Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν θα τα καταλάβεις καν. Θα ανοιγοκλείσεις παραξενεμένος τα μάτια σου, βγάζοντας ένα επιφώνημα έκπληξης. Ίσως να βρεις ένα κομμάτι της είδησης που θα σε κάνει να ταυτιστείς. Να πεις δίκιο είχα. Τα fake news είναι κρυμμένα παντού στην καθημερινότητα μας, δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένες παραμέτρους, και τις περισσότερες των περιπτώσεων δεν είναι τελείως ψεύτικα. Μια δόση αλήθειας, ένα τυράκι που θα τραβήξει το βλέμμα των αναγνωστών, είναι απαραίτητη παράμετρος για την βιομηχανία κυκλοφορίας των ειδήσεων εκείνων που πατάνε επάνω σε συναισθήματα, πεποιθήσεις και ιδέες ανθρώπων προκειμένου να κυκλοφορήσουν αστραπιαία στα ενημερωτικά πορτάλ, έπειτα στις οθόνες, και τέλος στις κουβέντες και το ίδιο το μυαλό των ανθρώπων.
«Τα fake news συνδυάζουν την αλήθεια με το ψέμα», μου λέει ο κ. Κριστόφ Λεκλέρκ, ιδρυτής της Euractive τον οποίο και συνάντησα στις Βρυξέλλες σε έναν από τους ήρεμους διαδρόμους του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. «Παίζουν με τους φόβους και τις ανασφάλειες των ανθρώπων, και είναι σχεδιασμένα να μεταδίδονται ευρέως και γρήγορα. Κάποια θέματα είναι πιο εύκολο να γίνουν fake news, Από τη μια πλευρά η μετανάστευση, η βία, οι βιασμοί και η ασφάλεια, και από την άλλη οι πληροφορίες που αμφισβητούν την συμπεριφορά πολιτικών και γνωστών ανθρώπων».
Το Flash Eurobarometer, δημοσίευσε μέσα στον χρόνο σχετικά με την αντίληψη των Ευρωπαίων όσον αφορά τα fake news. Τα αποτελέσματα; 68% των Ευρωπαίων πιστεύουν ότι έρχονται σε επαφή με τα fake news τουλάχιστον μια φορά τη βδομάδα. Αλλά μόλις το 15% των παραληπτών είναι σε θέση να τα αναγνωρίσουν. Παρόλα αυτά ο κ.Λεκλέρκ τονίζει ότι «αυτή είναι μια έρευνα γνώμης συνεπώς δεν μπορεί να αντικατοπτρίσει απόλυτα το ποσοστό των fake news στις Ευρωπαϊκές χώρες».
Από που όμως ξεκινάνε οι πρώτες σπίθες των ψευδών ειδήσεων μέχρι να κυκλοφορήσουν ελεύθερα σε όλα τα δημοσιογραφικά δίκτυα και στις οθόνες των απλών πολιτών;
«Δεν παράγονται και μοιράζονται από καταξιωμένα μιντιακά κέντρα και δημοσιογράφους. Είναι εργοστάσια παραγωγής troll και πολιτικοί ηθοποιοί που αποτελούν την κύρια πηγή των fake news. Αυτά που αντιμετωπίζουμε σήμερα έχουν δύο κίνητρα. Το ένα είναι η πολιτική διαμεσολάβηση, και το άλλο τα διαφημιστικά οφέλη», προσθέτει ο κ.Λεκλέρκ.
Το ζήτημα όμως έρχεται μαζί με ένα αυτονόητο ερώτημα. Παλιότερα δεν υπήρχαν fake news; Και αν υπήρχαν τι ακριβώς κάνει τη σημερινή εποχή να αποτελεί την τέλεια γη με την μεγαλύτερη γονιμότητα επάνω στην οποία θα ανθίσουν τα επικοινωνιακά παιχνίδια; Η απάντηση βρίσκεται σε αυτό που αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνίας μας. Η αμεσότητα. Σε ένα περιβάλλον όπου τα πάντα κινούνται και μεταδίδονται με λακωνικό, εύκολο και μερικές φορές επιφανειακό τρόπο, σε μια δομή που ρυθμίζεται επάνω στην ηγεμονία των social media, τα fake news απλά πολλαπλασιάζονται.
