Ο άνθρωπος, έχοντας κατακτήσει ως πολίτης τόσα πολλά, καλά και… «δίκαια» δικαιώματα,
με ηθική ακεραιότητα, που αφυπνίζει ακόμη και τις πιο ράθυμες ψυχές,
οφείλει να δημιουργήσει τις συνθήκες μιας νέας επανάστασης!
Η περίοδος της Αναγέννησης (μέσα του 14ου αιώνα-16ος αιώνας), με τη στροφή στην αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή παιδεία, επανέφερε τις βασικές ανθρωπιστικές αρχές του επονομαζόμενου κλασικού ανθρωπισμού. Έτσι, κατά την περίοδο του επακολουθήσαντα Διαφωτισμούi (1688-1789), που οι Γάλλοι ονόμασαν «Siècle des lumières» (Αιώνας των Φώτων), διαδόθηκαν όλες εκείνες οι αξίες που μας έκαναν να μιλούμε πλέον για τον αναγεννησιακό ανθρωπισμό. Οι διαφωτιστές και οι εγκυκλοπαιδιστές στη Γαλλία (Ρουσώ, Βολταίρος, Ντιντερό κ.ά.) και οι βρετανοί φιλόσοφοι (Λοκ, Χιούμ, Μπέρκλεϋ κ.ά.) συνέβαλαν στην ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας και του εγγενούς χαρακτήρα των «φυσικών» δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Πράγματι, η φιλοσοφική θεώρηση των «φυσικών δικαιωμάτων» κατά την Αναγέννηση και ιδιαίτερα οι αντιλήψεις του Λοκ (1632-1704) καθόρισαν την εξέλιξη της υπόθεσης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και αποτέλεσαν ηθικό και θεωρητικό έρεισμα της Αμερικανικής Επανάστασης (1775-1783), της σύνταξης του Συντάγματος των ΗΠΑ (1787) και της Γαλλικής Επανάστασης (1789-1799). Ο Λοκ υποστήριξε ότι ο άνθρωπος και το κράτος συνάπτουν ένα είδος «κοινωνικού συμβολαίου» με αμοιβαίες υποχρεώσεις, δικαιώματα και παραχωρήσεις. Συγκεκριμένα, ο άνθρωπος δέχεται να απωλέσει μέρος των εγγενών δικαιωμάτων του (εκούσια παραχώρηση) με στόχο αφενός την οικοδόμηση πολιτισμένων και λειτουργικών κοινωνιών και αφετέρου την προστασία του ίδιου από τις αυθαιρεσίες των ισχυρότερων συνανθρώπων του. Βασική αρχή αυτής της θεωρητικής κατασκευής του Λοκ ήταν το δικαίωμα του ανθρώπου να επαναστατεί όταν το κράτος παραβίαζε μέρος των υποχρεώσεων του «κοινωνικού συμβολαίου», θέση που εν μέρει «καθαγίασε» τις επαναστατικές κινήσεις που ακολούθησαν.
Στις 4 Ιουλίου του 1776, εν μέσω του αιματηρού πολέμου για την ανεξαρτησία των ΗΠΑ από τη Βρετανία (1775-1783), ψηφίζεται στη Φιλαδέλφεια η Διακήρυξη της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας που συμπυκνώνει τις αρχές και τις αξίες του Διαφωτισμού, ενώ μερικά χρόνια μετά (1787), στην ίδια πόλη, ψηφίζεται το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών, το παλιότερο σύνταγμα ενός έθνους. Κορύφωση της προσπάθειας της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης στις ΗΠΑ αποτελεί η «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Πολίτη» του 1791 που κατοχυρώνει δικαιώματα και ελευθερίες που μόλις δύο χρόνια πριν κατοχυρώθηκαν στη Γαλλία στο πλαίσιο της «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» (1789).
