«Ευτυχώς ένας νέος άνθρωπος το κατέγραψε σε βίντεο.»
Κυβερνήτης της Μινεσότα για τον Θάνατο του Τζορτζ Φλόιντ.1
Aυτό το άρθρο αποφάσισα να μην αποτελείται από συνεχές κείμενο, αλλά από μια σειρά στοιχείων-δεδομένων (evidence-data). Πρόκειται για δεδομένα με τα οποία έρχεται κανείς αντιμέτωπος· κυριολεκτικά· διότι παλεύει να τα συνδυάσει για να βρει μια συνθετική απάντηση που να τα ενσωματώνει όλα. Βέβαια αυτό ίσως να μην είναι απαραίτητο: Και ο πατέρας μου, που δίδασκε φιλοσοφία,2 μου έλεγε πάντα ότι «σημασία έχει το ερώτημα». Και ο επόπτης καθηγητής μου Φ. Μίλλαρ3 επέμενε ότι ο ιστορικός, όταν ταλανίζεται από την έλλειψη στοιχείων, ακόμα κι όταν δεν διαθέτει μια θεωρία που να αγκαλιάζει ικανοποιητικά όλα τα δεδομένα, αρκεί να διατυπώνει τις ερωτήσεις που του γεννούν οι πηγές του.
Προχωρώ λοιπόν στην παράθεση των στοιχείων:
(1) Το διάρκειας 8.46 λεπτών βίντεο, στο οποίο ο αστυνομικός Ντέρεκ Σόβιν πιέζει στον λαιμό τον πεσμένο στο έδαφος Τζορτζ Φλόιντ.4
(2) Το βίντεο που τραβήχτηκε από την αντίθετη κατεύθυνση και αποδεικνύει ότι υπήρχε και τρίτος αστυνομικός που πίεζε στον λαιμό τον Φλόιντ, εκτός από έναν τέταρτο, που ήταν όρθιος και παρακολουθούσε ατάραχος τον Σόβιν.5 Ταυτόχρονα, βέβαια, το βίντεο αποδεικνύει ότι υπήρχαν περαστικοί που τραβούσαν βίντεο περιμετρικά του περιστατικού.
(3) Οι επικρίσεις που προκάλεσαν οι (μετέπειτα βραβευμένες!) φωτογραφίες και η τηλεοπτική συνέντευξη της ετοιμοθάνατης 13χρονης κολομβιανής, που είχε εγκλωβιστεί στα ερείπια μετά από έκρηξη ηφαιστείου το 1985.6
(4) Η ιστορία του φωτογράφου Κέβιν Κάρτερ, που αυτοκτόνησε το 1994, μετά τις επικρίσεις που δέχτηκε για τη (βραβευμένη) φωτογραφία που είχε τραβήξει το 1993: ένας γύπας δίπλα σε σκελετωμένο κοριτσάκι στο εμπόλεμο Σουδάν.7 Ο Κάρτερ κατηγορήθηκε γιατί τράβηξε τη φωτογραφία αντί να βοηθήσει το κοριτσάκι. (Ας κρατήσουμε τουλάχιστον το γεγονός ότι, σύμφωνα με δήλωσή του, απομάκρυνε τον γύπα μετά τη λήψη της φωτογραφίας.)
(5) Το (προφανώς ερασιτεχνικό;) βίντεο που δείχνει δύο μεσήλικες να κλωτσούν επανειλημμένα τζάμι βιτρίνας πίσω από το οποίο είναι το κεφάλι του γονατισμένου στο έδαφος Ζακ Κωστόπουλου (Σεπτέμβριος 2018) και να μη σταματούν ούτε όταν σπάει το τζάμι πάνω στο κεφάλι του ανθρώπου.
Και κάποια στοιχεία από την άλλη πλευρά, των μετόπισθεν:
(A) Το παράθεμα της Οριάνας Φαλάτσι στο βιβλίο Έκφραση-Έκθεση της Β΄Λυκείου, όπου η γνωστή δημοσιογράφος συσχετίζει τη δημοσιογραφία με την ιστορία. Λέει χαρακτηριστικά: «Γι’ αυτό ακριβώς αγαπώ τη δημοσιογραφία. Και γι’ αυτό φοβάμαι τη δημοσιογραφία. Ποιο άλλο επάγγελμα σου επιτρέπει να γράφεις την ιστορία την ίδια ακριβώς στιγμή που πραγματώνεται και να είσαι ταυτόχρονα και αυτόπτης μάρτυρας;» Να σημειώσω εδώ (ίσως νοσταλγικά;) ότι, όταν ως μαθήτρια διάβαζα με τους γονείς μου το συγκεκριμένο παράθεμα, μου επέστησαν την προσοχή στη διαφορά που έχει η ιστορική από τη δημοσιογραφική καταγραφή. Τότε δεν το θεώρησα σημαντικό, τώρα το καταλαβαίνω.
