Η υπόσταση και η ύπαρξη των Βαλκανίων είναι σύμφυτη με την Ορθοδοξία. Τα Βαλκάνια, παρότι για αιώνες έζησαν υπό τον οθωμανικό τουρκικό ζυγό, δεν έχασαν την Ορθοδοξία. [2] Η Ορθοδοξία είναι πνευματική τροφός, είναι μέγεθος πνευματικό, Για πολλά χρόνια τους τελευταίους αιώνες τα Βαλκάνια εθεωρείτο ότι ήταν η πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης, αφού τόσο ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος όσο και ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος έχουν λάβει αφορμές στον ευαίσθητο βαλκανικό χώρο. Ο τελευταίος πόλεμος στη βαλκανική χερσόνησο είχε ως έναρξη τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας απ’ τη δεκαετία του 1990 και κορυφώθηκε με το βομβαρδισμό της Σερβίας.
Σήμερα, αρκετοί μιλούν για την ευρωπαϊκή πορεία των δυτικών Βαλκανίων για μία ανάπτυξη, ευημερία, ειρήνη και ασφάλεια στην περιοχή. Είναι αυτό όμως το ιδανικό; Τα ευρωπαϊκά κράτη που δεν συμμετέχουν ακόμη στην ΕΕ άραγε δεν θα πρέπει να έχουν λόγο στο διάλογο για το λεγόμενο μέλλον της Ευρώπης, όπως τον έχουν προβλέψει τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Αυτή είναι μια κοινωνικοπολιτική προοπτική για την οποία απ’ όσο γνωρίζω αγωνίζεται και η Διακοινοβουλευτική Συνέλευση Ορθοδοξίας της Βουλής των Ελλήνων, αφού τον τελευταίο καιρό έγιναν συναντήσεις με Προέδρους Κοινοβουλίων όπως της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Μαυροβουνίου, και της Σλοβενίας, στο περιθώριο της Διάσκεψης των Προέδρων των Κοινοβουλίων των κρατών-μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, που είχε λάβει χώρα στην Αθήνα.
Χαρακτηριστικά στις 15-01-1942 υπογράφηκε σύμφωνο μεταξύ βασιλέως Ελλάδος και βασιλέως Σερβίας μέσω αντιπροσώπων για μία Διαβαλκανική Ένωση, όμως οι προσπάθειες ναυάγησαν. Όπως και νάχει, Έθνος και κράτος ταυτίζονται. Το κράτος διεκπαιραιώνει τις λειτουργίες του Έθνους, αλλά είναι αυτό που υποστασιοποιεί την ουσία του. Κάθε ξένο πολιτιστικό στοιχείο αποτελεί εξ’ ορισμού απειλή για την καθαρότητα της υποστάσεως του Έθνους. Ο Ρωμιός δηλ. ο κάτοικος του παλιού ανατολικού ρωμαϊκού κράτους δεν ήταν φανατικός, ούτε μισαλλόδοξος, ούτε είχε ξενοφοβία, αγαπούσε τους ξένους, γιατί ο Θεός αγαπά όλους τους ανθρώπους. Σήμερα ζούμε σε μεγάλες κοσμογονικές αλλαγές οι οποίες θα γίνουν και μεγαλύτερες.
Επίσης, η ανάδειξη του ζητήματος της προστασίας των απειλούμενων ορθοδόξων ιστορικών μνημείων για την πολιτιστική κληρονομιά των Ορθοδόξων αποκτά σήμερα επικαιρότητα.
Η ανάγκη είναι διαχρονικά υπάρχουσα για την αναβάθμιση των σχέσεων της Ελλάδας με τη Σερβία και το Μαυροβούνιο και τη Σερβική Δημοκρατία ως χώρες με βαθύ ιστορικό σθένος για την Ορθοδοξία και τους διεθνούς θεσμούς. Δεν ξεχνούμε ότι ο Μέγας Φώτιος ως καθηγητής δικαίου του τότε Πανεπιστήμιου της Μαγναύρας στην Κωνσταντινούπολη διοργάνωσε ιεραποστολική ομάδα και έστειλε τον Κύριλλο και το Μεθόδιο, οι οποίοι έδρασαν σε αυτά τα ιερά χώματα, διδάσκοντας τις πανανθρώπινες διαχριστιανικές αξίες και το βυζαντινό πολιτισμό, μαζί με τη διπλωματία και τις διεθνείς σχέσεις.
