Τον τελευταίο καιρό διαβάζουμε όλο και περισσότερο για την απειλή της “κλιματικής κατάρρευσης” (climate breakdown), μία φράση η οποία κάνει τον γύρο του διαδικτύου δίνοντας έναν πιο ζοφερό τόνο για την κατάσταση που βρίσκεται το κλίμα και υποδηλώνοντας την ανάγκη για λήψη άμεσης δράσης, τουλάχιστον σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι η φράση “κλιματική αλλαγή” ή ακόμα και “κλιματική κρίση”.
Τι ακριβώς υποτίθεται ότι σημαίνει αυτή η φράση, πόσο θεμιτή είναι η χρήση της και, εν τέλει, τι είναι αυτό που πρέπει όλοι να γνωρίζουμε και αφορά τα βασικότερα ανθρώπινα δικαιώματά μας;
Τι εννοούμε όταν λέμε “κλιματική κατάρρευση”;
Καταρχάς, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, το κλίμα δεν πρόκειται να “καταρρεύσει” αλλά να προσαρμοστεί βίαια στα νέα επίπεδα συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, συνεπώς υπό αυτήν την έννοια η φράση “κλιματική κατάρρευση” είναι ανακριβής. Ωστόσο, αυτό που de facto απειλείται με κατάρρευση από την υπερθέρμανση είναι το οικοσύστημα του πλανήτη όπως το γνωρίζουμε. Και μαζί του ο ανθρώπινος πολιτισμός.
Πριν έναν χρόνο ο Ντέιβιντ Ατένμπορο, κατά τη διάρκεια της Διεθνής Διάσκεψης για το Κλίμα στην Πολωνία, ανέβηκε στο βήμα και μίλησε έξω από τα δόντια:
“Αυτήν τη στιγμή βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μία ανθρωπογενή καταστροφή πλανητικών διαστάσεων, η μεγαλύτερη απειλή εδώ και χιλιάδες χρόνια: η κλιματική αλλαγή. Αν δεν δράσουμε άμεσα, η κατάρρευση του πολιτισμού μας και η εξαφάνιση μεγάλου μέρους του φυσικού κόσμου διακρίνεται στον ορίζοντα.”
Ας το πούμε άλλη μία φορά, με όσο πιο σαφή τρόπο γίνεται για να μην υπάρχει καμία παρανόηση: Αν δεν λάβουμε άμεσα μέτρα οδεύουμε προς έναν μαζικό αφανισμό.
Αυτό είναι κάτι που πρώτοι οι επιστήμονες το επισημαίνουν, και μάλιστα και με ολοένα και πιο δραματικούς τόνους, ενίοτε και με τη χρήση πιο σκληρής γλώσσας, κάτι που δεν είχαμε συνηθίσει τα προηγούμενα χρόνια. “Η κατάσταση είναι πλέον τόσο άσχημη που θα ήταν ανήθικο να μην χρησιμοποιείς σκληρή γλώσσα”, ανέφερε το 2017 ο καθηγητής Gerardo Ceballos, επικεφαλής μιας εκ των σημαντικότερων δημοσιευμένων επιστημονικών μελετών για τους ρυθμούς εξαφάνισης των ειδών.
Συμπτωματικά, την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, δημοσιεύτηκε διακήρυξη υπογεγραμμένη από περισσότερους από 11.000 επιστήμονες από 153 χώρες και σκοπό να πουν τα πράγματα “με το όνομά τους” (“tell it like it is”). Δηλαδή, αυτά που κάνουμε ως ανθρωπότητα για το κλίμα δεν αρκούν και μας περιμένουν “ανείπωτα δεινά” (“untold suffering”). Οι επιστήμονες απευθύνουν δραματική έκκληση για άμεση λήψη δραστικών μέτρων σε 6 τομείς, με ιδιαίτερη έμφαση στην ενεργειακή μετάβαση και την ανάγκη να τερματιστούν οι εξορύξεις και η καύση πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθώς και να προχωρήσει η γρήγορη αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με καθαρές πηγές ενέργειας.
