποίηση και τη λογοτεχνία. Υποστηρίζουν τα θρησκευτικά δικαιώματα των μειονοτήτων, σέβονται και τηρούν τον διεθνή νόμο, προωθούν την ειρήνη, το συμβιβασμό, τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ενώ ο προερχόμενος από τη στέπα έποικος της περιοχής έχει διαφορετική κουλτούρα, και απειλεί ότι «θα έλθει μια νύχτα ξαφνικά». Δεν μετράει γι’ αυτόν η διπλωματία, ο πολιτισμός και η ιστορία , αλλά αποκλειστικά και μόνο η χρήση της βίας (hard power), και το τηρεί ακόμα και σ’ ότι αφορά σε μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο όρος εν προκειμένω hard power καθιερώθηκε στο πανεπιστήμιο Harvard από τον Joseph Nye, και αναφέρεται κυρίως στη διπλωματία, και ο Ερντογάν παρερμήνευσε τη πραγματική του έννοια, και θεωρεί ότι μπορεί να τον χρησιμοποιεί σαν μέσον πίεσης και καταναγκασμού.
Για την εθνική ασφάλεια της Ελλάδος δεύτερος βασικός πυλώνας, πρόσθετα με την ασφάλεια της εδαφικής ακεραιότητας, της κυριαρχίας και της ανεξαρτησίας της, είναι η ασφάλεια της κουλτούρας και του πολιτισμού της. Σύμφωνα με την Μπριτάνικα η ασφάλεια της κουλτούρας και της παράδοσης προστατεύει από απειλές εναντίον, μεταξύ των άλλων, της γλώσσας, των ιδεών, των ηθών, των αντιλήψεων, των ηθικών κωδίκων, των τεχνικών και των εργαλείων της τέχνης, των παραδόσεων και των εθίμων. Περιλαμβάνει αμφότερα τη φυσική προστασία της κληρονομιάς από δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως και την διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας, με την έννοια των εθίμων, των παραδόσεων, κ.τ.λ. Όλα αυτά συμβάλλουν στη κοινωνική συνοχή και τη αλληλεγγύη μεταξύ των πολιτών. Η διατήρηση των πλούσιων παραδόσεων της ελληνοχριστιανικής ορθοδόξου παράδοσης παγκοσμίως είναι ζωτικής σημασίας για την εθνική ασφάλεια της Ελλάδος, και προάγει τα εθνικά της συμφέροντα σε παγκόσμια κλίμακα.
Ο οργανισμός του ΟΗΕ για την προστασία της παγκόσμιας κληρονομιάς προχώρησε στις 16 Νοεμβρίου 1972 σε ανάλογη συνθήκη, με το άρθρο 1 να περιλαμβάνει όλα τα μνημεία, κτίρια ή χώρους ανεκτίμητης παγκόσμιας αξίας, από πλευράς ιστορικής, καλλιτεχνικής, επιστημονικής, αισθητικής, εθνολογικής, σαν κληρονομιά κουλτούρας. Στο άρθρο 4 η συνθήκη καθορίζει ότι κάθε κράτος που συμμετέχει στην συνθήκη είναι υποχρεωμένο να εξασφαλίζει τη προστασία, τη συντήρηση και την διάδοση στις μελλοντικές γενεές της κληρονομιάς αυτής, και με το άρθρο 8 συγκροτήθηκε η Παγκόσμια Επιτροπή Κληρονομιάς για την φυσική και πνευματική προστασία των μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς.
Μετά την απόφαση των τούρκων για την Αγία Σοφία η UNESCO διαμαρτυρήθηκε έντονα και εξέδωσε την εξής ανακοίνωση:
«Ο γενικός διευθυντής της UNESCO λυπάται βαθειά για την απόφαση των τουρκικών αρχών να μεταβάλουν το status της Αγίας Σοφίας, που ελήφθη χωρίς προηγούμενη συζήτηση του θέματος… . Αυτή η απόφαση που ανακοινώθηκε σήμερα δημιουργεί θέμα για τις συνέπειες της μεταβολής του status πάνω στην παγκόσμια αξία του μνημείου. Η UNESCO έπρεπε να ενημερωθεί εκ των προτέρων για αυτή την μεταβολή, ώστε το θέμα να εξεταστεί από την επιτροπή παγκόσμιας κληρονομιάς».
