Στο νέο ρευστό γεωπολιτικό περιβάλλον, με την 24η Φεβρουαρίου να αποτελεί ορόσημο των εξελίξεων, οι παγκόσμιες προκλήσεις και οι συσχετισμοί δυνάμεων μπαίνουν σε μια νέα φάση, όπου το διπολικό σύστημα μετεξελίσσεται σε ένα ιδιόμορφο πολυπολικό σύστημα, χωρίς σταθερές συμμαχίες και ξεκάθαρες θέσεις. Ο βασικός άξονας στο δίπολο Η.Π.Α.- Κίνας έχει αλλάξει καθώς πολλές κυβερνήσεις προτιμούν να μην επιλέξουν πλευρά και διατηρούν ρευστές σχέσεις στις διάφορες πτυχές της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης προκειμένου να επωφεληθούν από τις ευκαιρίες που αναδύονται από τον ανταγωνισμό (εμπορικό, τεχνολογικό, οικονομικό και γεωστρατηγικό) των μεγάλων δυνάμεων, με βάση τα εθνικά τους συμφέροντα. Η παγκόσμια κοινότητα βρίσκεται σε μια πλήρης αναδιαμόρφωση των συμμαχιών αλλά και συγκρούσεων αναγκάζοντας τους διεθνείς δρώντες να επανατοποθετηθούν σε σχέση με τη νέα δυναμική του στρατηγικού ανταγωνισμού και να αναζητήσουν τις δικές τους συμμαχίες μπροστά στον παγκόσμιο μετασχηματισμό. Η αντιπαραβολή του Παγκόσμιου Νότου, που εκφράζει τις αναπτυσσόμενες ή αναδυόμενες δυνάμεις με τον Παγκόσμιο Βορρά, που αποτελείται από τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και ορισμένες πλούσιες χώρες της Ασίας και του Ειρηνικού, αλλάζει τους συσχετισμούς δυνάμεων στο νέο πολυπολικό σύστημα που αναδύεται.
Με τη δυναμική παρουσία1 του Παγκόσμιου Νότου2 στη διεθνή σκακιέρα μέσω περιφερειακών συνεργασιών, όπως είναι η ομάδα των χωρών BRICS (Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και τη Νότια Αφρική)3- που αντιπροσωπεύει το 23% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το 42% του παγκόσμιου πληθυσμού του, και αναμένεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο στο πλαίσιο της πολιτικής διεύρυνσης της ομάδας αυτής4, αλλάζει άρδην τις δυναμικές, ειδικά στο δίπολο Η.Π.Α.- Κίνα. Σε γενικές γραμμές, η ομάδα χωρών BRICS αντιπροσωπεύουν μια κίνηση προς έναν πολυπολικό κόσμο που δεν θα κυριαρχείται από τις ΗΠΑ, και συμμαχίες ισχυρών κρατών, όπως η Ομάδα των Επτά (G7) και οργανισμούς, όπως είναι η Παγκόσμια Τράπεζα, το ΔΝΤ, κα. Υπάρχουν κι άλλες πολυμερείς ομάδες- θεσμικές ή άτυπες, που αναμφισβήτητα αποκτούν επιρροή στο πλαίσιο αυτής της τάσης, όπως είναι η Αφρικανική Ένωση, ο Οργανισμός των χωρών Α.Κ.Ε. ( Αφρική, Καραϊβική, Ειρηνικός), ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης, η Κοινή Αγορά του Νότου (Mercosur) ,κα.
Οι άτυποι θεσμοί, όπως είναι εν προκειμένω η ομάδα χωρών BRICS, παρέχουν έναν ζωτικό χώρο για την επαναδιαπραγμάτευση των όρων και των προϋποθέσεων της ηγεμονίας των ΗΠΑ και λειτουργούν ως διαμεσολαβητές των μετατοπίσεων ισχύος. Σύγχρονοι μελετητές των Διεθνών Σχέσεων έχουν διαπιστώσει ότι η στροφή των κρατών προς άτυπους θεσμούς, όπως οι ομάδες G + και οι BRICS, έχει γίνει ένα ευρύτερο φαινόμενο, όπου τα κράτη χρησιμοποιούν αυτούς τους θεσμούς για να συντονίζουν τις πολιτικές τους χωρίς τους περιορισμούς των επίσημων συνθηκών, και τους αντιμετωπίζουν ως το modus operandi της παγκόσμιας διακυβέρνησης 5.