Ένα πολύ τρομακτικό σενάριο
Αυτό που πραγματικά τρομάζει την επιστημονική κοινότητα είναι η αυτοτροφοδοτούμενη κλιματική αλλαγή, δηλαδή το σενάριο όπου η ανθρωπογενής υπερθέρμανση θέτει σε λειτουργία κλιματικούς μηχανισμούς οι οποίοι επιφέρουν περαιτέρω αύξηση της πλανητικης θερμοκρασίας χωρίς πιά η ανθρωπότητα να μπορεί να τη σταματήσει.
Πρόκειται για τους περίφημους μηχανισμούς ανάδρασης (feedback loops) του κλιματικού συστήματος. Τέτοιες περιπτώσεις είναι το λιώσιμο των πάγων στα πέρμαφροστ που έχουν εγκλωβισμένες τεράστιες ποσότητες μεθανίου (ισχυρότατο αέριο του θερμοκηπίου), το λιώσιμο των υδριτών μεθανίου που επίσης είναι εγκλωβισμένοι στους ωκεανούς και εν γένει η διατάραξη της ικανότητας των ωκεανών και της γης να απορροφούν και να συγκρατούν τον άνθρακα.
Το γεγονός ότι δεν υπάρχει επιστημονική βεβαιότητα για το ακριβές επίπεδο θερμοκρασίας στο οποίο διαταράσσονται αυτά τα συστήματα, αλλά και πώς ακριβώς θα αλληλοεπιδράσουν μεταξύ τους, μάλλον θα πρέπει να μας προβληματίσει περισσότερο και όχι να μας εφησυχάσει. Οι περισσότεροι επιστήμονες, πάντως, συμφωνούν ότι θα πρέπει να κρατήσουμε την αύξηση της μέσης πλανητικής θερμοκρασίας όσο πιο κοντά στον 1,5°C είναι εφικτό και να μην ξεπεράσουμε τους 2°C.
Ήδη σήμερα η αύξηση της μέσης πλανητικής θερμοκρασίας βρίσκεται στον 1,1°C. Αν δεν μειώσουμε τις παγκόσμιες εκπομπές κατά 50% ως το 2030 και εντελώς όσο πιο κοντά στο 2040 είναι εφικτό, χάνουμε τον στόχο του 1,5°C.
Με τα σημερινά δεδομένα, οδηγούμαστε σε αύξηση της πλανητικής θερμοκρασίας άνω των +4°C πριν το τέλος του αιώνα. Σε ένα τέτοιο σενάριο, ακριβώς εξαιτίας των feedback loops, η άνοδος της θερμοκρασίας δεν θα σταματήσει εκεί αλλά είναι πιθανόν να ξεπεράσει τους +6°C τις επόμενες δεκαετίες ή και αιώνες.
Συνεπώς, η απότομη αύξηση της πλανητικής θερμοκρασίας αυτόν τον αιώνα - σε συνδυασμό με την εξάντληση των φυσικών πόρων και των φυσικών οικοτόπων της Γης - θέτει το παγκόσμιο οικοσύστημα σε τροχιά κατάρρευσης. Η φράση κλιματική κατάρρευση μπορεί μεν να μην είναι ακριβής, χρησιμοποιείται εύλογα, ωστόσο, εδώ και λίγα χρόνια για να περιγράψει μία ζοφερή και διόλου απίθανη εξέλιξη.
