Μαρία Φιλιώ Τριδήμα, Συντονίστρια του Θεματικού Δικτύου για την Ελληνική Διασπορά, Ινστιτούτο ΕΝΑ
Στις 31.03.2024 ολοκληρώθηκε η διαδικασία διαβούλευσης του Στρατηγικού Σχεδίου για τον Απόδημο Ελληνισμό 2024-2027 του Υπουργείου Εξωτερικών, η οποία ξεκίνησε περί τα μέσα Φεβρουαρίου. Συνολικά, το Στρατηγικό Σχέδιο περιλαμβάνει έξι Στρατηγικούς Άξονες, οι οποίοι αποτυπώνουν το όραμα, τους στόχους και τις επιχειρησιακές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση των δεσμών της Ελληνικής Διασποράς με την Ελλάδα και την οικοδόμηση εμπιστοσύνης. Το τελικό κείμενο θα παρουσιαστεί με το πέρας της διαβούλευσης, και αφού ληφθούν υπόψη οι προτάσεις που θα υποβληθούν από τους πολίτες, τους κοινωνικούς και θεσμικούς εταίρους και τις παροικιακές οργανώσεις από όλον τον κόσμο. Ωστόσο, σχόλια και προβληματισμοί σχετικά με το περιεχόμενο και τις κατευθύνσεις του Στρατηγικού Σχεδίου έχουν ήδη αναδειχθεί σε ΜΜΕ της ομογένειας.
Στο πλαίσιο του διαλόγου που καλλιεργείται από το Θεματικό Δίκτυο του Ινστιτούτου ΕΝΑ για την Ελληνική Διασπορά, κοινό σημείο αναφοράς των προβληματισμών φαίνεται να αποτελεί το εξαιρετικά ελλαδοκεντρικό/εθνοκεντρικό πνεύμα του Στρατηγικού Σχεδίου και η αντίστοιχη ρητορική του. Όπως αναφέρουν κάποιοι αρθρογράφοι της Διασποράς, οι αναφορές που αφορούν στο δίπολο «μητροπολιτικό κέντρο» (Ελλάδα) vs Ομογένεια (περιφέρεια), οι οποίες επαναλαμβάνονται σε πολλές σελίδες του Στρατηγικού Σχεδίου, αποτελούν μερικές μόνο από τις εκφράσεις του ελλαδοκεντρισμού/εθνοκεντρικού αφηγήματoς.
Η χρήση του όρου «χώρες υποδοχής» (σ. 5) για τις πατρίδες των δεύτερης και τρίτης γενιάς ελληνικής καταγωγής μεταναστών, αποτελεί ακόμη μία. Για τους αρθρογράφους που ασκούν κριτική, η οπτική αυτή διατρέχει σχεδόν όλους τους Στρατηγικούς Στόχους του Σχεδίου. Προς αυτή την κατεύθυνση, υποστηρίζουν ότι ο Στρατηγικός Στόχος 5 υπό τον τίτλο: «Eνίσχυση των διμερών και πολυμερών συνεργασιών στον Τομέα της Διασποράς» ουδόλως ενσωματώνει τη διασπορική οπτική, αφού προσβλέπει ρητά ότι: «η Διασπορά αποτελεί εργαλείο ενίσχυσης των σχέσεων της Ελλάδας με τα άλλα κράτη» (σ. 27). Το ίδιο φαίνεται να επαναλαμβάνεται στον Στρατηγικό Στόχο 2, ο οποίος αναφέρεται ρητά στην ανάγκη να αξιοποιηθεί η παρουσία του ομογενειακού στοιχείου για την προώθηση θεμάτων ελληνικού ενδιαφέροντος και την ενσωμάτωσή τους στις κοινωνίες/χώρες υποδοχής.
