Η τρέχουσα ουκρανική κατάσταση αναδεικνύει παγκόσμιες κρίσεις στο γεωπολιτικό περιβάλλον, όπου το ζήτημα της ενεργειακή κρίση επικρατεί και η οικονομία κλυδωνίζεται. Το μέλλον της ειρήνης θεωρείται εγκλωβισμένο σε μία «Θουκιδίδεια παγίδα» όπου η χομπσιανή, η λοκιανή και η καντιανή διάδραση διαμορφώνουν ανάλογα την εποχή την στρατηγική κουλτούρα και την ταυτότητα των κρατών.
Η σύγχρονη Ουκρανία επιδιώκει να ανατρέψει τη μυθοπλασία που είχε δημιουργήσει στο πέρασμα των χρόνων. Η ενσωμάτωση της θεωρίας του κονστρουκτιβισμού και της Realpolitik στην στρατηγική κουλτούρα της χώρας της προσδίδουν μία «επιθετική πολιτική» και δυναμική ισχύος στη διαχείριση των προκλήσεων της ρωσικής επιθετικής διάθεσης.
Η δε στρατηγική κουλτούρα της Ουκρανίας την ωθεί να συμμαχεί με ισχυρούς γείτονες εξαιτίας της γεωφυσικής της αδυναμίας. Μίας αδυναμίας που ενισχύει τη ζέση για ανεξαρτησία και ελευθερία του λαού και την επιθυμία να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ και στην ΕΕ.
Οι παλιές συνεργασίες της προσέδιδαν τον χαρακτήρα του «αδιάφορου-ασπονδύλωτου θηλυκού» που χαρακτηρίζει τις «αδύναμες» από απόψεως εξοπλισμού στρατιωτικά χώρες. Ο επιθετικός νεορεαλισμός προσδίδει χροιά θεσμικού φιλελευθερισμό και προετοιμάζει τη Ουκρανία για το προενταξιακό της καθεστώς στην ΕΕ.
Ιστορικά, η Ουκρανία εμπλέκει μύθους και συμβολισμούς από την εποχή των Κοζάκων, αναδεικνύει τη γεμάτη ανδραγαθήματα περιοχή της Ζαπορίζια, συμπράττει στην Πολωνική Κοινοπολιτεία (1764), αντιστέκεται στις επιθέσεις της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και στις επιδρομές των αλλόθρησκων Τούρκων και Ταρτάρων Τσέτσων. Στα νεότερα χρόνια θωρακίζει τα σύνορα της χριστιανικής Ευρώπης και αντιστέκεται στις σύγχρονες προκλήσεις των κρατών της Ευρασιατικής Ένωσης.
Παρά ταύτα πολιτικοί αναλυτές όπως ο Andriy Okara την χαρακτηρίζουν χώρα πολιτικά «αδιάφορη και αδύνατη» που αποδέχεται το ρωσικό δεσποτισμό που τη μετατρέπει σε «δορυφόρο» της Ρωσίας. Η τάση αυτή έχει ενσωματωθεί στην πολιτική και στην στρατηγική της κουλτούρα. Θεωρητικά επηρεάζεται από τον κονστρουκτιβισμό που διευρύνει την νεορεαλιστική προσέγγιση σε θέματα ασφάλειας. Ο ιστορικός J.Snyder υποστηρίζει ότι η κουλτούρα διαμορφώνεται από τις ιστορικές συγκυρίες κατά την πολιτική λήψη των αποφάσεων. Η διπλωματία που ακολουθεί τον νεορεαλισμό στην πολιτική επαναφέρει την γεωπολιτική μορφή του Κράτους, ως Μορφή Ζωής κατά τον Ratzel (1916).
Η πολιτική αυτή διαχειρίζεται τις κρίσεις, ενισχύει την άμυνά της απέναντι στις «ασύμμετρες απειλές» των «proxy crimes» και διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική της χώρας. Η ιστορικότητα της περιοχής από την ανεξαρτητοποίησή της Ουκρανίας μέχρι σήμερα διακρίνεται για τον «χαμηλών τόνων» του χαρακτήρα των Ουκρανών από την Βυζαντινή εποχή «των συγκρούσεων» μέχρι σήμερα καθώς είναι ο λαός που εκφράζεται με «αγάπη και λουλούδια».
Η «απομάγευση» του κόσμου μετά τον Α΄ & Β΄ ΠΠ διαμόρφωσε τον γεωγραφικό σχηματισμό, ένωσε τα κράτη υπό την ομόσπονδη μορφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως «μαλακή δύναμη ισχύος» που επιδιώκει να ενισχύσει τις περιφερειακές χώρες και να διαχειριστεί ανάλογα τις αναδυόμενες, γεωπολιτικές, οικονομικές ή πολιτισμικές κρίσεις των χωρών της Ευρασίας κατά τον Huntington S.(1927-2008).
