Ο Εθνικός Εναέριος Χώρος είναι μία ζώνη κυριαρχίας ενός κράτους. Μια ζώνη κυριαρχίας διαφέρει σημαντικά από τις ζώνες κυριαρχικών δικαιωμάτων. Η έννοια της κυριαρχίας (sovereignty) είναι βαρυσήμαντη στις Διεθνείς Σχέσεις και στο Διεθνές Δίκαιο, αν και ίσως είναι δύσκολη να αποσαφηνιστεί ακριβώς ή μπορεί να χρησιμοποιείται εσφαλμένα ή καταχρηστικά στον δημόσιο λόγο.
Γενικά, συνεισφορές στον ορισμό της κυριαρχίας έχουν κάνει, inter alia, οι Τ. Χόμπς και Ζαν Ζακ Ρουσσώ στα έργα τους Λεβιάθαν και Κοινωνικό Συμβόλαιο αντίστοιχα, ενώ η σύγχρονη έννοια του ορισμού πηγάζει από την Συνθήκη της Βεστφαλίας (1648). Με απλά λόγια, όπου ένα κράτος έχει κυριαρχία ασκεί τις εξουσίες του, δηλαδή την εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική, ενώ η κυριαρχία είναι πλήρης (σε όλο το εύρος της περιοχής και όχι μερικώς) και απόλυτη (δηλαδή ασκείται μόνο και αποκλειστικά από ένα κράτος για μια περιοχή και όχι από άλλο κράτος/η, αλλιώς θα ήταν συντρέχουσα). Έτσι, στην περίπτωση του Εθνικού Εναέριου Χώρου, το κράτος ασκεί πλήρη κυριαρχία, ο Εθνικός Εναέριος Χώρος ταυτίζεται και εξομοιώνεται με την επικράτειας ενός κράτους.
Συνεπώς, το κράτος δεν ασκεί απλώς ορισμένα κυριαρχικά δικαιώματα επί αυτής, όπως συμβαίνει με το FIR, την ΑΟΖ ή την Υφαλοκρηπίδα. Απαραίτητη διάκριση πρέπει να γίνει λοιπόν ανάμεσα σε αυτές τις τρεις ζώνες (FIR, AOZ, Υφαλοκρηπίδα) και τις ζώνες του Εθνικού Εναέριου Χώρου και των Χωρικών Υδάτων, όπου η πλήρη κυριαρχία που ασκεί ένα κράτος σε αυτές τις δύο, εξομοιώνεται με την κυριαρχία επί του εδάφους.
Συγκεκριμένα, το σημαντικότερο νομικό κείμενο για το Δίκαιο του Αέρα αποτελεί η Σύμβαση για του Σικάγο για την Πολιτική Αεροπορία του 1944 (στην αγγλική, Chicago Convention on International Civil Aviation), το οποίο στα δύο πρώτα του άρθρα ορίζει ότι ένα κράτος έχει πλήρη και απόλυτη κυριαρχία στον εναέριο χώρο πάνω από την επικράτεια του. Αυτή η επικράτεια περιλαμβάνει το ηπειρωτικό και νησιωτικό έδαφος ενός κράτους, όπως και την Αιγιαλίτιδα Ζώνη του1.
Καθώς η Αιγιαλίτιδα Ζώνη μπορεί να έχει έκταση έως 12 ναυτικά μίλια, ο Εθνικός Εναέριος Χώρος μιας χώρας μπορεί να έχει επίσης έκταση έως 12 ναυτικά μίλια από τις ακτές της.
Σε περίπτωση περίκλειστου κράτους, ο Εθνικός Εναέριος Χώρος καλύπτει μόνο το ηπειρωτικό του έδαφος.
Καθέτως, ο Εθνικός Εναέριος Χώρος θεωρείται πως φτάνει έως το όριο της ατμόσφαιρας, όπου ξεκινάει το διάστημα, τουτέστιν μέχρι την Γραμμή Κάρμαν. Η Γραμμή Κάρμαν εκτείνεται καθέτως, από το επίπεδο της θάλασσας, έως τα 100 χιλιόμετρα υψόμετρο. Πάντως, να σημειωθεί πως αυτός ο ορισμός δεν είναι νομικός, καθώς δεν έχει καταχωρηθεί σε κάποιο δεσμευτικό νομικό κείμενο αλλά αποτελεί τον ορισμό της Διεθνούς Αεροναυτικής Ομοσπονδίας2. Άλλοι οργανισμοί και κυβερνητικές οντότητες δεν χρησιμοποιούν απαραίτητα αυτόν τον ορισμό, λ.χ. η NASA και η Αμερικανική Πολεμική Αεροπορία σταμάτησαν σχετικά πρόσφατα να αποδέχονται αυτόν τον ορισμό και θεωρούν πως το όριο Γης-Διαστήματος είναι το υψόμετρο των 80 χιλιομέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας3.