Θεωρητικοποιώντας τους προβληματισμούς που αναδεικνύονται στα ομογενειακά ΜΜΕ, γίνεται εύκολα κατανοητό ότι το πνεύμα και το περιεχόμενο του Στρατηγικού Σχεδίου του ΥΠΕΞ αναπαράγει μία ρητορική που θέλει την Ελλάδα «εθνικό» κέντρο όλων των εξελίξεων και τη Διασπορά «δορυφόρο» και περιφέρεια της.
Αντιμετωπίζοντας τη Διασπορά ως: α) μία ενιαία πολιτισμική οντότητα και β) αποκλειστική προέκταση της Ελλάδας, το Στρατηγικό φανερώνει ότι οι συντάκτες του δεν καμία έχουν αντίληψη γύρω από το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές ελληνικές Διασπορές, με ξεχωριστή ιστορία και διαδρομή στο χρόνο. Οι Έλληνες της Διασποράς δεν αποτελούν μία ενιαία, μονοδιάστατη και ομοιογενής κατηγορία. Ούτε οι παροικίες τους αποτελούν μία απλή προέκταση της Ελλάδας. Εμβαθύνοντας, η Διασπορά αποτελείται από ένα σύνολο επιμέρους πολιτισμικών οντοτήτων. Αυτές διαφοροποιούνται μεταξύ τους λόγω των διαφορετικών ιστορικών και πολιτισμικών συνθηκών που τις διαμόρφωσαν και βιωμένων μεταναστευτικών εμπειριών. Ταυτόχρονα, η Διασπορά ή ακριβέστερα οι Διασπορές (ελληνοαμερικανική, ελληνοαυστραλιανή και ούτω καθεξής) αποτελούν αυτόνομες οντότητες, οι οποίες αν και συνδέονται οργανικά με την Ελλάδα, εντούτοις έχουν διαγράψει τη δική τους πορεία στον χρόνο και χώρο, δημιουργώντας τις δικές τους εκπαιδευτικές δομές, τα δικά τους σχολεία στο πλαίσιο της αυτο-οργάνωσης τους, τα δικά τους πολιτιστικά δρώμενα και φεστιβάλ κ.λπ, διατηρώντας την αυτονομία τους σε πολιτισμικό και πολιτικό επίπεδο.
Η περίπτωση των πανεπιστημιακών Τμημάτων Εδρών Νεοελληνικών Σπουδών είναι ενδεικτική. Όπως μπορεί εύκολα να καταδειχθεί τα πανεπιστημιακά Τμήματα/Έδρες και τα Προγράμματα Νεοελληνικών Σπουδών ανά τον κόσμο, χαράσσουν τη δική τους ερευνητική ατζέντα, συνομιλώντας καθημερινά με διεθνή ρεύματα σκέψης, και αντιμετωπίζοντας την Ελλάδα σε ένα κοσμοπολίτικο πλαίσιο. Χαρακτηριστική είναι επίσης η περίπτωση της πολιτιστικής παραγωγής των Ελλήνων των Διασπορών και συγκεκριμένα των Ελλήνων της Αμερικής. Tις τελευταίες τρεις δεκαετίες, η πολιτιστική παραγωγή των Ελλήνων της Αμερικής σημειώνει αξιοσημείωτη αύξηση, ως αποτελεί απόρροια της διακίνησης γνώσεων, ανθρώπων και κεφαλαίων στο διεθνικό πεδίο (Αναγνώστου, 2019).