Πράγματι, η γνωστή σε όλους Déclaration des droits de l’homme et du citoyen του 1789, δεν αποτελεί απλά άλλο ένα βήμα, αλλά το πρώτο από τα τρία βασικά βήματα της νεότερης ιστορίας για την κατοχύρωση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Τέθηκαν οι βάσεις του σημερινού κράτους δικαίου και προετοιμάστηκε το έδαφος για την ανάδειξη της αξίας της ανθρώπινης υπόστασης. Η Διακήρυξη, που αποτέλεσε επιγέννημα και κύριο αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης, εγγυάται ατομικές και πολιτικές ελευθερίες, όπως το δικαίωμα της ελευθερίας, της ασφάλειας, και της περιουσίας, ενώ ταυτόχρονα προωθεί την ισότητα και τη δικαιοσύνη που εδράζεται στη βάση της συλλογικής συνείδησης και έκφρασης. Όλα αυτά τα δικαιώματα, που σχηματικά ονομάζουμε πρώτη γενιά δικαιωμάτων, συνθέτουν τις αξίες και τις αρχές του κλασικού αλλά και του αναγεννησιακού ανθρωπισμού.
Το δεύτερο βήμα αυτής της πορείας προς την κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων θα μπορούσε δικαίως να θεωρηθεί η Ρωσική Επανάσταση του 1917. Μπορεί, στον σχεδόν ενάμιση αιώνα που μεσολάβησε από τη Διακήρυξη της Γάλλων (1789) μέχρι και το 1917, να σημειώθηκαν κι άλλες πολλές προσπάθειες, όμως η Οκτωβριανή Επανάσταση αποτελεί έναν αξιοσημείωτο σταθμό, καθώς τα νέα δικαιώματα ήταν απότοκο επανάστασης και αιματοχυσίας. Δεν ήταν το απαύγασμα ζυμώσεων, συνθέσεων και κοινωνικών συμψηφισμών, αλλά η απαίτηση μίας ζώσας και δραστήριας εργατικής τάξης που δεν επέτρεψε στις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής να εδραιώσουν ακόμη περισσότερο «την εξουσία του κεφαλαίου εις βάρος τους». Πράγματι, αφού η αστική τάξη κατόρθωσε να διατηρήσει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες του 1789, μετασχηματίστηκε σε άρχουσα τάξη και δημιούργησε, μέσω της εκβιομηχάνισης και της κεφαλαιοκρατίας, μία νέα τάξη προς εκμετάλλευση. Την εργατική Τάξη!
Μερικά χρόνια νωρίτερα, οι Γερμανοί φιλόσοφοι Καρλ Μαρξ (1818-1883) και Φρίντριχ Ένγκελς (1820-1895) στα έργα που συνέγραψαν, «Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο» και το «Κεφάλαιο», και σε άλλα προσωπικά τους έργα, αφού μελέτησαν τη φύση, τη λειτουργία του κεφαλαίου, το ρόλο του, αλλά και τους συσχετισμούς του με την εργατική τάξη, έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη και την ωρίμανση του εργατικού κινήματος. Η ηθικοφιλοσοφική τους αναζήτηση συμπληρώθηκε λίγο αργότερα από τον Βλαντίμιρ Ιλίτς Ουλιάνοφ (1870-1924), γνωστό με το ψευδώνυμο Λένιν. Το θεωρητικό τους οικοδόμημα, έχοντας πλέον βρει ερείσματα στις τάξεις των ανθρώπων που υπέφεραν από την εκμετάλλευση των βιομηχανικών κοινωνιών, πέρασε γρήγορα από το θεωρητικό επίπεδο στο πρακτικό, με το προλεταριάτο να βρίσκεται στις επάλξεις για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Έτσι, από την ρωσική επανάσταση προέκυψαν τα δικαιώματα που συνηθίζουμε να ονομάζουμε σχηματικά «δεύτερη γενιά δικαιωμάτων», δηλαδή οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά δικαιώματα.
Ένα τρίτο βήμα στο όλο εγχείρημα καταγράφεται αμέσως μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945). Όλα τα φιλειρηνικά κράτη, βγαίνοντας από τη λαίλαπα του ΒΠΠ, απογοητευμένοι από την αποτυχία της παλιάς «Κοινωνίας των Εθνών» (1919-1945ii), ίδρυσαν στις στάχτες της τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (1945). Με την ίδρυση του ΟΗΕ, τα 51 κράτη μέλη που αρχικά τον θεμελίωσαν (193 σήμερα), ανανέωσαν τις αμοιβαίες υποσχέσεις τους για τη προσπάθεια διατήρησης της ειρήνης και την αποφυγή ενός νέου καταστροφικού πολέμου.