Παρά ταύτα οι τουρκικές αρχές προχώρησαν σε παρόμοια ενέργεια στις 21 Αυγούστου 2020, αυτή τη φορά μετατρέποντας τον ναό της Μονής «Χώρα» σε μουσουλμανικό τζαμί, με αποτέλεσμα την έκδοση από τη UNESCO της απόφασης «210EX/39», που μεταξύ των άλλων: «Καλεί την Τουρκία, με την ιδιότητα της σαν συμβαλλόμενο μέλος στην συνθήκη της UNESCO από το 1972, να σεβαστεί τις υποχρεώσεις της στη συνθήκη και να εφαρμόσει τις σχετικές οδηγίες, λαμβάνοντας υπ’ όψη, ότι η εγγραφή το 1985 στη λίστα της παγκόσμιας κληρονομιάς της Αγίας Σοφίας και του μουσείου Χώρα, σαν μέρος των ιστορικών περιοχών της Istanbul, έγινε με αίτηση της Τουρκίας». Τέσσερα χρόνια μετά την απόφαση αυτή της UNESCO η Τουρκία μετέτρεψε τη μονή «Χώρα» σε μουσουλμανικό τζαμί.
Η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε σθεναρά και στις δύο περιπτώσεις. Στη περίπτωση της Αγίας Σοφίας το Υπουργείο Εξωτερικών δήλωσε: «Αυτή η μετατροπή αποτελεί παραβίαση των υποχρεώσεων της Τουρκίας σχετικά με την σύμβαση 1972 της UNESCO και ρίχνει μια βαρειά σκιά στην υπόληψη της…..Σε εποχή που συγκλίσεις και ενοποιητικές κινήσεις χρειάζονται, κινήσεις που εξάπτουν θρησκευτικές και λοιπές διαιρέσεις και διευρύνουν παρά γεφυρώνουν ρήγματα δεν συμβάλλουν στην προσέγγιση των λαών». Για τη Μονή «Χώρα» το Ελληνικό υπουργείο εξωτερικών δήλωσε : «Η απόφαση των τουρκικών αρχών να αρχίσουν τη λειτουργία της Μονής Χώρα σαν μουσουλμανικό τζαμί, αποτελεί πρόκληση για τη διεθνή κοινότητα, καθώς επηρεάζει και καταστρέφει τον χαρακτήρα του σαν μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς, που ανήκει στην ανθρωπότητα. Η διατήρηση μνημείων παγκόσμιου χαρακτήρα και η συμμόρφωση με τα διεθνή στάνταρ για την προστασία της θρησκευτικής και πολιτιστικής τους κληρονομιάς είναι καθαρή διεθνής υποχρέωση που δεσμεύει όλα τα έθνη».
Ο οικουμενικός πατριάρχης καταδίκασε και τις δύο περιπτώσεις, επαναλαμβάνοντας ότι αμφότερα η Αγία Σοφία και η μονή «Χώρα» έχουν μακράν παράδοση να είναι πηγή έμπνευσης και διαφώτισης για εκατομμύρια ανθρώπων όλου του κόσμου, ανεξάρτητα από τη θρησκεία τους, και κάλεσε τους διεθνείς οργανισμούς και τις κυβερνήσεις του κόσμου να αποτρέψουν την Τουρκία να μετατρέψει το χαρακτήρα των δύο αυτών μνημείων και να δείξει τον ελάχιστο σεβασμό στον ιστορικό τους ρόλο, επαναφέροντας τα στην αρχική τους κατάσταση. Η τελευταία δήλωση που αφορούσε τη μονή «Χώρα» περιελάμβανε και τα εξής «….. Αυτό είναι μια άλλη περιφρονητική πράξη εναντίον της θρησκευτικής ελευθερίας επαναλαμβανόμενη από την τουρκική κυβέρνηση….».
Η τουρκική πράξη έχει διπλή ερμηνεία. Από τη μια μειώνει την υπόληψη της Τουρκίας στη παγκόσμια κοινωνία, επειδή φανερώνει την περιφρόνηση της και συγχρόνως τη μειονεκτική της θέση απέναντι σε μνημεία της χριστιανικής κληρονομιάς, τα οποία απροσχημάτιστα χρησιμοποιεί για τη δική της λατρεία, και από την άλλη φανερώνει, όπως τονίστηκε και από τον πατριάρχη, ότι οι κίνδυνοι για τις θρησκευτικές ελευθερίες της χριστιανοσύνης στη Πόλη, αλλά και τα δικαιώματα του εναπομείναντος εκεί ελληνισμού, δεν θα εκλείψουν ποτέ.
*Ο Γιώργος Γκορέζης είναι Υπτγος ε.α., αρθρογράφος, συγγραφέας