«Αρνητικά ή tweets που προκαλούν έκπληξη- και τα fake news συχνά συνδυάζουν αυτά τα δύο ζητήματα- είναι πολύ πιθανό να κοινοποιηθούν στο twitter. Και υπάρχουν πολλά παραδείγματα για το πόσο μεγάλη επιρροή μπορούν να έχουν, υπάρχουν πολλοί Euromyths, όπως αναφορικά με το Brexit».
Και πράγματι μέσα στο ιντερνετικό τοπίο όπου τα κλικς είναι κάτι παραπάνω από πολύτιμα, οι δυσφημίσεις μπορούν να αυξήσουν κατακόρυφα την φήμη ενός συγκεκριμένου προσώπου, όπου τα share τα comment και τα likes, απλά θα βάλουν τις ρόδες προκειμένου μια είδηση να ρολάρει αμεσότερα. Στόχος του τμήματος Media του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου είναι να ενημερώσουν τα μεγάλα δημοσιογραφικά μέσα για τη σωστή εκδοχή της είδησης, έτσι ώστε να μη μεταδώσουν την ψευδή όταν αυτή καταφτάσει άμεσα από τα μικρά εργοστάσια παραγωγής fake news.
Συνάντησα την Rafaella De Marte, υπεύθυνη του τμήματος Media στο Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο σε ένα μικρό καφέ όπου βρεθήκαμε για όση ώρα το κινητό της δε χτυπούσε τραβώντας το βλέμμα της. Ανάμεσα στις γουλιές του καφέ που την ανακούφιζαν από το πιεστικό πρόγραμμα, και στις δονήσεις του κινητού, μπόρεσε να μου απαντήσει για το πως αντιμετωπίζουν τα fake news ως Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
«Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να επεκτείνουμε το media literacy. Επίσης υπάρχουν ανεξάρτητοι face checkers που θέλουμε να υποστηρίξουμε με το Ευρωπαϊκό budget. Προσπαθούμε επίσης να ενθαρρύνουμε δημοσιογράφους και fact checkers σε περίπτωση που χρειάζονται βοήθεια».
Οι Ευρωεκλογές πλησιάζουν, και μπορεί οι καμπάνιες για την ενθάρρυνση των ψηφοφόρων προκειμένου να ρίξουν την ψήφο τους σε μια από τις κρισιμότερες εκλογές στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να γεμίζουν τα ενημερωτικά πορτάλ, όμως το ίδιο κάνουν και τα fake news, σε μια καθοριστική όσο ποτέ συγκυρία.
Όταν λοιπόν ρώτησα την ίδια πόσο μεγάλη είναι η απειλή για τις επερχόμενες εκλογές εκείνη μου απάντησε:
«Οι Ευρωεκλογές είναι πιο ευάλωτες γιατί υπάρχει λιγότερη επένδυση στην απενεργοποίηση των fake news».
Και κάπου εκεί έρχεται το μεγάλο στοίχημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναφορικά με τα fake news. Γιατί μπορεί οι καμπάνιες με τα this time I’m voting να προσπαθούν να ενεργοποιήσουν το κομμάτι εκείνο του πληθυσμού που απλά αδιαφορεί για τη σημερινή Ευρώπη, δηλαδή τους νέους (τα 15% και τα 20% που πηγαίνουν να ψηφίσουν όσον αφορά τις Ευρωεκλογές), όμως κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει με ασφάλεια το περιεχόμενο αυτής της ψήφου όταν τα fake news καθοδηγούν τις απόψεις. Η Ευρώπη θέλει νέους που λένε τη γνώμη τους για αυτήν, όμως την ίδια στιγμή πρέπει να φροντίσει έτσι ώστε αυτή να μην είναι αποτέλεσμα μιας προπαγανδιστικής ή ωφελιμιστικής μηχανής ψεύδους αλλά μια γνώμη αμόλυντη. Που θα εξυπηρετεί αξίες και όχι συμφέροντα.