Η ΕΕ εμφάνισε αίσθημα «ουκρανικής κόπωσης» λόγω σημαντικού χάσματος μεταξύ της εγχώριας πραγματικότητας, όπως είναι η δυστοκία της ελευθερίας του λόγου και της δικαιοσύνης σε αντιδιαστολή με τη διαχείριση της κοινωνικής, οικονομικής συνοχής και της πολυπολιτισμικότητας που επικρατεί στα Δυτικά Βαλκάνια.
Το 1993 η Βουλή της Ουκρανίας εξέφρασε την επιθυμία για ένταξη στην ΕΕ παρά ταύτα η ενταξιακή της πορεία δεν ολοκληρώθηκε λόγω δυσπιστίας της ΕΕ ότι η Ουκρανία είναι συνεχιστής του «Σλαβικού συστήματος», δηλ. υποστηρικτής της Ρωσίας κατά την άποψη του Brzezinski, επειδή δημιουργήθηκε από τη Σοβιετική διάλυση (1991). Η άποψη αυτή ενισχύθηκε από την διαφωνία της ΕΕ με το ΝΑΤΟ στο θέμα του πυρηνικού αφοπλισμού. Η θέση του S. Huntington εστιάζει στην ειρηνική αδυναμία συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών, κουλτούρων και πολιτισμών.
Η ευρωπαϊκή στρατηγική για την Ουκρανία προωθεί τις δημοκρατικές, οικονομικές μεταρρυθμίσεις, τις προενταξιακές αιρεσιμότητες στη διασφάλιση της σταθερότητας και της ασφάλειας για επικράτηση της ειρήνης στην Ευρώπη. Η θέση της ΕΕ για την Ουκρανία διέφερε από τις πολιτικές της για τα άλλα κράτη. Η ευρωπαϊκή κοινότητα αντιλήφθηκε ότι ο ρόλος της Ουκρανία είναι σημαντικός καθώς υποστηρίζει την περιφερειακή εδραίωση, την ασφάλεια και την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής. Επιτρέπει τη δικαίωση της λαμβάνοντας ένα «θετικό μήνυμα» κατά τη Σύνοδο Κορυφής του Γκέτεμποργκ (2017).
Ο Brzezinski υποστήριζε ότι ο κύριος λόγος της αδυναμίας της Ουκρανίας να παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην περιοχή είναι να ενισχύσει το συναίσθημα του πατριωτισμού, να μειώσει| τον υψηλό δείκτη διαφθοράς των πολιτικών ελίτ της χώρας κατά την προενταξιακή της πορεία στην ΕΕ. Η μείωση του δημοκρατικού της ελλείμματος συνείσφερε στην πορεία αυτή (2001), όπως συζητήθηκε και στη Σύνοδο Κορυφής Ουκρανίας-ΕΕ στη Γιάλτα.
Παρά ταύτα, η ΕΕ εμφανίζει συναίσθημα «ουκρανικής κόπωσης» λόγω του γεγονότος ότι η Ουκρανία εμφάνιζε αδυναμία να διαχειριστεί τις πολιτικές διαφορές στο εσωτερικό της όπως το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου και της δικαιοσύνης. Παραδείγματα, η κρίση «Κούτσμα-Πύλη», το «σκάνδαλο Κολτσούγκα» και η λανθασμένη ουκρανική ρητορική της εξωτερικής πολιτικής πριν την ρωσική επίθεση.
Το γεωφυσικό προτέρημα της χώρας, οι μεγάλες επίπεδες επιφάνειες, μειονεκτούν στο θέμα της άμυνας. Η παρούσα κατάστασή της την ωθεί να ενισχύει την άμυνά της, να αντικρούει τον εισβολέα με όπλο τον ανταρτοπόλεμο των πόλεων αφού η γεωφυσική της κατάσταση και ο στρατιωτικός της εξοπλισμός δεν της επιτρέπουν να αμύνεται σε «ανοιχτή γραμμή». Οι συνεχείς συμμαχίες με γείτονες ενισχύουν τη διεθνή θέση της, ενώ ταυτόχρονα συμμετέχει στον πόλεμο του Κοσσόβου, στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ και στη Λιβύη.
Επιδιώκει τη συμμαχία με το ΝΑΤΟ, ως σύμμαχος χώρα της Πολωνίας, σύμφωνα με τη θεωρία της συμμαχικής επέμβασης, την «Komorowski Doctrine». Αξίζει να σημειωθεί ότι η κρίση εμπιστοσύνης της ΕΕ προς την Ουκρανία και η στρατηγική αβεβαιότητα και των δύο παραγόντων (ΕΕ, ΝΑΤΟ) επηρέασαν τις αυξανόμενες γεωπολιτικές αντιθέσεις στην ήπειρο και την αρνητική στάση των Ουκρανών απέναντι στην Ε.Ε.
Έτσι, αν το 2010, το 52,8% των ερωτηθέντων υποστήριξε την ιδέα της ένταξης της Ουκρανίας στην ΕΕ, το πρώτο εξάμηνο του 2013 μόνο το 45,8% ήταν υπέρ και αυτό λόγω των βεβαρυμμένου σκηνικού των οικονομικών σκανδάλων και της αυξημένης διαφθοράς που λάμβαναν χώρα στην ουκρανική σκηνή.