Η πρώτη διεύρυνση της ομάδας ΒRICS- με την εισδοχή έξι (6) χωρών, της Σαουδικής Αραβίας, το Ιράν, την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, την Αργεντινή και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, και την περαιτέρω διεύρυνση με τη συμμετοχή κι άλλων κρατών καθώς υπάρχουν πάνω από 40 χώρες που έχουν επιδείξει σχετικό ενδιαφέρον6, υποδηλώνει τη βούληση των μελών της να αποτελέσουν ένα αντίπαλο δέος στους συνασπισμούς δυνάμεων του Παγκόσμιου Βορρά, χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει πως θα δικαιωθούν. Με την αύξηση των μελών της ομάδας ΒRICS, αλλάζουν οι συσχετισμοί δυνάμεων και η επίτευξη της συναίνεσης μεταξύ έντεκα (11) πλέον χωρών, με διαφορετικές οικονομίες, γεωγραφικές περιοχές και συμφέροντα είναι πολύ πιο δύσκολη από ότι η επίτευξη συναίνεσης μεταξύ πέντε (5) χωρών. Πολλοί θεωρούν πως η διευρυμένη ομάδα των BRICS θα καταστήσει δυσκολότερη τη λειτουργική υλοποίηση της αποστολής της για την προώθηση των συμφερόντων του Παγκόσμιου Νότου7, καθώς οι BRICS ήταν ανέκαθεν μια ομάδα που βασιζόταν περισσότερο στον συμβολισμό παρά στην ουσία.
Ακόμη και η δημιουργία της Νέας Τράπεζας Ανάπτυξης (New Development Bank - NDB) μαζί με μια ρύθμιση για τα ενδεχόμενα αποθέματα, που αποτελούν την πιο σημαντική πρωτοβουλία αποδέσμευσης από τους πιστωτικούς οργανισμούς της Δύσης, δεν έχουν μεταβάλει έως σήμερα σημαντικά το τοπίο της παγκόσμιας διακυβέρνησης με τον τρόπο που ήλπιζε η ομάδα. Η προσπάθεια «αποδολαριοποίησης» της διεθνούς οικονομίας με τη δημιουργία ενός νέου νομίσματος για τη διευθέτηση των διεθνών εμπορικών πληρωμών με σκοπό την αμφισβήτηση του παγκόσμιου αποθεματικού καθεστώτος του δολαρίου των Η.Π.Α., αποτελεί μια ευθεία ‘πολεμική’ στη Δύση και φυσικά, δεν μένει παρά αν δούμε αν θα επαληθευτούν όσοι θεωρούν πως με την επέκταση των BRICS είναι αναπόφευκτη, το τέλος της υπεροχής του δολαρίου είναι αναπόφευκτο 8.
Αυτό που έχει μεγαλύτερη αξία σε αυτή τη δεδομένη χρονική περίοδο, είναι το γεγονός πως το διεθνές ενδιαφέρον για την ομάδα BRICS έχει βοηθήσει τη ρητορική εκστρατεία της Κίνας και της Ρωσίας να δημιουργήσουν, έστω και σε επίπεδο συμβολισμού, το δίπολο ”Δύση” με τους ”υπόλοιπους”. Με τον παράνομο επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας να μαίνεται στην Ουκρανία και την κλιμάκωση των εντάσεων μεταξύ της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών, οι χώρες αυτές καλούνται να πάρουν θέση με το ένα ή το άλλο στρατόπεδο. Τόσο η Ρωσία όσο και η Κίνα, επιθυμούν να δώσουν νέα πνοή στη συμμαχία των BRICS για να αναδείξουν στη διεθνή κοινότητα ότι υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις στις συμμαχίες και τους θεσμούς, πέραν αυτών που ηγούνται οι ΗΠΑ και κυριαρχούν στις παγκόσμιες υποθέσεις για δεκαετίες, διαμορφώνοντας στα μέτρα τους τον τρόπο λειτουργίας της παγκοσμιοποίησης ως ροή εμπορευμάτων και κεφαλαίου.