(B) Το παράθεμα ακριβώς μετά το προηγούμενο στο ίδιο σχολικό βιβλίο (βλ. Α), που μιλά για τις αρχές της δημοσιογραφίας (δεν αναφέρεται πηγή). Παραθέτω επιλεκτικά: «Μερικές από τις βασικές αρχές που περιλαμβάνονται στον ηθικό κώδικα των δημοσιογράφων είναι η κοινωνική ευθύνη... ο σεβασμός της ιδιωτικής ζωής και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, ο σεβασμός του δημόσιου συμφέροντος...»
(Γ) Οι αρχές της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας του Διεθνούς Απολυτηρίου (International Baccalaureate Diploma Programme), ενός προγράμματος που υπερβαίνει τα εθνικά curricula. Οι μαθητές του IBDP είναι προσανατολισμένοι σε open-mindedness και thinking-out-of-the-box.
Όπως φάνηκε παραπάνω, στις επιλογές μου, και από την πλευρά της βιντεοσκοπημένης βίαιης πραγματικότητας και από αυτήν των μετόπισθεν, δεν ανήκαν περιπτώσεις όπου ο ίδιος ο δράστης ή οι δράστες βίαιων πράξεων (ή οι φίλοι τους) σκοπίμως βιντεοσκοπούν τις πράξεις τους. Θεωρώ ότι ένας παιδο-ψυχολόγος / ψυχολόγος ενηλίκων / ψυχαναλυτής / ψυχίατρος / εγκληματολόγος θα ήταν αρμοδιότερος να αποφανθεί για τέτοιου είδους παθολογικές περιπτώσεις.8
Οι παρατηρήσεις και ο προβληματισμός μου δεν αφορά καν τους επαγγελματίες δημοσιογράφους και φωτορεπόρτερς. Όλα τα επαγγέλματα έχουν τη θετική, δηλαδή κοινωνικά ωφέλιμη, και την κερδοσκοπική τους πλευρά. Ο λόγος που παρέθεσα (και παραθέτω παρακάτω) κάποιες περιπτώσεις επαγγελματιών είναι για να αντλήσω ένα κατ’ αναλογίαν και κατά κλιμακούμενη ένταση επιχείρημα: αν τα ηθικά διλήμματα ενός δημοσιογράφου και οι δημόσιες επικρίσεις που (δίκαια ή άδικα) δέχεται μπορούν και προκαλούν τόσο διχαστικές συζητήσεις, πόσω μάλλον δεν έχουμε υποχρέωση να κρίνουμε εμάς τους ίδιους, δηλ. τους ερασιτέχνες αυτόκλητους «δημοσιογράφους», που βιντεοσκοπούν πράξεις βίας ή αποτρόπαιες σκηνές;
Όλοι οι θεατές τέτοιων περιστατικών δεν είναι άμοιροι από κάποιον βαθμό εμπλοκής. Σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις (και σε πολλές ακόμα) υπάρχουν βαθμίδες ευθύνης αναφορικά με την πράξη της βιντεοσκόπησης από όσους δεν είναι δράστες ή θύματα στο περιστατικό. Και διευκρινίζω:
Για επαγγελματίες
(α) Είμαι επαγγελματίας δημοσιογράφος που καλύπτει έναν πόλεμο και καταγράφει σκηνές σύγκρουσης, ακόμα και εκτελέσεις, μεταδίδοντας το κλίμα που κυριαρχεί. Συνοδεύομαι από κάμεραμαν, στον οποίο συστήνω πώς να «στήσει» την κάμερα, ώστε η λήψη να είναι... πιο ακριβής; ή, μήπως, πιο πειστική;
(β) Είμαι ο κάμεραμαν του (α) και ακολουθώ τις συστάσεις του, χωρίς να παρεμβαίνω.
