Πολλά ανησυχητικά ευρήματα απέδωσε η πρόσφατη πανευρωπαϊκή έρευνα για τις αντιλήψεις των λαών γύρω από ποικιλία θεμάτων.[1] Σχολιάσθηκαν κάποια από αυτά ευρέως, με προτίμηση, όπως ήταν αναμενόμενο, στην πίστη στον Θεό, τις αντιλήψεις για το ‘κακό μάτι’, την σύγχυση θρησκευτικότητας και εθνικής ταυτότητας, την ανεκτικότητα απέναντι σε αλλόθρησκους και αλλοεθνείς. Επικρίθηκαν επώνυμα οι προνεωτερικές στάσεις της ελληνικής κοινωνίας, άλλοτε ορθά και άλλοτε όχι. Ίσως κάποια άλλη φορά θα ασχοληθώ και με αυτό.
Σήμερα θα ήθελα να επικεντρωθώ στο εύρημα ότι από όλους τους Ευρωπαϊκούς λαούς οι Έλληνες παρουσίασαν την υψηλότερη (89%) πεποίθηση για την ανωτερότητα του δικού τους πολιτισμού. Από όλους τους αρθρογράφους σχολιάσθηκε αρνητικά.
Αναρωτήθηκα τι θα απαντούσα εγώ αν συμμετείχα. Δεν γνωρίζω την ακριβή διατύπωση της ερώτησης. Αν δεν περιείχε προσδιορισμό (σύγχρονος ή αρχαίος πολιτισμός), τότε αποτελεί τυπικό παράδειγμα παγίδευσης η οποία πάντοτε συνιστά την αχίλλειο πτέρνα της αξιοπιστίας των ερευνών. Ο εφιάλτης μιας έρευνας είναι να μην είναι σαφείς οι ερωτήσεις.
Αν ως πολιτισμός νοείται ο διαχρονικός, περιλαμβανομένου του αρχαίου, δεν χρειάζεται πολλή δυσκολία για να απαντηθεί. Ανέκαθεν οι κορυφαίοι, φιλόσοφοι, διανοητές, επιστήμονες κ.ο.κ. πίστευαν και έχουν ρητώς διακηρύξει πως ο Ελληνικός πολιτισμός λειτούργησε ως μήτρα του νεωτερικού και του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού. Τα γράμματα, οι τέχνες, οι επιστήμες, όλοι οι κλάδοι της ανθρώπινης δημιουργικότητας έχουν γονιμοποιηθεί με τα λαμπρά πρωτοποριακά επιτεύγματα των αρχαίων Ελλήνων. Οι μόνοι που το αμφισβητούν είναι κάποιοι μεταμοντέρνοι που έχουν υιοθετήσει το δόγμα της πολιτικής ορθότητας, ισοπεδώνοντας όλα τα ανθρώπινα έργα ως ισότιμα και θεωρώντας κείμενα άξια εκπαιδευτικής διδασκαλίας εξίσου την αρχαία τραγωδία και τις οδηγίες χρήσης μιας καφετιέρας.
Αν, όμως, η ερώτηση αφορούσε στο σήμερα; Στην περίπτωση αυτή ποια είναι τα κριτήρια σύγκρισης των πολιτισμών; Είναι τελικά εφικτό να απαντηθεί αυτή η ερώτηση;
Το καίριο ερώτημα είναι πώς ορίζεται ο πολιτισμός. Από τη λογοτεχνία; Τότε με ποια κριτήρια θα συγκρίνουμε τις λογοτεχνίες διαφόρων λαών; Οι οποίες, έτσι κι αλλιώς, δεν είναι ενιαίες στο εσωτερικό τους ως προς το είδος και την ποιότητα.
Από την μουσική και τις εικαστικές τέχνες; Η ίδια ασάφεια.