Οι αρμοδιότητες ενός κράτους στον Εθνικό Εναέριο Χώρο περιλαμβάνουν την δυνατότητα έκδοσης νομοθετικών και διοικητικών πράξεων για ζητήματα που ρυθμίζουν και ελέγχουν την εναέρια κυκλοφορία, την οριοθέτηση των αεροδιαδρόμων, τον καθορισμό των σημείων της εισόδου και της εξόδου από τον Εθνικό Εναέριο Χώρο και θέματα ασφαλείας, όπως είναι ο καθορισμός των απαγορευμένων ζωνών κατά περίπτωση4. Τέλος, πέρα από τον Εθνικό Εναέριο Χώρο ενός κράτους βρίσκεται ο Διεθνής Εναέριος Χώρος, ο οποίος αποτελείται από τον εναέριο χώρο που δεν ανήκει σε κανένα κράτος, εν αντιστοιχία με το καθεστώς των Διεθνών Υδάτων που υπάρχει στην θάλασσα.
Σχετικά με την Ελληνική περίπτωση, η Ελλάδα έχει Εθνικό Εναέριο Χώρο 10 ναυτικά μίλια από τις ακτές της, από προεδρικό διάταγμα που ισχύει από το 19315, σύμφωνο με το Δίκαιο του Αέρα της εποχής.
Ο ελληνικός Εθνικός Εναέριος Χώρος στην θάλασσα όμως, δεν ταυτίζεται με το εύρος της ελληνικής Αιγιαλίτιδας Ζώνης ως θα όφειλε με βάσει το Διεθνές Δίκαιο6.
Το Ελληνικό Παράδοξο
Έτσι, υπάρχει περιθώριο μεταξύ των 6 ναυτικών μιλίων από τις ακτές που είναι η ελληνική Αιγιαλίτιδα και των 10 ναυτικών μιλίων που έχει καθοριστεί ο Εθνικός Εναέριος Χώρος, όπου η χώρα έχει ένα περιθώριο 4 ναυτικών μιλίων Εθνικού Εναέριου Χώρου πάνω από διεθνή ύδατα.
Αυτό αποτελεί μια μοναδικότητα στο Διεθνές Δίκαιο και στην Διεθνή πολιτική, κάτι που έχει χαρακτηριστεί στην διεθνή βιβλιογραφία ως «To Ελληνικό Παράδοξο»/ ‘’The Greek Paradox’’7. Αυτή η διαφορά στο εύρος των Χωρικών Υδάτων και του Εθνικού Εναέριου Χώρου αποτελεί το πιο αδύναμο νομικό επιχείρημα της Ελλάδας στο πλαίσιο των διαφορών της με την Τουρκία8.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση Τούρκου αξιωματικού στις αρχές της δεκαετίας του ’00, όπου προέβη στο εξής σχόλιο στα πλαίσια του ΝΑΤΟ: «Τουρκικό πλοίο που πλέει στα 9 μίλια από τις ακτές ενός ελληνικού νησιού, βρίσκεται στην ανοιχτή θάλασσα. Το τμήμα του που εξέχει από το νερό παραβιάζει τον ελληνικό εναέριο χώρο»9.
Επίσης, το ΝΑΤΟ αναγνωρίζει Ελληνικό Εθνικό Εναέριο Χώρο μέχρι τα 6 ν.μ από τις ακτές (ταυτιζόμενο με την ελληνική Αιγιαλίτιδά) για την διεξαγωγή στρατιωτικών ασκήσεων στο πλαίσιο του10.
Παραβιάσεις
Η Τουρκία ξεκίνησε από το 1974 (μετά την εισβολή στην Κύπρο) να αμφισβητεί και να παραβιάζει τον ελληνικό Εθνικό Εναέριο Χώρο μεταξύ των 6 και των 10 ναυτικών μιλίων11. Στην αρχή με μικρότερη συχνότητα, και καθώς περνούσαν τα χρόνια αρκετά πιο συχνά. Πλέον, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο παραβιάσεις του ελληνικού Εθνικού Εναέριο Χώρου σε εύρος μικρότερο και των 6 ναυτικών μιλίων, ενώ δεν απουσιάζουν και οι υπερπτήσεις πάνω από ελληνικά νησιά.
