Αντιστρέφοντας τον τίτλο του διάσημου βιβλίου του Λένιν[1], τα δυο βήματα μπροστά για την πόλη των Τιράνων συμβολίζουν την ταχύτητα εκσυγχρονισμού της και το ένα βήμα πίσω τα εμπόδια και τις αστοχίες, που μοιραία συναντά η ριζική και χωρίς υπομονή μεταμόρφωση της πόλης.
Χαρακτηριστική σημειολογικά αλλά και ουσιαστικά, είναι η εισβολή του νεοπλουτισμού στην πάλαι ποτέ απαγορευμένη συνοικία Blloku (μπλοκ). Η περίφημη αυτή περιοχή, που επί Χότζα ήταν απροσπέλαστη για τους «κοινούς θνητούς», καθώς αποτελούσε τον τόπο κατοικίας κυβερνητικών και κομματικών στελεχών, σήμερα έχει καταληφθεί από ένα μάλλον επιτηδευμένο και κακόγουστο δυτικότροπο lifestyle, όπου φωσφοριζέ clubs, κιτς, χρήμα, ναρκωτικά, ακριβά αυτοκίνητα παλεύουν να χωρέσουν μέσα σε λίγα τετραγωνικά χιλιόμετρα, σαν να θέλουν να αποδείξουν ότι το φάντασμα του παρελθόντος ...κατατροπώθηκε οριστικά.
Τα Τίρανα στη βιασύνη τους να καλύψουν τον χαμένο χρόνο δεν έχουν τον παραμικρό ενδοιασμό να υιοθετήσουν ή να αντιγράψουν αφειδώς ξενόφερτα στοιχειά, σε όλα τα επίπεδα, αδιαφορώντας για το ενδεχόμενο να χαθεί η παραδοσιακή ταυτότητα της πόλης και της αλβανικής κουλτούρας, με ορατό τον κίνδυνο να μετατραπεί η πρωτεύουσα τους σε ένα δυτικό κακέκτυπο δίχως τοπικό χαρακτήρα. Από μια άλλη οπτική βέβαια, θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα Τίρανα απαλλαγμένα από την εμμονή της κλειστής παράδοσης και του πατριωτισμού, είναι μια ανοιχτή πόλη που δε διστάζει να αφομοιώσει άμεσα επιρροές από άλλες κουλτούρες, με συνέπεια Αμερική, Ιταλία και φυσικά Ελλάδα να είναι πανταχού παρούσες στην αισθητική, τον πολιτισμό και την οικονομία της πόλης.
Παρόλα αυτά, με το βλέμμα στραμμένο ευθέως στη Δύση, η πόλη είναι δυναμική, παράγει, εξελίσσεται, βγαίνει από την απομόνωση, σπάει τις εις βάρος της προκαταλήψεις, καλεί με αυτοπεποίθηση τον έξω κόσμο να την επισκεφτεί, και αν τελικά το κάνει, εύκολα θα επιβεβαιώσει τη γνωστή ζεστή φιλοξενία των Αλβανών.
Πολυόροφες πολυκατοικίες, ακόμη και ουρανοξύστες ξεφυτρώνουν από παντού, παρόλο που το πιθανότερο είναι ότι θα μείνουν ακατοίκητες. Ο οξύμωρος αυτός οικοδομικός «παροξυσμός» από πολλούς αποδίδεται στην ανάγκη να κεφαλαιοποιηθεί στα ακίνητα «μαύρο» χρήμα, προερχόμενο από όχι και τόσο νόμιμες δραστηριότητες, που κατά τα άλλα ρέει άφθονο στην Αλβανία. Την ίδια στιγμή και σχεδόν στον ίδιο χώρο, πίσω από τα μαξιμαλιστικά μοντέρνα κτίσματα -με τη δική τους υπερηφάνεια - κρύβονται επιμελώς τα σοβιετικά μπλοκ και οι γειτονιές περασμένων εποχών, που ο χρόνος και η ανάπτυξη μοιάζει να τις ξέχασαν.