(γ) Είμαι φωτορεπόρτερ εμπόλεμης ζώνης και έχω την πλήρη ευθύνη της φωτογράφισης και των τίτλων που συνοδεύουν τις φωτογραφίες, τις οποίες είτε δίνω στον προϊστάμενο της εφημερίδας / του καναλιού όπου δουλεύω είτε (ως ελεύθερος επαγγελματίας) πουλάω πλειοδοτικά στον διευθυντή κάποιου ΜΜΕ. Ακόμα και ο πιο καλόπιστος θεατής τέτοιων φωτογραφιών δεν γίνεται να μην έχει «μολυνθεί» από τις θεωρίες που διατυπώθηκαν για «στήσιμο» της διάσημης φωτογραφίας του Ρόμπερτ Κάπα, με τον στρατιώτη τη στιγμή που πεθαίνει.9
(δ) Δεν πρόκειται για εμπόλεμη ζώνη, όμως ως επαγγελματίας δημοσιογράφος ή φωτογράφος αποτυπώνω άσχημες σκηνές, για να ενημερώσω τον κόσμο και παράλληλα να καταδείξω τόσο την αξιοπιστία των όσων μεταφέρω όσο και τη φρίκη από τη συνειδητοποίηση των ανθρώπινων ορίων. Εδώ εντάσσονται π.χ. οι φωτογραφίες από στρατόπεδα συγκέντρωσης.
(ε) Είμαι ο διευθυντής εφημερίδας ή καναλιού των (α), (β), (γ), (δ), που έχω δώσει συγκεκριμένες κατευθύνσεις για τη «γραμμή» δημοσιογραφικής κάλυψης που ακολουθώ.
(στ) Είμαι ο (δ), αλλά χρησιμοποιώ το υλικό μου ως υλικό τέχνης από το οποίο κερδίζω χρήματα.10
Για ερασιτέχνες:
(i) Είμαι ένας καθημερινός άνθρωπος, που τυχαίνει να βρίσκομαι μακριά, αλλά σε ακτίνα θέασης, από ένα βίαιο/αποτρόπαιο συμβάν και το τραβάω σε video... ως κάτι αξιοπερίεργο ή άπαξ τεκταινόμενο. Να τονιστεί ότι στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορώ να κάνω κάτι, είτε λόγω μεγάλης απόστασης από το περιστατικό είτε γιατί αυτό υπερβαίνει τις δυνάμεις μου, π.χ. πτώση χιονοστιβάδας ή έκρηξη στους Δίδυμους Πύργους το 2001: εδώ, ίσως ακραία, ανήκουν και τα videos που δείχνουν απελπισμένους ανθρώπους να βουτάνε στο κενό.11
(ii) Είμαι ο (i) και δίνω τις λήψεις μου στα ΜΜΕ έναντι πληρωμής ή τις ανεβάζω στο internet για ελεύθερη πρόσβαση.
(iii) Είμαι και πάλι ένας καθημερινός άνθρωπος, αλλά γίνομαι αυτόπτης μάρτυρας ενός βίαιου περιστατικού που συμβαίνει λίγα μέτρα μακριά μου. Δεν συμμετέχω για να βοηθήσω το θύμα, αλλά ούτε και επικροτώ τον δράστη. Να σημειωθεί πως εδώ μπορεί και να μην υπάρχει δράστης, ωστόσο δυνητικά θα απέτρεπα το μοιραίο. Μου έρχεται στον νου η περίπτωση της παπαδιαμαντικής Φόνισσας: η Χαδούλα βλέπει το κοριτσάκι να πέφτει στο πηγάδι και δεν τρέχει να το σώσει, παρόλο που ἐξ ἐμφύτου ὁρμῆς ένιωσε την ανάγκη να το κάνει. Ἔπνιξε την επιθυμία της, όπως πνίγηκε και η μικρή Ξενούλα. Πρόκειται για μια ανυπέρβλητη λογοτεχνική αποτύπωση της αυθόρμητης ανθρώπινης αντίδρασης σε ένα μοιραίο ατύχημα!
(iv) Είμαι ο (iii), αλλά, την ώρα που συμβαίνει το περιστατικό, το τραβάω σε video, έχοντας τις επιλογές του (ii).
(v) Ανήκω σε σύνολο από αυτόπτες μάρτυρες, που παρακολουθούν το περιστατικό βίας, επικροτώντας τον δράστη. No comment!
(vi) Ανήκω σε σύνολο από αυτόπτες μάρτυρες, που παρακολουθούν το περιστατικό βίας, όμως δεν βοηθούν το θύμα. Είναι η περίπτωση της Kitty Genovese,12 που έδωσε το έναυσμα για τη διαπίστωση του κοινωνικού ψυχολογικού φαινομένου του «αυτόπτη μάρτυρα»: όσο περισσότεροι παρακολουθούν το περιστατικό τόσο πιθανότερο είναι να μη δράσει κανένας από αυτούς για να βοηθήσει το θύμα.