Οι πολιτικοί το αντιλαμβάνονται αυτό, αλλά θα πρέπει και να το βιώνουν. Το πλήθος των Ορθοδόξων Μοναστηριών απ’ άκρου σε άκρου αυτό μαρτυρεί. Τα ορθόδοξα μοναστήρια μας θα πρέπει να υποστηριχθούν παντιοτρόπως, διότι είναι η ψυχή της Ορθοδοξίας. Μέσα στο σύνολο των περίπου 85 εκατομμυρίων κατοίκων των Βαλκανίων, οι Ορθόδοξοι χριστιανοί αποτελούν τα 70 περίπου εκατομμύρια.
Το Γιασένοβατς και τα υπόλοιπα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και φρικτού θανάτου ανθρώπων είχαν και ανθρώπους με ελληνική καταγωγή από την παραθαλασσία απ’ τα αρχαία χρόνια. Επίσκοποι όπως ο Πλάτων Μπανιαλούκας το 1941 μαρτύρησαν για την Ορθοδοξία τους. Ο προσηλυτισμός ως η υποκλοπή του ορθοδόξου ποιμνίου, προσπαθεί να ενισχύσει κι άλλα δόγματα στα Βαλκάνια, εκμεταλλευόμενοι το πνευματικό κενό των αθεϊστικών κομμουνιστικών κοινωνιών, τη φτώχεια, τις δυσχερείς ιστορικές συνθήκες.
Εκτός απ’ τα αναφερόμενα προβλήματα αυτά οι Ορθόδοξες Εκκλησίες της Χερσονήσου του Αίμου της Βαλκανικής αντιμετωπίζουν κι άλλα προβλήματα, που προέρχονται απ’ την απρόβλεπτη κατάρρευση των αθεϊστικών κομμουνιστικών καθεστώτων. Μεταξύ αυτών είναι και η δράση ξένων προπαγανδών, οι οποίες εκμεταλλεύονται την αδυναμία των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών για την άσκηση ουσιαστικού ποιμαντικού έργου, λόγω οικονομικών δυσχερειών και περιορισμένου αριθμού εξειδικευμένων στελεχών.
Η Ορθόδοξος Εκκλησία της Σερβίας, παρά τις εθνικές και κοινωνικές περιπέτειες του διασκορπισμένου στις διάφορες δημοκρατίες λαού της, αναδεικνύεται ως μεγάλη πνευματική δύναμη εθνικής ενότητας και κοινωνικής συνοχής των Σέρβων. Η Εκκλησία της Ρουμανίας παρουσιάζει κι αυτή μεγάλη κοινωνική δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της εκκλησιαστικής και της γενικότερης πνευματικής ζωής. Αλλά και η Εκκλησία της Βουλγαρίας, παρά το σχίσμα που την ταλαιπώρησε απ’ το 1992 και διέσπασε την ενότητα της Ιεραρχίας και του Λαού της, σήμερα αγωνίζεται να πετύχει το καλύτερο δυνατό. Tο πνεύμα και η Χάρτα του νεομάρτυρα Ρήγα Φεραίου για μία Ορθόδοξη Διαβαλκανική Κοινοπολιτεία θα πρέπει να μας προβληματίσει όλες κι όλους.
H Εκκλησία της Αλβανίας μετά από ετών περιπετειώδη αθεϊστική πορεία, ζει τη χαρά της Αναστάσεως, κι έχει κερδίσει την εμπιστοσύνη και την εκτίμηση της αλβανικής κοινωνίας. Κι ενώ ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία η εκβιαστική πολυδιάσπαση των Βαλκανίων σε τεχνητά πολιτειακά σχήματα και η μειονοτική σύγχυση, που επικρατεί, δυσκολεύουν την αλληλοσυνεννόηση των βαλκανικών λαών.
