Του Γιώργου Στείρη Καθηγητή Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Παρότι έχουμε θεμελιώσει την αντίληψή μας για τον κόσμο και τη ζωή μας στην ιδέα της ελευθερίας της βούλησης, τα τελευταία χρόνια αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι γύρω μας υπάρχει ένας αδήριτος ντετερμινισμός. Όλα ενώνονται με αιτιακές αλυσίδες, οι οποίες συχνότατα μας υπερβαίνουν και, σίγουρα, δεν σπάζουν από τις ευχές μας. Συνεπώς, το 2023 θα είναι ένα γέννημα του 2022, αφού κυοφορήθηκε μέσα σε αυτό. Το γέννημα δεν μπορεί να περιέχει τίποτα που δεν υπάρχει ήδη στον γεννήτορά του.
Η πρώτη μεγάλη πρόκληση είναι ο κίνδυνος αποβιομηχάνισης στην Ευρώπη. Το σχέδιο του Προέδρου Μπάιντεν να στηρίξει την πράσινη βιομηχανία των ΗΠΑ προκαλεί ναυτία στην Κομισιόν, η οποία δεν έχει προς ώρας πειστική άμεση απάντηση. Οι Ευρωπαίοι κατασκευαστές, ο ένας μετά τον άλλο, ανακοινώνουν ότι πρόκειται να επενδύσουν στις ΗΠΑ. Με τις τιμές της ενέργειας να είναι τρεις έως τέσσερις φορές υψηλότερες στη Γηραιά Ήπειρο και με το νόμο του προέδρου Μπάιντεν για τη μείωση του πληθωρισμού, οι Ηνωμένες Πολιτείες εμφανίζονται πιο ελκυστικές από ποτέ. Η ΕΕ δρομολογεί πολιτική αντίδραση για την ενίσχυση των βιώσιμων ευρωπαϊκών βιομηχανιών, ως απάντηση στο γιγαντιαίο πακέτο επιδοτήσεων των ΗΠΑ για την πράσινη τεχνολογία. Αλλά οι συνήθεις ισχυρές αντιδράσεις εντός ΕΕ θα φέρουν καθυστερήσεις.
Παράλληλα, οι Ευρωπαίοι πολίτες μειώνουν απότομα τις δαπάνες τους για αγαθά ήδη από τον Οκτώβριο, γεγονός που δείχνει πως η ακρίβεια, σε συνδυασμό με το αυξανόμενο κόστος για την κατανάλωση ενέργειας, ωθούν τις οικονομίες της ΕΕ προς ύφεση. Γεγονός που επιβεβαιώνεται και από το ότι η επιχειρηματική δραστηριότητα στην ευρωζώνη συνεχίζει να υποχωρεί μήνα με το μήνα. Επιπλέον, το κόστος θέρμανσης είναι σημαντικά υψηλότερο, με τις τιμές της ενέργειας των νοικοκυριών να είναι αυξημένες κατά 41,5% σε σχέση με πέρυσι, παρά τις προσπάθειες των κυβερνήσεων να θωρακίσουν τους καταναλωτές.
Ακόμη, οι τράπεζες της ευρωζώνης αναμένεται να περικόψουν το δανεισμό το επόμενο έτος, για πρώτη φορά μετά το 2014. Οι τράπεζες θα περιορίσουν τη δανειοδότηση ενόψει των αυξανόμενων επιτοκίων και των ευμετάβλητων οικονομικών συνθηκών, καθιστώντας δυσκολότερο για τις εταιρείες, που έχουν περιορισμένη ρευστότητα, να δανειστούν.