Θερμότερος πλανήτης = μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα
“Συνεπώς, με δεδομένο ότι παραμένει η αβεβαιότητα σχετικά με την πλήρη έκταση και το μέγεθος των επιπτώσεων, δεν είναι βέβαιο ότι η προσαρμογή σε έναν κόσμο με +4°C είναι εφικτή. Ένας κόσμος με 4°C είναι πιθανόν ένας κόσμος στον οποίο οι κοινότητες, οι πόλεις και οι χώρες θα βιώσουν ακραίες διαταραχές, ζημιές και εκτοπισμούς πληθυσμών, με πολλούς από αυτούς τους κινδύνους να εξαπλώνονται άνισα. Είναι πιθανόν οι φτωχοί να υποφέρουν περισσότερο και η παγκόσμια κοινότητα να γίνει πιο κατακερματισμένη και άνιση από ό,τι είναι σήμερα.
Παγκόσμια Τράπεζα, Turn Down The Heat (2012)
Η παραπάνω προειδοποίηση δεν γράφτηκε από κάποια περιβαλλοντική ή ανθρωπιστική οργάνωση όπως η Greenpeace, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα ή η Διεθνής Αμνηστία, αλλά από έναν χρηματοπιστωτικό οργανισμό όπως η Παγκόσμια Τράπεζα. Είναι βέβαιο ότι οι πιο φτωχές χώρες του κόσμου αλλά και οι ευάλωτες (κλιματικά) περιοχές όπως είναι η Μεσόγειος θα υποφέρουν περισσότερο. Για παράδειγμα, το μέσο εισόδημα στις φτωχότερες χώρες εκτιμάται οτι θα μειωθεί κατά 75% ως το 2100 συγκρινόμενο με έναν κόσμο χωρίς κλιματική αλλαγή. Κατά μία έννοια, ωστόσο, αυτό μάλλον θα είναι το λιγότερο σημαντικό...
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το διάστημα 2030 - 2050 η κλιματική κρίση θα ευθύνεται για 250.000 περισσότερους θανάτους κάθε χρόνο από υποσιτισμό, ελονοσία, διάρροια και θερμοπληξία. Ολόκληρες κοινότητες θα εξαφανιστούν, με το κοινωνικό κόστος να είναι τεράστιο. Η γενική εκτίμηση είναι ότι μέχρι το 2050 θα υπάρχουν 200 εκατομμύρια εκτοπισμένοι άνθρωποι εξαιτίας της κλιματικής κρίσης, ωστόσο πολλές μελέτες ανεβάζουν αυτό το νούμερο ακόμα και στο 1 δισεκατομμύριο...
Εξίσου σημαντικό είναι να γίνει κατανοητό ότι όλα αυτά δεν αφορούν μόνο το μακρινό μέλλον. Η αλλαγή του κλίματος έχει ήδη εντείνει τις παγκόσμιες κοινωνικές ανισότητες, προκαλώντας πόνο και δυστυχία.
Για το 2018 καταγράφηκαν 16 εκατομμύρια εκτοπισμένοι άνθρωποι εξαιτίας περιβαλλοντικών καταστροφών - περισσότεροι από όσους εκτοπίστηκαν λόγω πολέμου (περίπου 11 εκατομμύρια). Ο βίαιος εκτοπισμός εξαιτίας των ακραίων φαινομένων αφήνει ανεξίτηλα σημάδια και δημιουργεί ψυχικά τραύματα στους πρόσφυγες, ενώ ήδη έχει αναγνωριστεί η σύνδεση μεταξύ επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης και υποσιτισμού και νοητικής υστέρησης σε παιδιά.
Και ας μην ξεχνάμε ότι ένας πλανήτης σε κλιματική κρίση οδηγεί σε ακόμα περισσότερες συγκρούσεις και πολέμους, το οποίο με τη σειρά του οδηγεί σε ακόμα περισσότερη καταστροφή, περισσότερους θανάτους, περισσότερους πρόσφυγες...
Παραβιάζοντας τα βασικότερα ανθρώπινα δικαιώματα των Ελλήνων
Το σίγουρο είναι ότι ακόμα και στο καλύτερο σενάριο - όπου η αύξηση της μέσης πλανητικής θερμοκρασίας διατηρείται κοντά στον 1,5°C - τα πράγματα θα χειροτερέψουν σε σχέση με σήμερα. Σε περίπτωση ακόμα μεγαλύτερης αύξησης, τα πράγματα θα χειροτερέψουν δραματικά.
