Δρακοκτόνοι άγιοι, τάματα, φυλαχτά, φίδια, ασκητικές φιγούρες, καράβια, πυκνά δάση κι ανταριασμένες θάλασσες. Ο κόσμος του Τάσου Μαντζαβίνου κυριαρχεί εμφανώς στο τόξο των χιλιομέτρων που ενώνουν την ιστορική Γκαλερί Σκουφά στο Κολωνάκι με τους χώρους του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας. Δυο εκθέσεις του ανυπότακτου ζωγράφου με το ιδιόμορφο ιδίωμα (ποικιλία γραμμής, δυνατή παλέτα, δυσδιάστατος κόσμος, μελαγχολικές χαρακιές, ποικιλία εκφραστικών μέσων) φέρνουν την διεισδυτική κι αιχμηρή ματιά του σε κατά μέτωπο διάλογο με την δικιά μας.
Κι αν η έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο «Ο βυζαντινός κόσμος του Τάσου Μαντζαβίνου» έχει συγκινητικές και τρυφερές αναφορές στο συλλογικό (αλλά κι ατομικό όπως αποδεικνύεται στην περίπτωση του Μαντζαβίνου) παρελθόν και στο πολυφωνικό σύμπαν της βυζαντινής διακοσμητικής, η παρουσίαση στην Αθηναϊκή γκαλερί ατενίζει θαρετά το έρεβος που καιροφυλακτεί στις άκρες της ανθρώπινης ύπαρξης ανοίγοντας τις πόρτες του ασυνείδητου και φανερώνοντας το ιερό περιεχόμενο της «Κρύπτης».
Ο διάλογος του καλλιτέχνη με τον βυζαντινό πολιτισμό, την τέχνη και τη χριστιανική λατρεία όπως αποτυπώνεται σε περισσότερα από από 100 σχέδια, κατασκευές, πίνακες και έργα από ύφασμα στο Βυζαντικό και Χριστιανικό Μουσείο Αθήνας, λοιπόν, αλλά και μια, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, σειρά ζωγραφικών έργων και κατασκευών που προκύπτουν από τη συνεχή δουλειά στο εργαστήριό του κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο χρόνων στην γκαλερί Σκουφά αποτέλεσαν την αφορμή για την συζήτησή μας:
- Δυο εκθέσεις σχεδόν ταυτόχρονα σε δύο σημαντικούς χώρους πολιτισμού της Αθήνας και μάλιστα σχεδόν σε απόσταση αναπνοής ο ένας από τον άλλο. Πώς προέκυψαν και πώς βρέθηκαν να συμπίπτουν χρονικά και να συνομιλούν;
Το σχέδιο ήταν και είναι από πάντα μια καθημερινή διεργασία που γίνεται αφού γυρίζω από το εργαστήριο, στο σπίτι. Μια προετοιμασία για τα μεγάλα μου έργα σε τελάρο. Την περίοδο του υποχρεωτικού εγκλεισμού λόγω κορονοϊού, τον Μάρτη του 2020, αποφάσισα να ξεκινήσει η ταξινόμηση σε όλα τα σχέδια που είχαμε στο σπίτι, μέσα σε μπαούλα, συρτάρια και ντουλάπια. Από το 1994 έως σήμερα είχαν μαζευτεί αρκετά μπλοκ, τετράδια, χαρτιά, άτακτα και μπερδεμένα όσον αφορά τα θέματά τους.
Η σύζυγος μου, Χριστίνα, πιο οργανωτική και αποτελεσματική, αποφάσισε να τα ομαδοποιήσει θεματικά και χρονολογικά. Έτσι, συνειδητοποιώντας ότι ένα μεγάλο μέρος τους έχουν ένα ενιαίο βυζαντινό και χριστιανικό χαρακτήρα μπήκε στο νου η ιδέα να εκτεθούν για πρώτη φορά. Η ιδέα για την έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο έγινε πράξη μετά από ένα τηλεφώνημα μεταξύ της Χριστίνας με τον κ. Περίανδρο Επιτροπάκη ( Δ/ντη περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου) που είχαν επικοινωνία μόνο διαδικτυακή έως τότε, λόγω της κοινής αγάπης τους για τα ελληνικά κεραμικά.
