Στην τέχνη, όπως και στη ζωή, οι λεπτομέρειες έχουν σημασία αν και συχνά τα μυστικά που κρύβουν, μένουν φυλαγμένα επί χρόνια.
Η «Σχολή των Αθηνών» είναι ένα από τα διασημότερα έργα του Ιταλού ζωγράφου και αρχιτέκτονα της πρώιμης Αναγέννησης, Ραφαήλ, ο οποίος πέθανε πριν από 500 χρόνια, το 1520. Εκατομμύρια μάτια έχουν θαυμάσει αυτό το αριστούργημα της αέναης συνάντησης αρχαίων φιλοσόφων και μαθηματικών, πολιτικών προσωπικοτήτων και αστρονόμων, την οποία ο Ραφαήλ συνέλαβε στην περίφημη νωπογραφία του.
Παρ′ όλα αυτά, σύμφωνα με το BBC, μια μικρή λεπτομέρεια κοντά στο κέντρο του πίνακα, κατάφερε να περάσει απαρατήρητη από ιστορικούς και κριτικούς τέχνης για περισσότερο από πέντε αιώνες.
Η Σχολή των Αθηνών (Scula di Atene), δημιουργήθηκε μεταξύ 1510 και 1511, όταν ο διάσημος καλλιτέχνης προσελήφθη για να διακοσμήσει με τοιχογραφίες τα δωμάτια στο Αποστολικό Παλάτι του Βατικανού.
Το αριστούργημα του Ιταλού ζωγράφου βρίσκεται στην πρώτη αίθουσα που διακόσμησε, στο δωμάτιο Stanza della Segnatura και είναι χρονικά η δεύτερη τοιχογραφία που ολοκλήρωσε ο καλλιτέχνης καθώς η πρώτη είναι η La Disputa, στον ακριβώς απέναντι τοίχο.
Το έργο «η Σχολή των Αθηνών» θεωρείται το αριστούργημα του Ραφαήλ και η τέλεια ενσάρκωση του κλασικού πνεύματος της ύστερης αναγέννησης.
Τα πρόσωπα του έργου
Οι κεντρικές φιγούρες του πίνακα είναι ο Πλάτων (αριστερά στο κέντρο) και ο Αριστοτέλης (δεξιά στο κέντρο). Στην αριστερή γωνία του πίνακα, καθισμένος και με έναν πάπυρο στα χέρια βρίσκεται ο Πυθαγόρας. Στην δεξιά γωνία ανάμεσα σε πλήθος που συνομιλεί είναι ο Ευκλείδης. Πίσω από τον Πυθαγόρα, με προτεταμένο το χέρι φαίνεται ο ρήτορας Αισχίνης, ενώ πίσω από τον Ευκλείδη, στο βάθος με κόκκινο μανδύα, στέκεται ο Θουκυδίδης. Ο θεός Απόλλων βρίσκεται στα αριστερά με τη μορφή αγάλματος στον τοίχο της σχολής, κρατώντας την λύρα του. Από τα δεξιά, η θεά Αθηνά.
Αν προσέξουμε τις θέσεις των κεντρικών χαρακτήρων της τοιχογραφίας, κατανοούμε ότι ο Ραφαήλ τους έχει τοποθετήσει με αυτόν τον τρόπο, για κάποιον λόγο.
Έχει χωρίσει τον πίνακα σε κύκλους επιστημών, ακολουθώντας μία συγκεκριμένη στρατηγική.
Στο κέντρο της τοιχογραφίας έχουμε την φιλοσοφία, στα δεξιά την ρητορική, αριστερά της την ιστοριογραφία. Στη βάση βρίσκονται τα Μαθηματικά (Ευκλείδης, Πυθαγόρας). Ψηλά στη θέση του Απόλλωνα, βρίσκεται η έννοια του «λόγου», ενώ αριστερά στην θέση της Αθηνάς, το «έργο».
Η κρυφή γεωμετρία του έργου
Ο Ραφαήλ απεικονίζει τα κεντρικά πρόσωπα (Αριστοτέλη, Πλάτωνα) να κοιτάζονται, επιλογή με την οποία ενέγραψε έναν νοητό κύκλο γύρω από τα κεφάλια τους.
Με αυτόν τον τρόπο, σηματοδότησε το σύνολο της σκέψης και των αντιθετικών, σε αρκετά σημεία, θεωριών των δύο φιλοσόφων. Βλέπουμε ότι ο Πλάτων δείχνει προς τον ουρανό, ενώ ο Αριστοτέλης κατευθύνει το δεξί του χέρι προς την γη.