Ενδιαφέρουσα κρίνεται η διαχείριση της κοινής γνώμης μετά τη σύνοδο κορυφής στο Βίλνιους (2013) για το ουκρανικό ζήτημα. Το 60% των ερωτηθέντων θεώρησε την προενταξιακή σύνδεση με την ΕΕ ως την κύρια προϋπόθεση για τη βελτίωση της κατάστασης στη χώρα. Τον Δεκέμβριο του 2015 το 56% των ερωτηθέντων υποστήριξε την ιδέα της ένταξης στην ΕΕ, ενώ τον Σεπτέμβριο του 2016 μόνο το 49,7% των ερωτηθέντων ήταν υπέρ. Η επίδραση της κοινής γνώμης επηρεάζεται κυρίως από τη διαφθορά, την ανομία που επικρατεί στην Ουκρανία. Ο Ντόναλντ Τουσκ, ο τότε πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, υποστήριξε ότι «ο ουκρανικός λαός αξίζει τα καλύτερα» και ότι «η επιτυχία της Ουκρανίας θα είναι και επιτυχία της Ευρώπης» (2016). Το κύριο καθήκον για την ουκρανική κυβέρνηση είναι να εφαρμόσει στο εξωτερικό της περιβάλλον ανάλογη στρατηγική κουλτούρα για τη διασφάλιση των γεωγραφικών της συνόρων, των γεωπολιτικών της διεκδικήσεων με σεβασμό απέναντι στην ιστορία της.
Συμπεράσματα
Οι σχέσεις Ουκρανίας-ΕΕ καθορίζονται από τη στρατηγική κουλτούρα, την πολιτική των ελίτ, επηρεάζει τα κόμματα, τη διαφάνεια, αποδυναμώνει το δημοκρατικό έλλειμμα που τροχοπεδεί τον εξευρωπαϊσμό στην προενταξιακή πορεία της Ουκρανίας. Η συνεχής επιθετική πολιτική της Ρωσίας για την ανακατάληψη των ουκρανικών εδαφών στρέφει την Ουκρανία προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και απαιτεί να διευθετηθούν θέματα ασφάλειας, όπως την ανάσχεση της ρωσικής επιθετικότητας, την ειρηνική διαχείριση των αναδυόμενων προβλημάτων λόγω της ρωσικής εισβολής, μείωση της φυγής των Ουκρανών και την οικονομική της ενίσχυση.
Η ΕΕ εμφανίζει αδυναμία να διαχειριστεί τα ενεργειακά θέματα, να αντιληφθεί ότι Ουκρανία είναι μέρος της Ευρώπης μία χώρα που διαχειρίζεται με δυσκολία τις πολιτικές επιταγές απέναντι στα συμφέροντα των ελίτ και στη διαχείριση των αιρεσιμοτήτων.
Οι ασύμμετρες σχέσεις μεταξύ Κιέβου και Βρυξελλών πρέπει να αναθεωρηθούν, μπορεί η ΕΕ να έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να καθορίζει την ενταξιακή προοπτική οποιουδήποτε κράτους και τον χρόνο ένταξής του, να αξιολογεί τα αποτελέσματα της εφαρμογής των διμερών συμφωνιών (ΣΕΣΣ, Σχέδια Δράσης και Συμφωνία Σύνδεσης), όμως απαιτείται ευελιξία και . Η ασφάλεια των ευρωπαϊκών χωρών είναι θεμελιώδης επιταγή για την ΕΕ.
Η πρώτη πραγματική πρόκληση για τη στρατηγική και γεωπολιτική δέσμευση της ΕΕ στον 21ο αιώνα είναι η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Η αναποτελεσματικότητα στην εφαρμογή των διατάξεων της Συμφωνίας Σύνδεσης συντηρεί την αδυναμία των πολιτικών θεσμών στην Ουκρανία και αντικατοπτρίζει αρνητικά στη στάση της ΕΕ προς τη χώρα. Στην καλύτερη περίπτωση, η κατάσταση παρέχει το σενάριο της μακροπρόθεσμης επιλεκτικής προσέγγισης. Στη χειρότερη περίπτωση, οι συντηρητικές προσεγγίσεις θα ενταθούν στην ΕΕ, γεγονός που θα αφήσει την Ουκρανία πίσω από τις «τελευταίες» γραμμές επιτρέποντας στη Ρωσία να ασκήσει πίεση στην Ουκρανία.
Ως εκ τούτου, η Ουκρανία και η ΕΕ πρέπει να οικοδομήσουν περαιτέρω σχέσεις με βάση την αρχή της κοινής συμμετοχής και υλοποίηση τις υποχρεώσεις των αιρεσιμοτήτων η πρώτη. Η ΕΕ πρέπει να εγκαταλείψει τις μονομερείς απαιτήσεις, προσφέροντας μέσα απλοποίησης και υλοποίησης σε στενή συνεργασία με το Κίεβο με σαφείς μηχανισμούς στήριξης και ελέγχου για την εφαρμογή τους.