Στην περίπτωση της Ελλάδας αυτό μεταφράζεται σε:
ραγδαία αύξηση των θερινών πυρκαγιών,
αύξηση συχνότητας και έντασης ακραίων καιρικών φαινομένων
εγκατάλειψη παράκτιων περιοχών λόγω ανόδου της στάθμης της θάλασσας
ξηρασία και δραματική μείωση της αγροτικής παραγωγής
λειψυδρία
σοβαρές επιπτώσεις στην ευρύτερη οικονομία
ερημοποίηση μεγάλου μέρους της επικράτειας.
Από τα παραπάνω είναι προφανές ότι απειλείται η πρόσβαση των κατοίκων της χώρας μας σε τροφή, σε καθαρό νερό, σε στέγη. Απειλείται η υγεία μας και των παιδιών μας. Απειλείται η ασφάλειά μας, η υγεία μας και απειλείται η ίδια μας η ζωή.
Το ανθρώπινο δικαίωμα στη ζωή επιβάλλει δράση για το κλίμα τώρα
Προκειμένου να συγκρατηθεί η θερμοκρασία κοντά στον πιο βιώσιμο 1,5°C, η επιστήμη μας λέει ότι θα πρέπει να μειώσουμε δραματικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου κατά 50%-60% ως το 2030 και να τις εκμηδενίσουμε όσο πιο κοντά στο 2040 είναι εφικτό. Αυτό συνεπάγεται κατ’ ελάχιστο:
Τον αδιαπραγμάτευτο τερματισμό της εξόρυξης και χρήσης ορυκτών καυσίμων τα επόμενα 20-25 χρόνια.
Αλλαγές στον τρόπο που καλλιεργούμε και παράγουμε την τροφή μας και στροφή σε ένα διατροφικό μοντέλο με λιγότερο κρέας (π.χ. Μεσογειακό διατροφικό μοντέλο)
Προστασία και ενίσχυση του ρόλου των χερσαίων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων στην οικολογική και κλιματική ισορροπία (π.χ. δάση, προστατευόμενες περιοχές, θαλάσσια καταφύγια).
Όσο οι κυβερνήσεις δεν λαμβάνουν μέτρα για τον τερματισμό της χρήσης λιγνίτη, πετρελαίου και φυσικού αερίου, όσο επενδύουν ακόμα σε εξορύξεις νέων κοιτασμάτων ορυκτών καυσίμων, όσο δεν προστατεύουν τα δάση και τις θάλασσες, τόσο πιο γρήγορα οδηγούμαστε προς μία μη-αναστρέψιμη κατάσταση.
Κλιματική κατάρρευση, κλιματική κρίση ή απλώς κλιματική αλλαγή, η ουσία είναι μία. Η αδράνεια λήψης μέτρων για την αντιμετώπισή της θίγει βάναυσα τα βασικότερα δικαιώματά μας.
Χαρτογραφική απεικόνιση με τις επιπτώσεις της ανόδου της στάθμης της θάλασσας στον Ορνό Μυκόνου, από την πανεπιστημιακή μελέτη (2017) για λογαριασμό της διαΝΕΟσις. Ο χάρτης απεικονίζει διαφορετικά σενάρια ανόδου της στάθμης της θάλασσας μεταξύ 0,5 έως 2 μέτρων, όπως εκτιμάται ότι θα συμβεί το διάστημα 2050- 2100. Για περισσότερους χάρτες από επιλεγμένες περιοχές της Ελλάδας, δείτε στην έρευνα της διαΝΕΟσις στις σελίδες 209 - 224.
*Του Τάκη Γρηγορίου, υπεύθυνου για θέματα ενέργειας και κλιματικής αλλαγής, Ελληνικό Γραφείο Greenpeace