Τι συμβολίζει ο μύθος της Περσεφόνης;

Ποια ήταν η Περσεφόνη;

Η Περσεφόνη ήταν μια σπουδαία αρχαιοελληνική θεότητα, η οποία όμως δεν ανήκε στο ελληνικό δωδεκάθεο. Και γι’ αυτό ίσως είναι λιγότερο γνωστή σήμερα σε σχέση με τον Δία, την Αθηνά, αλλά και την ίδια της την μητέρα, Δήμητρα. Η Περσεφόνη ανήκε στις χθόνιες θεότητες -κατοικούσε στο σκοτάδι του κάτω κόσμου και όχι στον ηλιόλουστο Όλυμπο- και η λατρεία της ήταν συνυφασμένη με τα γνωστά σε όλους μας «Ελευσίνια Μυστήρια».

Η θεότητα ήταν κόρη του Δία και της Δήμητρας, θεάς της γεωργίας και γονιμότητας. Απεικονιζόταν με δύο πρόσωπα: αυτό της Κόρης, της νεαρής θεάς της βλάστησης, και αυτό της χθόνιας θεότητας και περήφανης βασίλισσας του Άδη. Η ωρίμανση της Περσεφόνης και η μετάβασή της από το ένα στάδιο στο άλλο δεν ήταν γραμμική, αλλά κυκλική. Ακολουθεί δηλαδή την αέναη εναλλαγή των εποχών. Πώς λοιπόν να μην λατρευόταν η θεά με όλες τις τιμές, όταν φαίνεται πως ίσως γνώριζε ένα από τα πιο πολύτιμα μυστικά της ανθρωπότητας: αυτό της σχέσης ζωής και θανάτου, αλλά και της μετενσάρκωσης.

Άλλες ονομασίες της θεότητας:

• Κόρη

• Προσπερίνα (ρωμαϊκή ονομασία)

Η αρπαγή της Περσεφόνης

Σημείο-κλειδί για την «μεταμόρφωση» της Περσεφόνης από θεά του αγρού σε χθόνια θεότητα είναι η αρπαγή της από τον θεό Πλούτωνα, άρχοντα του «κάτω κόσμου», δηλαδή του Άδη.

Ο Πλούτωνας είχε ερωτευτεί την Κόρη και είχε εκμυστηρευτεί το σχέδιό του να την κάνει βασίλισσα του Άδη στον πατέρα της, Δία. Ο βασιλιάς των θεών τον είχε προειδοποιήσει ότι η θεά Δήμητρα δεν θα επέτρεπε ποτέ την απομάκρυνση της κόρης της από το πλάι της.

Η προειδοποίηση του Δία οδήγησε τον Πλούτωνα στην ενορχήστρωση του σχεδίου απαγωγής της Κόρης. Και το σχέδιο στέφθηκε με επιτυχία λίγες ημέρες μετά. Η Περσεφόνη απήχθη ενώ βρισκόταν σε ένα λιβάδι και οδηγήθηκε στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου.

Μόλις η Περσεφόνη έφτασε στον Άδη, άρχισε να εκλιπαρεί τον Πλούτωνα να την αφήσει ελεύθερη. Ο Πλούτωνας αρχικά δέχθηκε να την απελευθερώσει και της προσέφερε ένα ρόδι για να την παρηγορήσει. Η Κόρη έφαγε έξι σπόρους και σύντομα κατάλαβε το λάθος της. Στην αρχαιότητα, το ρόδι συμβόλιζε τους δεσμούς του γάμου που ούτε θεός, ούτε θνητός μπορούσε να σπάσει.

Η Περσεφόνη και οι τέσσερις εποχές 

Μόλις η θεά Δήμητρα αντιλήφθηκε την εξαφάνιση της κόρης της, κίνησε γη και ουρανό για να την εντοπίσει. Ρώτησε θεούς και θνητούς, όμως κανείς δεν γνώριζε ή ήθελε να μιλήσει. Επί εννιά ημέρες και νύχτες, η Δήμητρα αναζητούσε την Περσεφόνη και παραμελούσε το θεϊκό της έργο: την προστασία των αγρών.

Η θεά αρνούνταν να επιτρέψει την καρποφορία της γης. Οι άνθρωποι σύντομα άρχισαν να παραπονιούνται και, λόγω της πείνας, αμελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Οι θυσίες και οι λατρευτικές τελετές είχαν σταματήσει και τότε ήταν που ο θεός Ήλιος αποφάσισε να μιλήσει για όσα είχε δει.