Τρία χρόνια αργότερα, το 1948, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ συντάσσει την «Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων». Η Ελέανορ Ρούζβελτ, χήρα του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών Φρανκλίνου Ρούζβελτ, θεωρείται η εμπνεύστρια της όλης προσπάθειας, την οποία μάλιστα η ίδια είχε ονομάσει «Magna Carta όλων των Εθνών». Ο ΟΗΕ υιοθέτησε την Οικουμενική Διακήρυξη στις 10 Δεκεμβρίου 1948, προτρέποντας έτσι τα 193 μέλη του να εντάξουν, αν όχι όλα τα άρθρα της, έστω κάποια από αυτά, στο Σύνταγμα τους. Βασικό πρόβλημα είναι η αδυναμία επιβολής τους με την αξία νόμου, καθώς δεν αποτελεί δεσμευτική αρχή. Γι’αυτό τον λόγο παρατηρείται κατάφωρη καταπάτηση κάποιων δικαιωμάτων (ή και όλων κατά περίπτωση), ακόμη και από κράτη που στον ΟΗΕ παρουσιάζονται ως θιασώτες τους.
Οικουμενική Διακήρυξη, Άρθρο 1:
«Η παραβίαση και η περιφρόνηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου οδήγησαν σε πράξεις βαρβαρότητας, που εξεγείρουν την ανθρώπινη συνείδηση και η προοπτική ενός κόσμου όπου οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι να μιλούν και να πιστεύουν, λυτρωμένοι από τον τρόμο και την αθλιότητα, έχει διακηρυχθεί ως η πιο υψηλή επιδίωξη του ανθρώπου...Όλα τα ανθρώπινα πλάσματα έχουν γεννηθεί ελεύθερα και ίσα στην αξιοπρέπεια και τα δικαιώματα».
Στο ίδιο πνεύμα, το 1950, στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, υπογράφηκε στη Ρώμη η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, που τέθηκε σε ισχύ το 1953. Μισό αιώνα αργότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση συντάσσει στο πλαίσιο της Συνθήκης της Νίκαιας (2000-2001) τον «Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε.». Δυστυχώς όμως, ούτε αυτή δεν έχει απόλυτα δεσμευτικό χαρακτήρα για τα κράτη μέλη, αλλά αποτελεί μία καλή βάση για το νομικό πολιτισμό της Ένωσης.
Τα πρώτα δύο από τα τρία βήματα λοιπόν, ταυτίζονται με τις πρώτες δύο γενιές δικαιωμάτων· με εκείνες τις δύο προσπάθειες του ανθρώπου που αποτέλεσαν ρυθμιστικό παράγοντα και έρεισμα για τη νομική κατοχύρωση από τη μία των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων (πρώτη γενιά δικαιωμάτων) και από την άλλη των οικονομικών, κοινωνικών και των πολιτιστικών δικαιωμάτων (δεύτερη γενιά δικαιωμάτων). Στο τρίτο βήμα, υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, ο άνθρωπος κατόρθωσε να συγκεντρώσει, να κωδικοποιήσει και να δώσει μία… επικάλυψη «νόμου» σε όλες τις προηγούμενες κατακτήσεις του. Με το πέρασμα του χρόνου όμως, αναδείχθηκε η ανάγκη κατοχύρωσης μιας τρίτης γενιάς δικαιωμάτων.