Το ραντεβού έγινε, τα, σχέδια μπήκαν στο τραπέζι, η ιδέα αγκαλιάστηκε θερμά από μέρος των ανθρώπων του Μουσείου που παρευρέθηκαν, η αίτηση μας εγκρίθηκε και έμενε μόνο η ημερομηνία της έκθεσης, η οποία θελήσαμε να συμπέσει με την ατομική μου έκθεση που καιρό πριν είχε προγραμματιστεί για τον Οκτώβρη του 2022 στην γκαλερί Σκουφά.
Έτσι, για να μπορέσει ο θεατής να τα δει όλα μαζεμένα σαν μια μικρή αναδρομική, όπως εγώ τη νοιώθω όσον αφορά το σχέδιο, και λόγω του ότι οι χώροι του Μουσείου ήταν ήδη ”κλεισμένοι” από άλλες εκθέσεις, ο μόνος κενός χώρος - αίθουσα, που έμενε και ταίριαξε απόλυτα με το σύνολο και το εύρος των σχεδίων ήταν η έξοδος της μόνιμης συλλογής του, δίπλα στο καφέ του Μουσείου. Ό,τι ακριβώς θέλαμε. Με δύο λόγια, ήταν επιλογή και τιμή για μένα δύο χώροι την ίδια περίοδο, να δείξουν την δουλειά μου. Οι δυο εκθέσεις ξεκίνησαν με 6 μέρες διαφορά και θα διαρκέσουν στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο έως τις 12.01.2023 και στην γκαλερί Σκουφά του Γιάννη Καλλιγά έως τις 23 11.2022.
- Που γεννηθήκατε και που μεγαλώσατε; Υπήρχε τέχνη ολόγυρά σας στα παιδικά και τα εφηβικά σας χρόνια; Πότε καταλάβατε ότι θέλετε να γίνετε ζωγράφος;
Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1958, μεγάλωσα στα Κάτω Πατήσια κοντά στην πλατεία Αγίου Νικολάου όπου έπαιζα με τα παιδιά της γειτονιάς. Φτιάχναμε κατασκευές - παιχνίδια, έπαιζα τσιγκάκια στο κράσπεδο του πεζοδρομίου, επίσης στα γιαπιά των οικοδομών - εκείνη την εποχή κτίζονταν συνέχεια πολυκατοικίες. Η τέχνη γενικώς δεν υπήρχε γύρω μου, το σχέδιο όμως ήταν η συνέχεια του παιχνιδιού του δρόμου.
Στην Β′ Γυμνασίου κατά προτροπή της δασκάλας που ερχόταν σπίτι για μου κάνει ιδιαίτερα μαθήματα, είδα μια ταινία του Φελίνι ( νομίζω ήταν ο Καζανόβας). Εκστασιάστηκα, μαγεύτηκα, ήταν ίσως η πρώτη στιγμή που ένοιωσα οικεία με την τέχνη.
- Θυμάστε τι ήταν αυτό που σας έκανε να αγαπήσετε την βυζαντινή παράδοση; Από πότε ξεκινάει αυτή η αγάπη;
Μετά από ένα “ταξίδι” μέσω του Κάφκα και την ευρωπαϊκή ζωγραφική του Μεσοπολέμου στο ιδιωτικό πάθος στα χρόνια της ΑΣΚΤ στην οποία έζησα τόσο πολύ έντονα ώστε δεν μπορούσα να ακολουθήσω τα διδάγματα των δασκάλων, ένοιωσα ξένος εκεί. Ήθελα να δημιουργήσω τον δικό μου κόσμο στην ζωγραφική. Τίποτε δεν μπορούσε να μου αλλάξει τον δρόμο που είχα αποφασίσει να ακολουθήσω.
Τελειώνοντας την Σχολή, λοιπόν, είδα ότι χάνω τον εαυτό μου, ότι αλλού έπρεπε να ψάξω. ΅Εσκισα όλα τα έργα που είχα φτιάξει και έστρεψα το βλέμμα μου στο παρελθόν, στο δικό μου πολιτιστικό παρελθόν. Κάπου κοιμισμένο υπήρχε το Βυζάντιο και το Βυζάντιο ήταν η ζωγραφική του Αγίου Νικολάου. Εκει ήταν ο μικρός Τάσος, αυτά που έβλεπε και αυτά που ένοιωθε, εκεί ξεκίνησα κι εκεί άρχισα να πλάθω το πολιτιστικό μου εαυτό.