Αν παρατηρήσουμε τις δύο αυτές κεντρικές φιγούρες, βλέπουμε ότι τα βλέμματα τους συναντιούνται, διαγράφοντας μια νοητή γραμμή, την διάμετρο του νοητού κύκλου. Αν τραβήξουμε την κάθετή της, η τομή τους είναι το κέντρο του κύκλου, αλλά και όλου του πίνακα, είναι το σημείο φυγής του έργου.
Από το κέντρο αυτό του κύκλου λοιπόν, στην συνέχεια τραβάμε δύο ευθείες γραμμές που έχουν τέλος τον Πυθαγόρα από την μία και τον Ευκλείδη από την άλλη. Τις κλείνουμε με μια ευθεία γραμμή και σχηματίζεται ένα νοητό ισοσκελές τρίγωνο.
Αν τώρα τραβήξουμε τις νοητές διχοτόμους των γωνιών της βάσης του τριγώνου, η προέκταση τους δείχνει κατευθείαν στον Θουκυδίδη και στο απλωμένο χέρι του Αισχίνη.
Στην συνέχεια, προεκτείνουμε νοητά τις πλευρές του ισοσκελούς τριγώνου προς τον Απόλλωνα και την Αθηνά, κλείνουμε το τρίγωνο και έχουμε ένα ακόμα ισοσκελές τρίγωνο.
Μετά, αν φανταστούμε τις διχοτόμους των γωνιών της βάσης και αυτές δείχνουν και πάλι πάνω στον Θουκυδίδη και τον Αισχίνη. Επίσης, από το κέντρο του κεντρικού κύκλου, φέρνουμε τις κατακόρυφες στα δύο ισοσκελή τρίγωνα. Η επέκταση της ευθείας δείχνει στην προοπτική του πίνακα.
Η κατακόρυφος των τριγώνων δημιουργεί 4 ορθογώνια τρίγωνα. Από αυτά, φανταζόμαστε να φέρνουμε τις διχοτόμους κάθε ορθής γωνίας. Η ευθεία γραμμή που ενώνει τα δύο σημεία τομής των τεσσάρων διχοτόμων διέρχεται από το κέντρο του πίνακα και τέμνει όλες τις κεφαλές των φιλοσόφων.
Η φράση «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω», δηλαδή «όποιος δεν γνωρίζει γεωμετρία, δεν μπαίνει (στην σχολή των Αθηνών)», εκφράζει και την πρόσβαση στον γεωμετρικό καμβά του Ραφαήλ. Ακόμα και οι παρατηρητές, μπορούν να «εισέλθουν» στο έργο, μόνο αν ανακαλύψουν και κατανοήσουν τις γεωμετρικές του αρχές. Τότε μόνο είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε το βάθος των συμβολισμών του έργου.
Αλλά πώς είμαστε σίγουροι ότι οποιοδήποτε από αυτά είναι σκόπιμο ή μέρος της σκόπιμης οπτικής του ζωγράφου;
Προκειμένου να βγάζει νόημα η νωπογραφία του Ραφαήλ, οι διάφορες ακτίνες ταυτοτήτων που συνιστούν το νοηματικό κέντρο του έργου, πρέπει να προσδένονται σε έναν κοινό κεντρικό άξονα -ένα κεντρικό αντικείμενο μέσα στην «αναστάτωση», το οποίο μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε το σύστημα.
Στο κέντρο του πίνακα βρίσκεται ένα απλό μελανοδοχείο, απροσδόκητα πλούσιο στον συμβολισμό του. Το δοχείο ανήκει σαφώς στον σκεπτικό συγγραφέα -μια μορφή που λείπει εντελώς από τα προπαρασκευαστικά σκίτσα που έκανε ο Ραφαήλ για το έργο. Πρόκειται για μεταγενέστερη σκέψη, μια προσθήκη που προέκυψε όταν το έργο είχε ολοκληρωθεί.
Όπως και οι άλλες προσωπικότητες που περιστρέφονται γύρω του, η φιγούρα έχει από καιρό αναγνωριστεί ως ένα υβρίδιο από περισσότερες από μία ιστορικές προσωπικότητες. Από τη μία πλευρά, πιστεύεται ότι είναι αφιέρωμα στον σεβαστό αντίπαλο του Ραφαήλ, τον Μιχαήλ Άγγελο, με τον οποίο η ομοιότητα στα χαρακτηριστικά του προσώπου του είναι αξιοσημείωτη. Από την άλλη, πολλοί υποστηρίζουν ότι η «βαριά» ατμόσφαιρα που αποπνεύει η φιγούρα, παραπέμπει περισσότερο στον φιλόσοφο Ηράκλειτο.