Αλβανία, μια χώρα χωρίς Θεό
Κάτι που εύκολα παρατηρεί στα Τίρανα ακόμη κι ένας απλός επισκέπτης είναι η θρησκευτική ανεκτικότητα των κατοίκων, καθώς μουσουλμάνοι, ορθόδοξοι, καθολικοί και άθεοι συνυπάρχουν αρμονικά έως και ...αδιάφορα μεταξύ τους. Η Αλβανία είναι ίσως η μοναδική χώρα στην Ευρώπη που η θρησκεία δεν έχει προκαλέσει διχασμό και φανατισμό στον πληθυσμό, ο οποίος δεν ήταν ποτέ προσκολλημένος σε κάποιο θρησκευτικό δόγμα, ενώ το αλβανικό κράτος, σε οποιαδήποτε μορφή του, δεν είχε ποτέ επίσημη θρησκεία. Ο N. Malcolm[2] θεωρεί ότι αυτή η ιδιότυπη «αδιαφορία για τη θρησκεία» αποτελεί έναν από τους βασικούς μύθους συγκρότησης της αλβανικής εθνικής ταυτότητας, ενώ χαρακτηριστικός είναι ο στίχος του γνωστού εθνικιστή ποιητή Pashko Vasa στο ποίημα «Ω φτωχή μου Αλβανία» (Ο moj Shqypni) «ξυπνήστε Αλβανοί, ξυπνήστε απ’ το βαθύ σας ύπνο. Ελάτε όλοι σαν αδερφοί να δώσουμε όρκο χωρίς να σκεφτόμαστε εκκλησία η τζαμί».
Ενδεικτικά λοιπόν, στη φωτογραφία από την όμορφη και διεθνώς βραβευμένη[3] πλατεία Skenderbeu, που αποτελεί τη μεγαλύτερη πεζοδρομημένη ζώνη των Βαλκανίων, διακρίνεται στη μία γωνιά, το τζαμί Et’hem Bej και στην απέναντι γωνία, σε απόσταση λίγων μέτρων, βρίσκεται ο ναός της Ανάστασης του Χριστού. Πίσω από τους δύο ναούς δεσπόζει κάπως επιθετικά ένας υπό κατασκευή εμπορικός ουρανοξύστης ως ...σύγχρονος ναός της ελεύθερης αγοράς και του καπιταλισμού, ο οποίος, αν και έχουν περάσει τρεις δεκαετίες από την πτώση του «κομμουνισμού», ακόμη δεν έχει φέρει την πολυπόθητη ευημερία και δημοκρατία. Ποτέ δεν είναι αργά όμως…
Κινήματα αγνοούνται
Γενικά, στα Τίρανα αποτελεί σύγχρονο δόγμα μια άνευ όρων διευκόλυνση από κυβέρνηση και δήμο στις ιδιωτικές επενδύσεις και την ιδιωτικοποίηση, που εν μέρει εξηγείται από την έλλειψη δημόσιων πόρων για επενδύσεις σε έργα υποδομής. Οι εργασιακές σχέσεις, οι μισθοί και τα ωράρια, είναι άκρως ευέλικτα και δυσμενή για τους εργαζομένους. Το εργατικό δίκαιο και κυρίως η εφαρμογή και επιθεώρηση του προσαρμόζονται στις ανάγκες της ανάπτυξης και της προσέλκυσης ξένων εταιρειών. Ήδη εταιρείες οικονομικών και πληροφορικής, χωρίς να είναι απαραίτητη η φυσική τους παρουσία στα Τίρανα, αγοράζουν φθηνές υπηρεσίες και εργασία από αλβανικές εταιρείες, εκμεταλλευόμενες το χαμηλό εργατικό κόστος και την παραχωρητικότητα από την πλευρά της κυβέρνησης. Η ανεργία που σταδιακά τα τελευταία χρόνια μειώνεται, τον Σεπτέμβρη του 2018 βρισκόταν στο 12,5%, ωστόσο, η νεολαία της πόλης φιλοδοξεί ή έχει ως προτεραιότητα να ξενιτευτεί και να ζήσει σε πιο προηγμένες χώρες της Ευρώπης ή στην Αμερική.