-Τι είναι αυτό που αγαπάτε περισσότερο στην βυζαντινή εικονογραφική παράδοση;
Εκτός του εικαστικού μεγαλείου που έχει η βυζαντινη-ελληνική ζωγραφική, είναι καταφύγιο, και αυτό είναι που με συγκινεί αφάνταστα . Εν πάση περιπτώσει πού θα βρω αλλού τον εαυτό μου, παρά μόνο σε ό,τι έχει υπάρχει ή έχει παραχθεί στον τόπο αυτό; Το Λούβρο είναι σπουδαίο αλλά δεν είναι ”δικό μου”.
- Ποιας περιόδου και ποιου ύφους έργα παρουσιάζονται εκεί;
Αφού το υλικό από εκατοντάδες σχέδια με βυζαντινό ή χριστιανικό χαρακτήρα έφυγε από τα χέρια μου, η επιμελήτρια που ανέλαβε την οργάνωση, επιμέλεια και ολοκλήρωση της έκθεσης, Ιωάννα Αλεξανδρή, ιστορικός τέχνης και μόνιμη υπάλληλος του Μουσείου, πήρε τα ηνία και ανέλαβε τη δύσκολη δουλειά να επιλέξει, να ομαδοποιήσει, να μελετήσει, να αναλύσει και να τοποθετήσει τα σχέδια χρονολογικά και θεματικά.
Έτσι, τα έργα μου χωρίστηκαν σε ενότητες:
-Βυζαντινή διακοσμητική
-Φυλαχτά
-Χριστιανική εικονογραφία
-Φώτης Κόντογλου
-Ο ναός του Αγίου Νικολάου Αχαρνών
-Πρωτογράμματα
-Καράβια σαν τάματα
-Βυζαντινοί πολεμιστές
- Σχέδια σαν βυζαντινά χειρόγραφα
- Τάματα
Δηλαδή, όλα αυτά τα θέματα που ασχολούμαι από το 1997 περίπου έως σήμερα. Είναι τέλος, ένα σύνολο σχεδίων που φτιάχνω στο σπίτι το βράδυ.
Σ′ αυτά ψάχνω να βρω νέες ιδέες, πειραματίζομαι στο ρυθμό και στον τόνο, στην διακοσμητική. Τα σχέδια αυτά στο Βυζαντινό Μουσείο έχουν την οντότητα του έργου, θεματικά έχουν ομοιότητες στα έργα με χρώματα που κάνω στο εργαστήριο. Αυτά όμως τα σχέδια λειτουργούν και αυτόνομα, είναι άλλο ένα μέρος του εαυτού μου. Στα σχέδια αυτά μπορεί κανείς να δει ολοκληρωμένα την ζωγραφική μου γιατί το σχέδιο είναι το μεδούλι της ζωγραφικής.
-Πώς αισθάνεσθε που παρουσιάζονται έργα σας στο Βυζαντινό Μουσείο;
Το Βυζαντινό Μουσείο, το νοιώθω σαν μια αγκαλιά. Εκεί βρίσκεται η υψηλή ελληνική-βυζαντινη ζωγραφική. Τα σχέδια έχουν μια βυζαντινή ανάμνηση. Ο ναός του Αγίου Νικολαου είναι αυτός που βρίσκεται η ψυχή μου. Θεωρώ ότι μου δόθηκε και του δόθηκε μέσω του ΒΧΜ μέγιστη τιμή καθώς είναι φιλοτεχνημένος από τον Φώτη Κόντογλου. Ο Περίανδρος Επιτροπάκης του Μουσείου, για τον οποίο μίλησα πριν, ήταν τελικά η αιτία να γίνει η έκθεση αυτή, ο οποίος με αγάπη και εκτίμηση ως αρχαιολόγος πίστεψε το έργο μου, όπως και η επιμελήτριά της.
- Παράλληλα, στην γειτονική γκαλερί Σκουφά παρουσιάζεται η δουλειά σας κάτω από τον τίτλο «Η κρύπτη» . Ο τίτλος «Η κρύπτη» έχει να κάνει με κάτι μυστικό, ίσως και πολύτιμο; Με ποιο σκεπτικό το φέρνετε στο φως;
Η Κρύπτη, η κόγχη, η εσοχή στο εικονοστάσι. Η τοποθέτηση του ιερού αντικειμένου, το κιβούρι, το εσωτερικότερον του εαυτού, σκόρπιες σκέψεις που με ενέπνευσαν ακόμα και για τις κατασκευές - κουτιά με πορτάκι που βρίσκονται στην έκθεση. Από την Κρύπτη ξεκινά η ζωγραφική, η ανάγκη μου να ζωγραφίσω, αυτά που δεν γίνονται λέξεις, η ζωγραφική, η τέχνη που υπαινίσσεται. Παρατηρώ όταν τελειώσει το έργο ότι έχουν ”ειπωθεί ”και άλλα που εγώ δεν είχα συνείδηση όταν τα ζωγράφιζα. Υπάρχει μια ζωηρή σχέση ζωγράφου και έργου που σε πηγαίνει και την πηγαίνεις. Όταν το έργο φτιάχνεται, ο ζωγράφος με μυστικό τρόπο αφήνει ελεύθερη την οδό να περάσει το ασυνείδητο.