Το Στρατηγικό Σχέδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό 2024-2027 του ΥΠΕΞ λοιπόν φαίνεται να αποτυγχάνει να κατανοήσει το πολυδιάστατο φαινόμενο της Διασποράς και την εξέλιξη του στο χρόνο και χώρο, προσεγγίζοντας τη σχέση Ελλάδας και Διασπορών υπό την παραδοσιακή λογική ενός «διασπορικού τρίγωνου», αγνοώντας όλες τις σύγχρονες προσεγγίσεις των «Διασπορικών Σπουδών» και των διασποριστών. Για τους υπερασπιστές του «διασπορικού τριγώνου», τα μέλη μίας παροικίας αποτελούν απλά τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των δύο κρατών, εφόσον τα μέλη μιας παροιίας προέρχονται από ένα εθνικό κράτος, αλλά διαμένουν, εργάζονται και δραστηριοποιούνται σε ένα άλλο. Υπό αυτή την έννοια, τα μέλη μιας παροικίας δημιουργούν ένα ισορροπημένο τρίπολο ανάμεσα στη χώρα προέλευσης (εθνικό κράτος προέλευσης), τη χώρα υποδοχής (εθνικό κράτος υποδοχής) και την οργανωμένη Διασπορά (παροικίες) (Δαμανάκης, 2004). Προς αυτή την κατεύθυνση, το εθνικό κέντρο οφείλει να μεριμνά, παρεμβαίνοντας και καθορίζοντας τα πεπραγμένα στη Διασπορά. Οι διασπορικές ομάδες όμως είναι αυτονομημένες τόσο από την χώρα προέλευσης όσο και από τη χώρα καταγωγής, όπως τεκμαίρεται στις «Διασπορικές Σπουδές», ενώ η σχέση τους με την Ελλάδα είναι αμφίδρομη και ισότιμη.
Το Στρατηγικό Σχέδιο Απόδημου Ελληνισμού 2023-2027 του ΥΠΕΞ φαίνεται να μην αναγνωρίζει την αξία της διασπορικής προσέγγισης. Για τους επικριτές, το Στρατηγικό Σχέδιο παραμένει προσανατολισμένο αποκλειστικά σε ομογενείς και απόδημους, παραπέμποντας σε παρωχημένα οργανωτικά σχήματα. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά στο Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού, το οποίο δοκιμάστηκε και απέτυχε κατά το παρελθόν. Στο ίδιο μήκος κύματος, η ανάδειξη της Ορθοδοξίας ως το κατεξοχήν συστατικό της ελληνικής ταυτότητας από τους συντάκτες του Στρατηγικού Σχεδίου Απόδημου Ελληνισμού 2023-2027 του ΥΠΕΞ προκαλεί επίσης ανησυχία. Ως συνέπεια, αρκετοί ήταν οι προβληματισμοί για τον Στρατηγικό Στόχο 4, ο οποίος αναφέρεται στην ανάγκη ανάδειξη του θεσμού της Ορθοδοξίας σε βασικό συνεκτικό παράγοντα του «μητροπολιτικού κέντρου» και της ομογένειας.
Χωρίς να αμφισβητείται η σπουδαιότητα της Ορθοδοξίας ως πολιτιστική συνιστώσα του σύγχρονου Ελληνισμού, ο προβληματισμός όλων όσων έχουν τοποθετηθεί επί του θέματος θεμελιώνεται στο επιχείρημα ότι το ειδικό βάρος της Εκκλησίας και της Ορθοδοξίας στη διαμόρφωση ατομικών και κοινωνικών ταυτοτήτων έχει υποχωρήσει με την εκκοσμίκευση των κοινωνιών. Την ίδια στιγμή, η ελληνικότητα στις διασπορικές κοινωνίες συγκροτείται και εκφράζεται με διάφορες εκφάνσεις και με διαφορετικούς τρόπους από αυτούς που συναντά κανείς στην Ελλάδα (Δαμανάκης, 2004; Αναγνώστου, 2020). Επομένως, η επιμονή στην ανάδειξη του θεσμού της Ορθοδοξίας παραγνωρίζει τις δημογραφικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί, λόγω της πραγματοποίησης μικτών γάμων κτλ., και τις κοινωνικές μεταβολές που έχουν συμβάλει στον πλουραλισμό των εκφράσεων της ελληνικότητας. Η περίπτωση των νέων της Διασποράς είναι ενδεικτική, καθώς στοιχεία καταδεικνύουν ότι: α) η δια ζώσης και η διαδικτυακή συμμετοχή τους σε δίκτυα ανταλλαγής και αλληλεπίδρασης με την Ελλάδα, β) η εκμάθηση ελληνικών παραδοσιακών χορών σε συλλόγους παροικιακών οργανώσεων και γ) η εκμάθηση του ελληνικού πολιτισμού, αποτελούν από τις σημαντικότερες εκφράσεις της ελληνικότητας τους.