Εμφανέστατη είναι επίσης η ανυπαρξία συνδικαλιστικής δράσης ή κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων στη χώρα. Ο κόσμος της πρωτεύουσας δύσκολα ξεσηκώνεται, κι όταν το κάνει, είναι συνήθως υποκινούμενος από τα δύο μεγάλα κόμματα το Σοσιαλιστικό (P.S.) και το Δημοκρατικό (P.D.). Σίγουρα ο λόγος της αταραξίας δεν είναι ότι όλα βαίνουν καλώς. Η αιτία μπορεί να αποδοθεί αφενός στο γεγονός ότι οι Αλβανοί, από τη στιγμή που έχουν απολέσει πλήρως κάθε ενδιαφέρον και εμπιστοσύνη στην εγχώρια πολιτική, ελπίζουν πλέον μόνο στον εξωτερικό παράγοντα, στις ΗΠΑ κυρίως και δευτερευόντως στην Ευρώπη. Αφετέρου, αυτή η κοινωνική αδράνεια εξηγείται από την απουσία πολιτικής παιδείας και ζύμωσης του αλβανικού λαού, σε συνδυασμό με ένα αντικομμουνιστικό «σύμπλεγμα» -απότοκο της ιδιαίτερα τραυματικής εμπειρίας από την εποχή Χότζα, που κάνει τους ανθρώπους πολύ επιφυλακτικούς σε κάθε μορφή συλλογικής κινητοποίησης.
Το αντανακλαστικό αυτό, σύνηθες σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και ειδικά στις νέες γενιές, δυσκολεύει τους Αλβανούς να συμφιλιωθούν ομαλά με το πρόσφατο παρελθόν τους, παρόλο που γίνονται στα Τίρανα προσπάθειες καταγραφής της σύγχρονης ιστορίας της χώρας, έστω και μεροληπτικά. Στο πλαίσιο αυτό, στο χώρο των υπόγειων τούνελ που συνέδεαν τα κυβερνητικά κτίρια της πρωτεύουσας επί Χότζα, δημιουργήθηκαν τα Bunk’Art I και II, που λειτουργούν ως μουσεία έκθεσης των εγκλημάτων και των αδικιών του καθεστώτος, που μέσα στην υποβλητική ατμόσφαιρα του χώρου, δίνουν μια γεύση της παράνοιας που επικρατούσε σε κυβέρνηση και κόμμα, που μάλλον πρέπει να αναλυθεί με ψυχολογικούς όρους παρά με πολιτικούς.
Λόγω της αντιδραστικότητας μάλιστα των Αλβανών να αποδεχτούν ως κομμάτι της ιστορικής τους ταυτότητας τη συγκεκριμένη περίοδο, στη φάση της κατασκευής του Bunk’Art II, σημειώθηκαν διαδηλώσεις και επεισόδια από «αλλόφρονες» οπαδούς της αντιπολίτευσης, που θεώρησαν ότι ένα μουσείο ανάδειξης των εγκλημάτων του (κατ' ευφημισμόν) κομμουνισμού, έχει ως πραγματικό στόχο να προάγει και να νομιμοποιήσει τον κομμουνισμό! Σουρεαλισμός αν μη τι άλλο...