Ύστερα από διαπραγματεύσεις, αποφασίστηκε ότι η Περσεφόνη θα περνάει τον μισό χρόνο στο πλευρό της μητέρας της ως θεά του αγρού, και τον υπόλοιπο χρόνο στο πλευρό του συζύγου της ως βασίλισσα του Άδη – έξι μήνες, όσοι και οι σπόροι ροδιού που έφαγε.

Δεν είναι δύσκολο να δει κανείς τον προφανή συμβολισμό του μύθου της Περσεφόνης. Ο μύθος συμβολίζει την αέναη εναλλαγή των εποχών και την επιρροή τους στις γεωργικές εργασίες. Όταν η Κόρη και η θεά Δήμητρα συναντιούνται, τα λουλούδια ανθίζουν και τα δέντρα καρποφορούν. Όταν η Δήμητρα αποχωρίζεται την Περσεφόνη, η φύση «πενθεί».

Η Περσεφόνη και η αέναη σχέση ζωής-θανάτου

Εκτός από την εναλλαγή των εποχών, ο μύθος της Περσεφόνης είναι βαθιά συνδεδεμένος με την σχέση ζωής και θανάτου. Η Περσεφόνη ως Κόρη συμβολίζει την χαρά της ζωής – είναι νέα και περνάει τον χρόνο της ανάμεσα σε ανθισμένα λουλούδια και δέντρα που καρποφορούν. Η μεταμόρφωση της Περσεφόνης σε βασίλισσα του Άδη, συμβολίζει την μετάβαση των ψυχών από την ζωή στον θάνατο.

Αυτή η αλλαγή όμως είναι προσωρινή. Η κατάβαση και η ανάβαση της Περσεφόνης είναι μια συνεχής διαδικασία. Η διαδικασία ακολουθεί μια κυκλική πορεία και όχι γραμμική. Το χώμα, αυτό που χωρίζει το βασίλειο των ζωντανών από το βασίλειο των νεκρών, φροντίζει ώστε η ζωή να έπεται μετά τον θάνατο. Έτσι όπως ο καρπός που σαπίζει, πέφτει στο χώμα, και από τους σπόρους του ξεπηδά μια νέα μορφή ζωής. Αυτή η κυκλική πορεία ζωής και θανάτου που παρουσιάζεται στον μύθο έχει οδηγήσει πολλούς μελετητές στο συμπέρασμα πως το θέμα της μετενσάρκωσης βρισκόταν στον πυρήνα των Ελευσίνιων Μυστηρίων.

Στην ταινία «Αρκαδία Χαίρε» του Φίλιππου Κουτσαφτή, ξεχωρίζει η σκηνή που δείχνει την σπορά να επαναλαμβάνεται μέσα στο πέρασμα του χρόνου στην μυθική Αρκαδία. Όπως είχε δηλώσει ο ίδιος ο σκηνοθέτης στον Δημοσθένη Γκαβέα για την HuffPost Greece, η συγκεκριμένη σκηνή παραπέμπει στην χριστιανική παραβολή του σπορέως. Η συγκεκριμένη παραβολή εξηγεί την σημασία της πίστης στον λόγο του Θέου και καταλήγει με την φράση «ὃς δὴ καρποφορεῖ καὶ ποιεῖ ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα» - όσοι σπόροι φυτρώσουν και καρποφορήσουν, θα μεταδώσουν το μήνυμα του Θεού με τους δικούς τους σπόρους που θα γονιμοποιήσουν την Γη.

Η Περσεφόνη και η προϋπόθεση του πένθους για την ανθοφορία

Οι συμβολισμοί στον μύθο της Περσεφόνης είναι πολλοί και οι ερμηνείες τους ποικίλλουν. Όπως εξηγεί η ψυχαναλύτρια και συγγραφέας Ευτυχία Καλλιτεράκη στο άρθρο της «Δήμητρα και Περσεφόνη: Ένας Μύθος για τη Ζωή και τον Θάνατο», ο μύθος συσχετίζεται και με το πένθος ως προϋπόθεση για την «ανθοφορία» του ανθρώπου. Όπως η Δήμητρα θρήνησε την απώλεια της κόρης της, έτσι και ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά οφείλει να αφήσει χρόνο στον εαυτό του να πενθήσει τις δικές του απώλειες.

Όπως λοιπόν τονίζει η συγγραφέας, ο μύθος ίσως αποτελεί «μια συμβολική αναπαράσταση της περιπέτειας της εσωτερικής ζωής. (…) Καθρεφτίζει τη δύναμη της αλλαγής. Γιατί οι άνθρωποι δεν θα μπορέσουν να βιώσουν τις αλλαγές των εποχών αν δεν πενθήσουν. Μόνο έτσι θα αποκτήσουν παρελθόν. Και το παρελθόν είναι αναπόσπαστο μέρος του κόσμου».