Στον απόηχο της 15ης Συνόδου Κορυφής της ομάδας χωρών BRICS, διάχυτη είναι η αίσθηση πως η δυνατότητα μετάβασης σε έναν πολυπολικό κόσμο μέσω της διεύρυνσης της ομάδας και της διαμόρφωσης μιας νέας οικονομικής αρχιτεκτονικής που δεν θα εξαρτάται από το δολάριο ΗΠΑ, είναι πλέον εφικτή. Άλλωστε, τα οικονομικά μεγέθη συνολικά των χωρών BRICS έχουν ήδη ξεπεράσει τις προηγμένες οικονομίες της Ομάδας των Επτά (G7) όσον αφορά τη συμβολή τους στο παγκόσμιο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν καθώς η ομάδα αντιπροσωπεύει σχεδόν το ένα τρίτο (1/3) της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας με βάση την ισοτιμία της αγοραστικής δύναμης. Οι συνέπειες αυτής της οικονομικής ανόδου έχουν αντηχήσει σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένου του εμπορίου. Ενώ το εμπόριο μεταξύ της Ρωσίας και της G7 έχει μειωθεί κατά περισσότερο από 36% από το 2014 υπό το βάρος των οικονομικών και χρηματοπιστωτικών κυρώσεων, το εμπόριο μεταξύ της Ρωσίας και των άλλων χωρών BRICS έχει εκτοξευθεί, αυξάνοντας κατά περισσότερο από 121% κατά την ίδια περίοδο9.
Από την άλλη πλευρά, πλήθος ερωτήματα εγείρονται για την ομοιογένεια των BRICS στις διεθνείς κρίσεις, όπως είναι σε ζητήματα ασφαλείας με την Κίνα και τη Ρωσία να υιοθετούν διαφορετικές προσεγγίσεις από τα άλλα μέλη των BRICS. Αφενός, η Κίνα έχει αλλάξει την παγκόσμια διακυβέρνηση μέσω των παγκόσμιων αναπτυξιακών πρωτοβουλιών της και η Ρωσία έχει αναπτύξει συστηματικά μια ποικιλία μέσων για να υπονομεύσει την ηγεμονία των ΗΠΑ. Επίσης, η προσπάθεια εξισορρόπησης της μονοπολικότητας των Η.Π.Α. μέσα από τη δημιουργία ενός υποθαλάσσιου καλωδίου ή τη δρομολόγηση ενός οργανισμού αξιολόγησης της πιστοληπτικής ικανότητας, απέτυχαν.
Μια σημαντική διάσταση που πρέπει να ληφθεί υπόψη στην αξιολόγηση αυτής της συμμαχίας όσον αφορά στα ζητήματα δημοκρατίας, κράτος δικαίου, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, σεβασμού και αναγνώρισης της ισχύς των διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων από τα κράτη αυτά. Προς επίρρωση της αξιολόγησης του αξιακού πλαισίου αυτών των χωρών, αξίζει να διαβάσει κανείς την ομιλία του Βλαντιμίρ Πούτιν10 στο πλαίσιο της 15ης Συνόδου Κορυφής των χωρών BRICS, όπου μεταξύ άλλων είπε πως οι χώρες BRICS «υπερασπίζονται μια δίκαιη πολυπολική παγκόσμια τάξη που βασίζεται στο διεθνές δίκαιο και τις αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, και το δικαίωμα των λαών να ακολουθήσουν τη δική τους αναπτυξιακή πορεία…. Ορισμένες χώρες προωθούν την ηγεμονία τους και τη συνεχιζόμενη πολιτική της αποικιοκρατίας και της νεοαποικιοκρατίας…. η επιδίωξη να διατηρήσουν την ηγεμονία τους στον κόσμο οδήγησε σε μια σοβαρή κρίση στην Ουκρανία... και οι ενέργειές μας στην Ουκρανία καθοδηγούνται από ένα πράγμα: να βάλουμε τέλος στον πόλεμο που εξαπέλυσε η Δύση εναντίον του λαού του Ντονμπάς. Ευχαριστούμε τους συναδέλφους μας από τις χώρες BRICS που συμμετέχουν ενεργά στις προσπάθειες να δοθεί τέλος σε αυτή την κατάσταση και να εξασφαλιστεί μια δίκαιη διευθέτηση με ειρηνικά μέσα».