Πέρα από την προκλητική κρατική πρακτική της Τουρκίας, η νομική θέση της Ελλάδας για το ζήτημα είναι αρκετά αδύναμη καθώς αντίκειται στα πρώτα άρθρα της Σύμβασης του Σικάγο12.
Ωστόσο, η Ελλάδα παραθέτει μερικά επιχειρήματα που έχουν νομική βάση. Συγκεκριμένα, επικαλείται την ύπαρξη (νομικού) τοπικού εθίμου στο Αιγαίο Πέλαγος, όπου η κρατική πρακτική των κρατών για χρόνια συνοδευόταν με opinion juris, καθώς από το 1931 έως το 1974 όλα τα κράτη της περιοχής σέβονταν τον ελληνικό Εθνικό Εναέριο Χώρο στα 10 ν.μ. χωρίς αντιρρήσεις, κάτι που δημιουργεί νομική υποχρέωση στα κράτη να εξακολουθούν να σέβονται το εύρος του υφιστάμενου Εθνικού Εναέριου Χώρου εις το διηνεκές. Επίσης, η Ελλάδα επικαλείται πως παρά την απόκλιση από το Δίκαιο του Αέρα, η διεκδίκηση της για Εθνικό Εναέριο Χώρο στα 10 ν.μ. έχει γίνει αποδεχτή σιωπηρά από την Τουρκία, καθώς εκείνη δεν αντέδρασε για δεκαετίες επί αυτής της διεκδίκησης13. Και τα δύο αυτά επιχειρήματα της Ελλάδας έχουν κάποια νομική βάση και ισχύ, αν και δεν συνάδουν απόλυτα με τα νομικά δεσμευτικά κείμενα.
Βιβλιογραφία και Πηγές
Assonitis, The Greek Airspace: The Legality of a paradox, The U.S. Air Force Academy, Journal of Legal Studies, 1997-1998
Convention on International Civil Aviation’’, Opened for Signature 7 December 1944, https://www.icao.int/publications/Documents/7300_cons.pdf
Fédération Aéronautique Internationale’’, https://www.fai.org/icare-records/100km-altitude-boundary-for-astronautics
Paul, ‘’Outer Space may have just gotten a bit closer’’, Science, (2018).
Γιόκαρης, Γ. Κυριακόπουλος, «Διεθνές Δίκαιο του Εναέριου Χώρου», (Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2013)
Συρίγος, «Ελληνοτουρκικές Σχέσεις», (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2016)
Συρίγος, Αθ. Ντόκος, «60 χάρτες που εξηγούν τις διαφορές Ελλάδας-Τουρκίας, Τουρκικές διεκδικήσεις σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο, Αλφαβητάρι των ελληνοτουρκικών σχέσεων», Η Καθημερινή (2020)
1‘’Convention on International Civil Aviation’’, Opened for Signature 7 December 1944, https://www.icao.int/publications/Documents/7300_cons.pdf , Article 1-2.
2 ‘’ Fédération Aéronautique Internationale’’, https://www.fai.org/icare-records/100km-altitude-boundary-for-astronautics
3 V. Paul, ‘’Outer Space may have just gotten a bit closer’’, Science, (2018).
4 Αγ. Γιόκαρης, Γ. Κυριακόπουλος, «Διεθνές Δίκαιο του Εναέριου Χώρου», (Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2013), 11, και ’Convention on International Civil Aviation’’ Articles 9, 10, 11.
5Ibid, 51.
6 ‘’Convention on International Civil Aviation’’, Article 1-2.
7 G. Assonitis, The Greek Airspace: The Legality of a paradox, The U.S. Air Force Academy, Journal of Legal Studies, 1997-1998.
8 Ευ. Συρίγος, «Ελληνοτουρκικές Σχέσεις», (Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2016), 281.
9 Ibid, 278.
10 Ibid, 281.
11 Ευ. Συρίγος, Αθ. Ντόκος, «60 χάρτες που εξηγούν τις διαφορές Ελλάδας-Τουρκίας, Τουρκικές διεκδικήσεις σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο, Αλφαβητάρι των ελληνοτουρκικών σχέσεων», Η Καθημερινή (2020), 101.
12 ‘’Convention on International Civil Aviation’’, Article 1-2.