Τον μύθο είχε μελετήσει και ο ίδιος ο εισηγητής της αναλυτικής ψυχολογίας, Καρλ Γιουνγκ. Η θεωρία του Γιουνγκ συνάδει με του Βολταίρου ότι «τα πάντα στην ζωή είναι μια μετενσάρκωση». Ο Άδης και η παραμονή της Περσεφόνης σε αυτόν, συμβολίζει τα «σκοτεινά» σημεία της ζωής, αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Προϋπόθεση για να μπορέσει ο άνθρωπος να «αναγεννηθεί», είναι να περάσει μέσα από το «σκοτάδι».

Δήμητρα-Περσεφόνη: μια σχέση αλληλεξάρτησης

Πέρα από τη σημασία του πένθους, αλλά και τη σχέση ζωής και θανάτου, ο μύθος έχει να μας διδάξει πολλά και για την σχέση μητέρας-παιδιού. Η θεά Δήμητρα, μητέρα της Περσεφόνης, αποτελεί και την μητέρα των πάντων. Είναι η μήτρα, η μητέρα-Γη, η ζωοδόχος πηγή. Συχνά βλέπουμε να συνδέεται με την Παναγία, την μητέρα του Ιησού Χριστού (ο οποίος αναστήθηκε – δηλαδή επέστρεψε στον κόσμο των ζωντανών από τον κόσμο των ψυχών, όπως και η Περσεφόνη ταξίδευε ανάμεσα στους δύο κόσμους).

Δεν είναι τυχαίο ότι κάθε χρόνο στην Ελευσίνα, στον ιερό χώρο όπου τελούνταν τα «Ελευσίνια Μυστήρια», οι πιστοί συγκεντρώνονται στο εκκλησάκι της Παναγίας Μεσοσπορίτισσας για τον εσπερινό που τελείται την παραμονή των Εισοδίων της Θεοτόκου. Στην Ελευσίνα γίνεται και η αναβίωση των πολυσπορίων – έθιμο κατά το οποίο οι γυναίκες βράζουν στο λαογραφικό μουσείο της περιοχής και βράζουν σε ένα καζάνι όσπρια, σιτάρι, ρόδι, σταφίδες και πετιμέζι.

Ας επιστρέψουμε όμως στο θέμα μας: την σχέση αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην Δήμητρα και την Περσεφόνη. Όπως γράφει ο καθηγητής Κρεγκ Τσάλκουιστ στην αμερικανική έκδοση της HuffPost, η θεά Δήμητρα, εκτός από την εξιδανικευμένη μορφή της μητέρας που προστατεύει, παρέχει τροφή και φροντίδα, συμβολίζει και την υπερπροστατευτική της μορφή. Την μητέρα που ελέγχει και καταπιέζει και αρνείται να κόψει τον «ομφάλιο λώρο» που την συνδέει με το παιδί της.

Έτσι δημιουργείται μια σχέση αλληλεξάρτησης, η οποία αναπαρίσταται στον μύθο της Περσεφόνης: η Δήμητρα αυτοκαταστρέφεται όταν χάνει την κόρη της (η Γη ξεραίνεται, χάνει την γονιμότητά της), ενώ η ίδια η Περσεφόνη είναι ένα άβουλο ον, η ζωή της οποίας αποτελεί σημείο διαπραγμάτευσης ανάμεσα στην μητέρα και τον σύζυγό της.

Ένας επίλογος

Οι ερμηνείες του μύθου της Περσεφόνης θα μπορούσαν να γεμίσουν ένα ολόκληρο βιβλίο, όπως τα κοινά σημεία με ιστορίες άλλων θρησκειών και πολιτισμών. Αν κάτι πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι από τον μύθο ξεπηδούν αρχέτυπα καθολικής σημασίας που αξίζουν μελέτης ακόμα και σήμερα. Η μητρική αγάπη, οι σχέσεις αλληλεξάρτησης, η απώλεια, το πένθος και η συνέχιση της ζωής αποτελούν θέματα που αγγίζουν όλους τους ανθρώπους, όσα χρόνια κι αν περάσουν από τότε που μύστες και αμύητοι συγκεντρώνονταν στην Ελευσίνα για να αναπαραστήσουν και παρακολουθήσουν την κατάβαση και ανάβαση της Περσεφόνης.

Δείτε το βίντεο του Helinika που εξιστορεί τον μύθο της Περσεφόνης (στα αγγλικά):

Το helinika.com. είναι μια αγγλόφωνη πλατφόρμα που στόχο έχει να προάγει την ελληνική ιστορία, κουλτούρα και γλώσσα.