Εν κατακλείδι, αυτές οι «ολογομερείς» (minilateral) συμφωνίες11 που επικεντρώνονται σε κοινά συμφέροντα ασφαλείας και υπερβαίνουν τις γεωγραφικές εκτιμήσεις που χαρακτήριζαν τέτοιες ομαδοποιήσεις στο παρελθόν με στόχο να αποτελέσουν το αντίπαλο δέος του υπάρχοντος γεωπολιτικού status quo, εκλαμβάνονται ως δυνητική απάντηση στην αναποτελεσματικότητα των σημερινών πολυμερών πλατφορμών (multilateral platforms), οι οποίες παραμένουν όμηροι του γεωστρατηγικού ανταγωνισμού μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Οι λεγόμενες ”μεσαίες δυνάμεις”12 έχουν πολύ μεγαλύτερο μερίδιο της συνολικής παγκόσμιας επιρροής στη σημερινή διεθνή πολιτική και σε ορισμένες περιπτώσεις, και ως εκ τούτου αποτελούν ένα πεδίο αμφισβήτησης της μετα-ψυχροπολεμικής τάξης πραγμάτων.
Η ομάδα χωρών BRICS θεωρείται ως βασικός χώρος για τέτοιες δυνάμεις, ιδίως για τα μη δυτικά κράτη του Παγκόσμιου Νότου. Ωστόσο, για αυτές τις άτυπες συμμαχίες, όπως είναι οι BRICS και παρόμοιοι θεσμοί που επικεντρώνονται στη μεταρρύθμιση και χρησιμεύουν ως πλατφόρμες διαπραγμάτευσης σε διάφορους τομείς θεμάτων, η έλλειψη κατανόησης του τρόπου με τον οποίο τα συμμετέχοντα κράτη αμφισβητούν το status quo και επιτυγχάνουν τη σύγκλιση, δυναμιτίζει την προσπάθεια ερμηνείας και κατανόησης των μηχανισμών λειτουργίας τους. Το γεγονός ότι η ομάδα BRICS ευδοκιμεί θεσμικά παρά την ετερογένεια των μελών της, τη σύγκρουση Ινδίας-Κίνας, την έλλειψη συναίνεσης για την Ουκρανία και τον λιγότερο θεσμοθετημένο χαρακτήρα των υποομάδων της, IBSA (India, Brazil, South Africa), και RIC (Russia-India-China), ενισχύει την ανάγκη να ληφθεί υπόψη η εσωτερική δυναμική της και απαιτεί ανάλυση των βασικών μηχανισμών/διαδρομών για την επίτευξη εσωτερικής πολιτικής σύγκλισης.
Εντέλει, κατά πόσο θα μπορέσουν αυτές οι ομάδες χωρών να συμβάλλουν στην αναδιάταξη του διεθνούς γεωπολιτικού status quo, αποτελεί ένα μεγάλο ερώτημα αλλά και μια πρόκληση ένθεν κακείθεν…
Ρόδος, 1.09.2023
Δρ Ελευθερία Φτακλάκη, διεθνολόγος/πολιτικός επιστήμων, Διδάκτωρ ευρωπαϊκών σπουδών &διεθνών σχέσεων, μετα-διδακτορική ερευνήτρια, διδάσκουσα στο Πανεπιστήμιο Αιγαίο ( JΜΜ)- Πολιτικός
1 Jorge Heine, The ‘Global South’ is emerging in the wake of the Russia/Ukraine war. Here’s how it took the place of ‘Third World’ in the language of economics, july 3, 2023, https://flipboard.com/article/the-global-south-is-emerging-in-the-wake-of-the-russia-ukraine-war-here-s-how/a-prVyPEeaTxeCLpd7QhJsGA%3Aa%3A221841707-31a5b1aa62%2Ffortune.com
2 Ο όρος «Παγκόσμιος Νότος» δεν είναι γεωγραφικός, αντίθετα, η χρήση του υποδηλώνει ένα μείγμα πολιτικών, γεωπολιτικών και κοινών οικονομικών στοιχείων μεταξύ των εθνών. Άλλωστε, οι δύο μεγαλύτερες χώρες του – η Κίνα και η Ινδία – βρίσκονται εξ ολοκλήρου στο βόρειο ημισφαίριο.