Επιτακτική καθίσταται η ανάγκη σήμερα της συσφίγξεως των ουσιαστικών σχέσεων μεταξύ των Ορθοδόξων Λαών της Βαλκανικής και συγκεκριμένα μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών, των Κυβερνήσεων, των βουλευτών, του επιστημονικού και του ερευνητικού δυναμικού, καθώς και του λαού μέσω πολιτιστικών κοινών εκδηλώσεων και συνεργασιών.
Με την αναγνώριση της Αυτοκεφαλίας της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος, απ’ το Πατριαρχείο Σερβίας κι απ’ το Οικουμενικό Πατριαρχείο, η Εκκλησία της Αλβανίας τόνισε τον Μάιο του 2022, ότι δέχεται την Εκκλησία των Σκοπίων, νοουμένης της περιοχής της δικαιοδοσίας αυτής μόνον εντός των ορίων της επικρατείας του κράτους της Βορείου Μακεδονίας». Η Εκκλησία της Ελλάδος συντάσσεται με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δεν επιθυμεί τη χρήση του όρου «Μακεδονία» εκτός των ορίων της τοπικής Εκκλησίας των Σκοπίων, κάτι που θα δημιουργούσε προβλήματα στην ήδη εύθραυστη εκκλησιαστική και γεωπολιτική ισορροπία στα Βαλκάνια. Ο νέος αρχιεπίσκοπος Κύπρου Γεώργιος, επιθυμεί να βοηθήσει για την Ουκρανία, όπου έχει δημιουργηθεί μεγάλο πρόβλημα, κι από πλευράς Ορθοδοξίας οφείλει να λυθεί μέσα σε ένα κλίμα ενότητας και αγάπης, γιατί οι Λαοί δεν οφείλουν σε τίποτα να ταλαιπωρούνται.
Η διαβαλκανική συνεργασία οφείλει να αναπτύξει τις διπλωματικές σχέσεις και τη συνεργασία με τη δημιουργία μόνιμων επιτροπών και θεσμών κοινής συνεννόησης. Πιθανόν αυτό δεν θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα κάποιων άλλων δυνάμεων, όμως το οφείλουμε στις νέες γενιές και στους νέους μας.
Επισημάνω ότι κι ενώ οι πολιτικοί χρησιμοποιούν την ιδέα της Ορθόδοξης Κοινοπολιτείας των Βαλκανίων θεωρώ ότι δεν εργάζονται όσο θα έπρεπε για αυτήν εξίσου απ’ όλα τα κράτη. Σε μία εποχή όπου περιορίζεται το προσωπικό απόρρητο και ο σεβασμός στην ατομική ελευθερία, καταλύονται τα συνταγματικά δικαιώματα και κίνδυνο για θεσμοθετημένη καταστροφική ηλεκτρονικότητα τύπου Όργουελ, μέσα σε μία νέα τάξη πραγμάτων.
1 Το κείμενο αποτελεί εισήγηση σε Ημερίδα 29.3.2023, εις το Πνευματικό Κέντρο «Γρατσάνιτσα» στην Γρατσάνιτσα του Κοσσυφοπεδίου, με τη συνδιοργάνωση εκ «Srpsko Grki Pokret», με ομιλητή και τον Academic Prof. DDDr. Habil. Alexios Panagopoulos
2Πρβλ. Αλέξιου Παναγόπουλου, Ευρώπη, Βαλκάνια, Ορθοδοξία (Ιστορικοκοινωνικοπολιτικές όψεις. Ορθόδοξοι Ευρωπολίτες. Διεθνής Πολιτεία και Λόγος Ύπαρξης). Αθήνα 2009, σελ. 66-76. Πρβλ. Alexios Panagopoulos, Običaj u Praksi Istočne Crkve sa Aspekta Države i Crkve i Njihovih Istorijskih i Socio-Antropoloških Specifičnosti sa Osvrtom na Grčku i Srbiju, Athens, 2013.