Πέρα όμως από τις εκφάνσεις ελληνικότητας και την προβολή του παραδοσιακού «διασπορικού τρίπολου», αρκετοί αρθρογράφοι εμφανίζονται προβληματισμένοι γύρω από την εκτενή ψηφιακότητα και χρήση των νέων τεχνολογιών: α) στις υπηρεσίες των Προξενικών Αρχών (Στρατηγικός Στόχος 6 υπό τον τίτλο: «Αναβάθμιση των παρεχόμενων από τις Προξενικές Αρχές υπηρεσιών») και β) στην εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού (Στρατηγικός Στόχος 3), και την πλήρη απουσία αναφορών γύρω από την ανάγκη στελέχωσης των Προξενικών Αρχών και των σχολείων της Διασποράς ανά τον κόσμο. Με αυτό το σκεπτικό, το Στρατηγικό Σχέδιο του ΥΠΕΞ, που στόχο έχει την ενίσχυση των δεσμών της Ελληνικής Διασποράς με την Ελλάδα και την οικοδόμηση εμπιστοσύνης, προβληματίζει, προκαλεί ερωτήματα και συνοδεύεται από περιορισμένη αισιοδοξία.
Πηγές
Αναγνώστου, Γ. (2019). «Ελληνοαμερικανική πολιτισμική παραγωγή στην ελληνική γλώσσα», Ergon: Greek/American Arts and Letters. 16 March 2019
https://ergon.scienzine.com/article/blog/producing-greek-america-in-greek-gr
Anagnostou, Y. (2020). Greek American Youth: Μultiplying Routes to Hellenism as Cultural Policy, American Journal of Contemporary Hellenic Issues, 11, 1-7. https://www.ahifworld.net/journal-issues/archives/04-2020.
Δαμανάκης, Μ. (Επιμ.). (2004). Θεωρητικό πλαίσιο και προγράμματα σπουδών για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση στη διασπορά. ΕΔΙΑΜΜΕ. http://www.ediamme.edc.uoc.gr/diaspora/index.php?option=com_content&view=article&id=230:2014-06-29-14-45-45&catid=137&Itemid=656&lang=el
Σχετικές ιστοσελίδες
EΘΝΙΚΟΣ ΚΗΡΥΚΑΣ (2024) Παρουσιάστηκε το Στρατηγικό Σχέδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό 2024-2027 - «Εθνικός Κήρυκας» (ekirikas.com) https://www.ekirikas.com/parousiastike-to-stratigiko-schedio-g/
ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (2024 b). Απόδημος Ελληνισμός: όταν μια μπροσούρα ονομάζεται στρατηγικός σχεδιασμός! - Neos Kosmos https://neoskosmos.com/el/2024/03/03/dialogue/opinion/apodimos-ellinismos-otan-mia-mprosoura-onomazetai-stratigikos-schediasmos/
ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ (2024). Στρατηγικό Σχέδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό (mfa.gr)- https://www.mfa.gr/strategiko-shedio-gia-apodemo-ellenismo.html
HELLENIC DIASPORA NET (2024). Στρατηγικό σχέδιο για τον Απόδημο Ελληνισμό του Υπ. Εξωτερικών- hellenic-diaspora.net- https://hellenic-diaspora.net/el/ellada/551-stratigiko-sxe-dio-gia-ton-apo-dimo-ellinismo
NEOS KOSMOS (2024)- Diatribe: Greece’s three year plan - Neos Kosmos-https://neoskosmos.com/en/2024/03/09/dialogue/opinion/diatribe-greeces-three-year-plan/