3 Το 2001, ένας αναλυτής της Goldman Sachs, ο Jim O’Neill, επινόησε το ακρωνύμιο “BRICs” για να περιγράψει τις αναδυόμενες οικονομίες της Βραζιλίας, της Ρωσίας, της Ινδίας και της Κίνας, ομαδοποιώντας τες ως σημαντικούς παίκτες στη διεθνή πολιτική. Η ομαδοποίηση αυτή βασίστηκε στην ειδημοσύνη της δεκαετίας του 1990 που περιέγραφε τη Βραζιλία, την Κίνα και την Ινδία ως ανερχόμενες δυνάμεις με αυξανόμενη οικονομική και, ως εκ τούτου, πολιτική επιρροή. Σε μια μεταγενέστερη επανάληψη των BRICS προστέθηκε η Νότια Αφρική.
4 Oι αποφάσεις πάρθηκαν στη 15 Σύνοδο Κορυφής που φιλοξενήθηκε στη Νότια Αφρική (Γιοχάνεσμπουργκ) από τις 22-24/08/2023.
5 Mihaela Papa, Zhen Han, and Frank O’Donnell, July 13, 2023, The dynamics of informal institutions and counter-hegemony: introducing a BRICS Convergence Index, https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/13540661231183352
6 Politico, 6 new countries to join BRICS, including Iran and Saudi Arabia, διαθέσιμο στο https://www.politico.eu/article/brics-summit-south-africa-six-new-countries-join-alliance/?utm_medium=social&utm_source=LinkedIn
7Atlantic Council experts, BRICS is doubling its membership. Is the bloc a new rival for the G7?, August 24,2023, διαθέσιμο στο https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/experts-react/brics-is-doubling-its-membership-is-the-bloc-a-new-rival-for-the-g7/#cottle
8 Monica Hirst & Juan Gabriel Tokatlian, 15.06.2023, The end of dollar supremacy, IPS, , διαθέσιμο στο https://www.ips-journal.eu/topics/economy-and-ecology/the-end-of-dollar-supremacy-6700/
9 Hippolyte Fofack, August 23, 2023, Piece by piece, the BRICS really are building a multipolar world, διαθέσιμο στο https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/piece-by-piece-the-brics-really-are-building-a-multipolar-world/
10 Η ομιλία του Βλαντιμίρ Πούτιν στη Σύνοδο Κορυφής, καθώς η Ρωσία είναι μέλος των BRICS που σημειωτέον έγινε με τηλεδιάσκεψη καθώς έχει εκδοθεί ένταλμα σύλληψης για εγκλήματα πολέμου από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και θεωρητικά δεν μπορεί να φύγει από τη Ρωσία
11 Τα πολυμερή πλαίσια που δημιουργήθηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο άνοιξαν τον δρόμο για την ενίσχυση της παγκόσμιας διακυβέρνησης και της διεθνούς συνεργασίας. Με την πάροδο των δεκαετιών, ωστόσο, η ικανότητα αυτών των πολυμερών φόρουμ να αναλαμβάνουν συλλογική δράση έχει υπονομευθεί από τη θεσμική αδράνεια, τα συμφέροντα και τις προκλήσεις στη λήψη αποφάσεων. Έτσι, οι μινιμερείς (minilateral) θεωρούνται ως μια εναλλακτική οδός για τη δημιουργία εταιρικών σχέσεων και συνασπισμών ”των προθύμων” για την επίλυση ζητημάτων περιφερειακού και παγκόσμιου ενδιαφέροντος, αναλυτικότερα βλ. Aarshi Tirkey, 2021, Minilateralism: Weighing the Prospects for Cooperation and Governance, Observer Research Foundation, issue briefs and special reports, sep 01, 2021διαθέσιμο στο
https://www.orfonline.org/research/minilateralism-weighing-prospects-cooperation-governance/
12 Andrew Cheatham, Adam Gallagher, 2023, Why the BRICS Summit Could Be a Big Deal, available at https://www.usip.org/publications/2023/08/why-brics-summit-could-be-big-deal