(vii) Κατά την άποψή μου, η χειρότερη περίπτωση από όλες: είμαι ο (v) ή (vi) και τραβάω σε video το περιστατικό! Ακόμα πιο μεμπτό: αντί να το δώσω απλώς στην αστυνομία, το πουλάω στο ΜΜΕ-πλειοδότη, για να κερδίσω χρήματα! φανταστείτε την περίπτωση όπου υπάρχουν πολλά παρόμοια videos: άραγε, τι είδους αθέμιτος ανταγωνισμός θα προκύψει, αν ο κάθε ερασιτέχνης «βιντεοσκόπος» προσεγγιστεί από τα ΜΜΕ;
Κατά το παρελθόν, βιντεοσκοπήσεις λυντσαρίσματος χαρακτηρίστηκαν «προχωρημένες περιπτώσεις του περιστατικού Genovese»,13 επρόκειτο όμως για πολύ πιο σύντομες λήψεις! Από όσο ξέρω, κανείς δεν συσχέτισε τον επί 8.46 mins βιντεοσκοπούμενο θάνατο του Φλόιντ με το φαινόμενο Genovese! Πού είναι λοιπόν το κάλεσμα think out of the box? Γιατί όλοι επιτίθενται στο ανθρωπόμορφο κτήνος ονόματι Τσόβιν και δεν μιλούν για το φιλοθέαμον κοινό του; Άραγε, δεν γνωρίζαμε το ποιόν αστυνομικών σαν τον Τσόβιν και χρειαζόταν ένας μάρτυρας (=θύμα, όχι αυτόπτης) σαν τον Φλόιντ για να το μάθουμε; στο όνομα ποιας ανώτερης και άγνωστης στους πολλούς αλήθειας θυσιάσαμε έναν άνθρωπο ως αυτόκλητοι δημοσιογράφοι; Στην περίπτωση του Τζορτζ Φλόιντ, όπως επεσήμανα στην αρχή, οι αστυνομικοί ήταν περικυκλωμένοι από περαστικούς που τραβούσαν σε video τον αργό του θάνατο! Ακούγονται, βέβαια, φωνές και εκκλήσεις του τύπου «αφήστε τον!», ωστόσο, αν 2-3 νέοι άντρες έμπαιναν στο σκηνικό και ορμούσαν στον Τσόβιν, τι θα συνέβαινε άραγε; οι αστυνομικοί θα άνοιγαν πυρ; τέτοιοι τύποι είναι συνήθως θρασύδειλοι και το βάζουν στα πόδια. Άλλωστε δεν θα τους συνέφερε να κάνουν κάτι τέτοιο δημοσίως. Και η πιο ανατριχιαστική ερώτηση: γιατί ο ίδιος ο Φλόιντ δεν κάλεσε για βοήθεια τους γύρω; άραγε ήξερε ότι τον τραβάνε σε video και διαισθανόταν ότι ήταν χαμένος; Δεν μπορώ να απαντήσω. Ούτε μπορώ να εγγυηθώ ότι, σε περίπτωση αυθόρμητης ομαδικής παρέμβασης, δεν θα σκοτώνονταν κάποιοι αυτόπτες μάρτυρες. Είναι όμως αξιοσημείωτη η κρίση του κυβερνήτη της Μινεσότα ότι ευτυχώς ένας νεαρός άντρας βιντεοσκόπησε το περιστατικό! Ομολογώ ότι δεν βρίσκω καθόλου «ευτυχές» ούτε ότι ήταν νεαρός ο άντρας ούτε ότι το βιντεοσκόπησε. Πόσοι νεαροί άντρες ήταν παρόντες; Και πόσοι από αυτούς θα είχαν τη δυνατότητα να αντιταχθούν σωματικά στον Τσόβιν και τους άλλους κατ’ όνομα αστυνομικούς; Δεν μπορώ να δώσω απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα ούτε να συνθέσω ιερεμιάδες για την κατάντια του κόσμου μας. Έχω να κάνω μία τελευταία παρατήρηση: Οι «νεαροί άντρες» βιντεοσκοπούσαν τον αστυνομικό που, με το χέρι στην τσέπη, πατούσε τον Φλόιντ στον λαιμό του για παραπάνω από 8 λεπτά! Και έχω να κάνω και μια προσωπική εξομολόγηση: εις βάρος ίσως της πειστικότητας αυτού του άρθρου, δεν έχω δει ολόκληρο το, διάσημο πλέον, video των 8.46 λεπτών! Δεν μπορούσα να αναπνεύσω... και μόνο στη σκέψη ότι θα το έβλεπα όλο!