Η λεπτομέρεια
Ότι ο Ραφαήλ θα έπρεπε να κάνει μια νύξη της τελευταίας στιγμής στον Ηράκλειτο, ο οποίος στέκει παγωμένος για πάντα στην πράξη της σύνθεσης των έργων του, είναι ζωτικής σημασίας για τη συνοχή της τοιχογραφίας του.
Ο Ηράκλειτος είναι φημισμένος για το απόφθεγμά του «Κανείς δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές», εννοώντας ότι το ποτάμι συνεχώς κινείται, αλλά και η ανθρώπινη φύση συνεχώς μεταβάλλεται. Η βεβαιότητά του για το φευγαλέο των πραγμάτων επιβεβαιώνεται σκληρά από το γεγονός ότι δεν έχει επιβιώσει σχεδόν κανένα έργο του. Ο καλλιτέχνης γυρίζοντας πίσω τον χρόνο και την ιστορία, σε μια στιγμή που το ίδιο το μελάνι ήταν ακόμα νωπό, θυμίζει τα λόγια του Ηράκλειτου, ο οποίος ήταν γνωστός ως «ο σκοτεινός», αφού εξακολουθεί ακόμα να απουσιάζει από το χρόνο, λόγω της απουσίας των έργων του. Ο Ραφαήλ καταγράφει νοητά την άμπωτη και τη ροή της ύπαρξης.
Αν κοιτάξουμε προσεκτικά, θα παρατηρήσουμε ότι δίπλα στον αριστερό ώμο του μελαγχολικού συγγραφέα που απεικονίζεται καθισμένος στο κέντρο του πίνακα, ακόμα και αν είναι ο ίδιος ο ζωγράφος Ραφαήλ, ο φιλόσοφος Ηράκλειτος, ή ο Μιχαήλ Άγγελος, υπάρχει ένα δοχείο μελάνης στην γωνία του τραπεζιού, το οποίο μοιάζει λες και θα πέσει στα μαρμάρινα σκαλοπάτια, ανοίγοντας μια μαύρη τρύπα στην καρδιά του έργου του Ραφαήλ.
Το αναπάντεχο εύρημα μεταμορφώνει την νωπογραφία του Ραφαήλ, από έναν δισδιάστατο φόρο τιμής στην λογική σε μια πολύ βαθύτερη ματιά στο μυστήριο της ύπαρξης. Για να καταλάβουμε τον συμβολισμό του αντικειμένου, πρέπει να γνωρίζουμε γιατί ο Ραφαήλ ανέλαβε την τοιχογραφία εξ αρχής, η οποία στολίζει τον πλούσιο λαβύρινθο των διαδρόμων και αιθουσών του Βατικανού και τι απεικονίζει ο πίνακας, σύμφωνα με τον ίδιο τον καλλιτέχνη.
Ως σύμβολο που επιβλέπει τη θέσπιση επίσημων παπικών διαταγμάτων στο Stanza Della Segnatura, το δοχείο μελάνης του Ηράκλειτου (από το οποίο θα εκτοξεύονταν οι επιταγές της φευγαλέας εξουσίας), είναι ένα θαρραλέα ανατρεπτικό σύμβολο. Αρνείται την εξουσία, δηλώνοντας τη ματαιοδοξία κάθε προσπάθειας εγγραφής του ανεξίτηλου στον κόσμο. Με αυτόν τον τρόπο τιμωρεί τη ρευστότητα της ταυτότητας που ο Ραφαήλ κατασκευάζει έξυπνα (και αποδομεί εντέλει) σε όλη την επιφάνεια του έργου του. Αν αφαιρέσουμε το δοχείο μελάνης από το επίκεντρο της τοιχογραφίας του Ραφαήλ, μοιάζει το έργο να διαλύεται σε ένα φιάσκο σύγχυσης. Το μελανοδοχείο του Ηρακλείτου, ακόμα και αν παραβλεφθεί, είναι το σημείο από το οποίο εκπέμπεται στους αιώνες η ενέργεια του αριστουργήματος του Ραφαήλ.