Νέες προκλήσεις, σημεία των σύγχρονων καιρών, καθώς και η εξέλιξη της τεχνολογίας και της βιοϊατρικής, δημιουργούν στις σύγχρονες κοινωνίες ένα κλίμα ανησυχίας για το μέλλον και για τη συνέχεια της ζωής, όπως τουλάχιστον τη γνωρίζαμε ως τώρα. Η περιβαλλοντική επιβάρυνση, η εκμετάλλευση του παιδιού στην εργασία ή ακόμη και η κλοπή οργάνων, τα ζητήματα της κλωνοποίησης, το δικαίωμα στη προστασία του γενετικού υλικού και των βλαστοκυττάρων του ανθρώπου, η κακόβουλη χρήση των προσωπικών δεδομένων και μία σειρά νέων καταπατήσεων προβάλλουν ως ένα νέο τέρας πάνω από την ανθρωπότητα. Σύγχρονες Σίβυλλες προειδοποιούν για τους κινδύνους που επέπεσαν στην ανθρωπότητα. Οι σιβυλλικοί χρησμοί είναι σαφείς. Η ανθρωπότητα έχει επίγνωση των κινδύνων και δεν μπορεί να συνεχίσει να κρύβει το κεφάλι στην άμμο! Οργανισμοί, κρατικές δομές και κοινωνικές οντότητες οφείλουν να επωμιστούν το μερίδιο της ευθύνης που τους βαραίνει και να πάψουν να εθελοτυφλούν! Μα κι ο άνθρωπος -ο καθένας από εμάς- στο πλαίσιο της προσωπικής αλλά και της κοινωνικής ευθύνης, έχει σημαντικές υποχρεώσεις απέναντι στον συνάνθρωπο του αλλά και στην αντανάκλασή του στο γυαλιστερό κάτοπτρο! Ο άνθρωπος, έχοντας κατακτήσει ως πολίτης τόσα πολλά, καλά και… «δίκαια» δικαιώματα, με ηθική ακεραιότητα, που αφυπνίζει ακόμη και τις πιο ράθυμες ψυχές, οφείλει να δημιουργήσει τις συνθήκες μιας νέας «ανθρωπιστικής επανάστασης»!
Διαβάστε το πρώτο μέρος: Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Ιστορική τους Διαδρομή - Μέρος Α΄ - Από την Αρχαιότητα στο Μεσαίωνα
Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων ονομάζεται η οικονομική, κοινωνική, πολιτική, επιστημονική και γενικότερα ιδεολογική κίνηση μεταξύ της Ένδοξης Επανάστασης στην Αγγλία το 1688 και της Γαλλικής Επανάστασης το 1789 (διήρκησε ως το 1799). Η γαλλική επανάσταση ανέτρεψε τη μοναρχία, καθιέρωσε μια μορφή δημοκρατίας και μετά από μία περίοδο βίαιων πολιτικών ταραχών, η Γαλλία κατέληξε σε μια δικτατορία υπό τον Ναπολέοντα
Η ΚτΕ θα καταργηθεί επισήμως το 1946
Βιβλιογραφία για τα ιστορικά γεγονότα ή Προτάσεις για περαιτέρω διερεύνηση
Γιάτσης Σωτήρης, Η σφαγή στον Ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης το 390 μ.Χ. Ένα πολιτικό έγκλημα του Θεοδοσίου Α΄, Εώα και Εσπερία, τομ. 6 (2004-2006),σελ.211-232
Runciman Steven Sir, ”Βυζαντινός πολιτισμός”, εκδ. Γαλαξίας-Ερμείας.
Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη». Εκδόσεις Πορεία.
Καλτσόγια-Τουρναβίτη, Ν., «Ουτοπία και ορθολογισμός. Τα ιδεολογικά θεμέλια της Γαλλικής Επαναστάσεως και οι εμφανίσεις τους στην εποχή μας», Ευθύνη 204 (1988), 607-623.
Δασκαλάκης, Γ. Δ., «Πολιτικοί προσανατολισμοί στη Γαλλία του 18ου αιώνα και προ της Επαναστάσεως». Ευθύνη 204 (1988), 590-606.
Hondt, Jacques d’, «Ἐλευθερία καὶ ἰσότητα: ἀπὸ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση στὸν Karl Marx; » , Διαλεκτική, 4 (1990), σσ. 77-90.
«Ιστορία της Ανθρωπότητας» (12τομο, στηριζόμενο εις την 6τομη διαίρεση της εκδόσεως της UNESCO) , Σαρλ Μοραζέ -με τη συνεργασία άλλων- τόμος 8ος: ‘Το κοινωνικό και επαναστατικό κίνημα στη Ρωσία τον 19ο αιώνα’, σελ. 3929-3932, εκδοτικός οργανισμός Χ. Τεγόπουλος – Ν. Νίκας & ΣΙΑ Ο.Ε., Αθήνα.
Serge Berstein , Pierre Milza, ”Ιστορία της Ευρώπης 3 - 1919 έως σήμερα”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1997