Από την επιστήμη και τεχνολογία; Τότε ξέρουμε ποια κράτη προηγούνται στον τεχνολογικό πολιτισμό (ΗΠΑ, Βρετανία, Γερμανία, Ιαπωνία), αλλά αυτό άραγε εννοούσε η ερώτηση; Και ποια αξία έχει μια τέτοια υπεροχή στην περίπτωση της Ιαπωνίας, όπου απαντάται υπερβολική προσωπική δυστυχία, με έναν από τους λόγους να είναι η πιεστική προσαρμογή σε έναν πολιτισμό τόσο διαφορετικό από τον δικό τους;
Μήπως ο πολιτισμός πρέπει να νοηθεί ως το σύνολο των αξιών και συνηθειών που απαρτίζουν τον διεθνή όρο culture; Στην περίπτωση αυτή ερχόμαστε πάλι σε αμηχανία, αφού στην Αφρική και στην Ασία υπάρχουν πολιτισμοί με αξιοπρόσεκτες αξίες (αλληλεγγύη, σεβασμό στη φύση κ.ά.) αλλά χωρίς να περιλαμβάνουν την δημοκρατία στον διανοητικό τους ορίζοντα. Είναι άραγε απαραίτητο να πρεσβεύει τη δημοκρατία ένας πολιτισμός για να είναι ανώτερος;
Δοξάζουμε τον λαϊκό μας πολιτισμό των τελευταίων αιώνων και πολύ καλά κάνουμε διότι μας έδωσε υπέροχα δείγματα ποίησης, μουσικής, αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής, υφαντικής κτλ. Αλλά στην κουλτούρα του χωριού περιλαμβάνονται και ντροπιαστικά ελαττώματα όπως η διχόνοια, ο τοπικισμός, η βεντέτα, οι μικρότητες, η κατάπνιξη της ιδιωτικότητας, ο πολιτικός διχασμός κ.ά. Δεν αποτελούν αυτά αξίες; Δεν συνυφαίνουν το μωσαϊκό του πολιτισμού; Πώς να συγκριθούν με προτερήματα και ελαττώματα άλλων λαών; Πώς ορίζεται εδώ το ανώτερο και το κατώτερο;
Συμμετέχει μήπως στον ορισμό η έννοια της παράδοσης; Πώς πάλι συγκρίνουμε παραδόσεις; Η Ελλάδα είναι πιο παραδοσιακή χώρα από τη Βρετανία; Η αυθόρμητη απάντηση της πλειονότητας θα είναι «αναμφίβολα». Όμως η Βρετανία διαθέτει πανεπιστήμια με ιστορία αιώνων, με ακαδημαϊκή δεοντολογία σεβαστή την οποία άλλοι αντιγράφουν. Η χώρα μας, αντίθετα, διαθέτει μια κουρελού ακαδημαϊκού χάρτη ο οποίος αποτυπώνει τη βούληση των εκάστοτε υπουργών Παιδείας, τόσο στη γεωγραφική κατανομή των ΑΕΙ όσο και στο νομοθετικό πλαίσιο λειτουργίας τους. Δεν θα ήταν υπερβολή να ισχυρισθούμε πως η Ελλάδα λειτουργεί εδώ ως το ακριβώς αντίθετο της παράδοσης.
Υπάρχουν ισχυρές Δυτικές χώρες στις οποίες το Σύνταγμα έχει αναθωρηθεί ελάχιστες φορές και των οποίων οι νόμοι παρουσιάζουν μια αξιοσημείωτη διαχρονική ισχύ. Σε αυτές η έννοια της πολιτικής παράδοσης αποτελεί καθεαυτήν μια αυταξία, πράγμα που αποτυπώνεται στις ανθεκτικές πολιτικές τελετουργίες τους. Εκτός του ότι αυτές είναι από φτωχές έως ανύπαρκτες στην Ελλάδα, πόσο παραδοσιακή μπορεί να είναι μια χώρα στην οποία η πολυνομία έχει τη δύναμη να τσακίσει και δικηγόρο, η δε πολιτική της κουλτούρα παρουσιάζει σταθερά συμπτώματα καιροσκοπισμού;
Επαιρόμαστε για την ‘καρδιά’ του Έλληνα που συμπαραστέκεται στους αναγκεμένους, αλλά ξεχνάμε να αναφέρουμε ότι λειτουργούμε έτσι συνήθως παρορμητικά και ασυντόνιστα, αφού άλλωστε δεν δεχόμαστε κανέναν για αρχηγό. Σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, τις οποίες αρεσκόμαστε να χαρακτηρίζουμε ‘ψυχρές’, οι θεσμοί εθελοντισμού και προσφοράς είναι οργανωμένοι και σταθεροί μέσα στον χρόνο. Με ποια κριτήρια θα συγκρίνουμε αξιολογικά τις κουλτούρες;
Εν γένει, στις παραμέτρους εκείνες οι οποίες συνθέτουν αυτό που ονομάζουμε σύγχρονο πολιτισμό η χώρα μας δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι υπερέχει, για να μην πω ότι σε κάποιες πτυχές υστερεί ντροπιαστικά. Τι να είχαν άραγε στο νου τους όσοι απάντησαν υπέρ της ανωτερότητας του πολιτισμού μας στην εν λόγω έρευνα;
Είτε λοιπόν απαντούσαν για τον αρχαίο πολιτισμό μας, οπότε είχαν δίκιο αλλά καιροφυλακτεί εδώ η στείρα καύχηση και ο εφησυχασμός, είτε απάντησαν για τον σύγχρονο, οπότε τα πράγματα είναι ακόμη πιο προβληματικά. Ο ναρκισσισμός είναι κάτι που δύσκολα θεραπεύεται.