- Στην Κολωνακιώτικη γκαλερί βλέπουμε «σειρά ζωγραφικών έργων και κατασκευών που προκύπτουν από την συνεχή δουλειά σας στο εργαστήριο τα τελευταία 2 χρόνια», όπως αναφέρεται. Πόσες ώρες περνάτε στο εργαστήριό σας; Τι είναι αυτό το μέρος για εσάς;
Το εργαστήριο είναι ο εαυτός μου. Εκεί ψάχνω, εκεί βρίσκω, πειραματίζομαι και παράγω, εφαρμόζω τις ιδέες μου, είτε έρχονται σαν αστραπή, είτε παράγονται στο σπίτι το βράδυ σχεδιάζοντας. Στο εργαστήριο δουλεύω το περισσότερο έως οκτώ ώρες με ελάχιστα διαλείμματα. Κάθε πρωί, στο ίδιο δρομολόγιο προς τα εκεί από το σπίτι, οργανώνω στο μυαλό μου με τι θα καταπιαστώ . Τον καφέ στο εργαστήριο τέλος, θα τον φτιάξω αφού έχω προχωρήσει κάπως την δουλειά.
-Ποια η σχέση σας με την γκαλερί Σκουφά;
Νομίζω ότι η απόφαση του ιδιοκτήτη της, Γιάννη Καλλιγά, να αναλάβει την έκδοση των, ιδιαίτερα πλούσιων σε υλικό, καταλόγων της Αίθουσας Τέχνης αλλά και του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου – τον οποίο και θα ήθελα να ευχαριστήσω δημοσίως – δίνει την απάντηση στην ερώτησή σας αυτή.
- Τι σκέφτεστε κάθε βράδυ που κοιμάστε και κάθε πρωί που ξυπνάτε;
Το βράδυ, στο κρεββάτι πια, κάνω ανακεφαλαίωση των όσων σκεφτόμουν στο εργαστήριο και τι ζωγράφισα. Περιφέρομαι νοητά στο εργαστήριο έχοντας τα μάτια κλειστά και οργανώνω τις ασχολίες της επόμενης μέρας. Βλέπω κάθε μέρα όνειρα και προσπαθώ να ξεριζώσω σκέψεις που κόλλησαν σ′ ένα άσχημο γεγονός. Ο ύπνος θεραπεύει. Όταν θα ξυπνήσεις η λύση θα έλθει από το πουθενά ”στο πιάτο”.
- Κύριε Μαντζαβίνο, ένας καλός καλλιτέχνης πρέπει να είναι και μια μεγάλη ψυχή;
Η ψυχή, περιέχει ισχυρό νευρικό σύστημα, ανεκτικότητα, ανθεκτικότητα, γενναιότητα στα εσωτερικά και εξωτερικά πλήγματα. Ολίγον παίξιμο με την φωτιά στον εσωτερικό προβοκάτορα, μπαϊράκι, κάπου ένα ιερό καταφύγιο - σπήλαιο και γνώση του σχεδίου κληρονομημένου από το παρελθόν.
- Αν δεν ήσασταν ζωγράφος τι άλλο θα μπορούσατε / θέλατε να ήσασταν;
Ίσως όλα τα γεγονότα της ζωής μου επικούρησαν να οδηγηθώ στην ζωγραφική. Αλλά αν δεν παρουσιάζονταν στην ζωή μου η ζωγραφική και επειδή είμαι καράβι αταξίδευτο, φαντασιώνομαι ότι θα ήμουν ναυτικός.
Info:
Βυζαντικό και Χριστιανικό Μουσείο: Ως 12 Ιανουαρίου 2023 | Είσοδος ελεύθερη
Γκαλερί Σκουφά: Ως 12 Νοεμβρίου 2022 / Είσοδος ελεύθερη