Το restart στη Δικαιοσύνη, ο παράγοντας USA και η Ελλάδα
Το καυτό ζήτημα ωστόσο στην πολιτική επικαιρότητα των Τιράνων που απειλεί να ...πέσουν κεφάλια, είναι η εκ βάθρων μεταρρύθμιση στο δικαστικό σύστημα της χώρας, όπου αμέσως μετά την κατάρρευση του καθεστώτος το 90 επικρατεί μια εξωφρενική διαφθορά σε όλα τα επίπεδα της κρατικής μηχανής. Όλοι οι δικαστές και οι εισαγγελείς θα περάσουν από κόσκινο, καλούμενοι να επανακαταρτιστούν αλλά και να ελεγχθούν για το προσωπικό και επαγγελματικό τους υπόβαθρο. Ήδη όσοι αρνήθηκαν τον έλεγχο τέθηκαν εκτός σώματος, ενώ το ίδιο θα συμβεί θεωρητικά και με όσους διαπιστωθεί ότι εμπλέκονται ακόμη και σε ήσσονος βαρύτητας πλημμελήματα. Βεβαίως, είναι προφανές ότι στις ατασθαλίες της Δικαιοσύνης εμπλέκονται και πολιτικοί από τα μεγάλα κόμματα, συνεπώς και η αντιπολίτευση αλλά και η κυβέρνηση, που φαινομενικά είναι αυτή που προωθεί τις αλλαγές στο δικαστικό σύστημα, υπό το φόβο των αποκαλύψεων, όσο μπορούν, βάζουν εμπόδια, προσπαθώντας να παρακωλύσουν τη διαδικασία[4]. Ο πρώην πρέσβης των ΗΠΑ στην Αλβανία και ιθύνων νους στην προώθηση της μεταρρύθμισης, Ντόναλντ Λου δήλωσε ευθέως ότι οι πολιτικοί στα Τίρανα δεν επιθυμούν τη μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος, η οποία είναι φυσικά απόρροια έξωθεν πίεσης, και συγκεκριμένα από ΗΠΑ και Ευρώπη, που την έθεσαν ως βασική προϋπόθεση για την ένταξη της Αλβανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Όπως αναφέρθηκε, ο αλβανικός λαός έχοντας χάσει κάθε πίστη στους ντόπιους πολιτικούς εκπροσώπους του, έχει εναποθέσει όλες τις ελπίδες για ευημερία στις ξένες δυνάμεις, και ειδικότερα στις ΗΠΑ, τις οποίες θεωρούν ευεργέτη και προστάτη της χώρας. Πράγματι αυτή, η τυφλή εμπιστοσύνη των Αλβανών προς την Αμερική, που φτάνει σε βαθμό ξενολατρίας, έχει δώσει την ευχέρεια στην Ουάσιγκτον να επεμβαίνει και να εποπτεύει καταλυτικά τα εσωτερικά θέματα της χώρας. Οι ΗΠΑ βλέπουν στην Αλβανία τον πιο πιστό σύμμαχο του ΝΑΤΟ στα Βαλκάνια, πρόθυμο να κάνει κάθε παραχώρηση, ανάχωμα στη σερβική επιρροή και τις ρωσικές βλέψεις στην περιοχή, ενώ παράλληλα υπάρχουν συγκεκριμένα σχέδια και συμφωνίες για την κατασκευή νατοϊκών βάσεων στην αλβανική επικράτεια.
Από εκεί και πέρα χώρος για την Ελλάδα πάντα υπάρχει. Αθήνα και Τίρανα, παραμερίζοντας τις χωρίς ουσιαστικό υπόβαθρό εμπάθειες, ρεαλιστικά, μόνο να ωφεληθούν έχουν από την αναβάθμιση των σχέσεων τους. Αν η Ελλάδα αλλάξει την αδιέξοδη πολιτική «μηδενικού αθροίσματος» που ακολουθεί τις τελευταίες δεκαετίες απέναντι στους βόρειους γείτονες - που εν τέλει της αφαιρεί εκτόπισμα και επιρροή στα Βαλκάνια - και αντ' αυτού υιοθετήσει μια ειλικρινή, ισότιμη, με αμοιβαίο σεβασμό στάση, η Αλβανία θα αγκαλιάσει την προσπάθεια και πολλαπλοί δίαυλοι συνεργασίας θα ανοίξουν μεταξύ των δύο κρατών αλλά και των λαών.
Θωμάς Ρούτσης
[1] Βλάντιμιρ Ίλιτς Λένιν, Ένα βήμα μπροστά δύο βήματα πίσω, 1904.
[2] Noel Malkolm, «Myths of Albanian national identity», στο St. Schwandner-Sievers and Bern. J. Fischer (eds), Albanian identities, Hurst and Company, London, 2002, σελ. 70-87.
[3] European Prize for Urban Public Space of 2018.
[4] Βίντεο με φούξια καπνογόνα εντός της Βουλής σε συνεδρίαση για τη δικαστική μεταρρύθμιση. https://www.youtube.com/watch?v=nsfTLEIQigY