Στην Ελλάδα, παρά τη γενικότερη βελτίωση των οικονομικών δεικτών, η κατάσταση παραμένει ακόμα πιο εύθραυστη. Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η ακρίβεια, η οποία, καθώς όλα δείχνουν, θα συνεχιστεί και το 2023. Το πρόβλημα επιτείνεται από τα απόνερα της μνημονιακής περιόδου, καθώς ο Έλληνας καλείται να επιβιώσει με βασικό μισθό τέσσερις φορές χαμηλότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, οπότε πλήττεται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την ακρίβεια, σε σχέση με πολίτες άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ο τουρισμός, ο οποίος πρόσφερε τεράστια ενίσχυση στην ελληνική οικονομία το 2022, αναμένεται να επιβραδυνθεί το 2023, ως συνέπεια της προϊούσας ανέχειας στην ΕΕ. Μια τέτοια εξέλιξη θα προκαλούσε αισθητό πλήγμα στην ελληνική κοινωνία, μιας και τα χρήματα από τον τουρισμό διαχέονται άμεσα στους πολίτες ή λείπουν άμεσα από αυτούς.
Επιπρόσθετα, οι τιμές των ακινήτων στην Ελλάδα έχουν αυξηθεί κατά 30% και των ενοικίων κατά 50%, εμφανίζοντας περαιτέρω αυξητικές τάσεις. Η άνοδος των επιτοκίων, το Airbnb και η αστυφιλία ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την έλλειψη κατοικιών και την άνοδο των τιμών τους. Το στεγαστικό πρόβλημα των νέων είναι οξύτατο, καθώς το 47,9% των Ελλήνων ηλικίας 18-44 ετών δεν είναι σε θέση, ή δυσκολεύεται, να πληρώσει το ενοίκιο. Η Κυβέρνηση ανέλαβε πρωτοβουλία για την παροχή φθηνών δανείων σε νέους για την απόκτηση ή ανακαίνιση πρώτης κατοικίας, αλλά αυτές οι πολιτικές δεν έχουν συνήθως βραχυπρόθεσμο αντίκρισμα.
Τέλος, ο πόλεμος στην Ουκρανία φαίνεται ότι πρόκειται να χρονίσει, επιβαρύνοντας την κρίση στην ενέργεια και αυξάνοντας τις ελλείψεις σε βασικά διατροφικά αγαθά, ειδικά από τη στιγμή που η Ρωσία καταστρέφει συστηματικά κρίσιμες παραγωγικές υποδομές της Ουκρανίας. Από την άλλη, η αλλαγή πολιτικής σχετικά με τον κορονοϊό στην Κίνα είναι ικανή να προκαλέσει επιπλέον αρρυθμίες στην αλυσίδα παραγωγής. Και όταν ο κίτρινος δράκος φτερνίζεται, αρρωσταίνει η παγκόσμια αγορά, καθώς προκαλούνται ελλείψεις σε μια σειρά από κρίσιμα προϊόντα, στην παραγωγή των οποίων η Κίνα κατέχει τη μερίδα του λέοντος.
Όλα όσα κυοφορούνται στο 2022 αναμένεται να επιφέρουν κοινωνική και πολιτική αναστάτωση το 2023. Θα ζήσουμε μάλλον ένα έτος με περισσότερες ταραχές και διεθνή αστάθεια, σε διάφορα επίπεδα. Ήδη έχουμε τις πρώτες ενδείξεις ξεσπάσματος μεγάλων απεργιών σε χώρες όπως οι ΗΠΑ. Η δυσαρέσκεια από την επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου και της ποιότητας ζωής των πολιτών θα προκαλέσει εντεινόμενη αναστάτωση, η οποία πιθανότατα θα μεταφραστεί σε κοινωνική ταραχή και θα εντείνει τη συνειδησιακή κρίση της δημοκρατίας. Η βία και οι συγκρούσεις στους δρόμους ευνοούν όσους ονειρεύονται ή απεργάζονται ριζικές πολιτειακές αλλαγές. Τέτοιοι κύκλοι θα επωφεληθούν από την κοινωνική δυσαρέσκεια και οι εκλογικές αναμετρήσεις του 2023 μάλλον θα γεννήσουν τέρατα. Το πλέον επικίνδυνο θα ήταν η δυσαρέσκεια και η απογοήτευση των πολιτών να αυξήσουν τις διακρατικές εντάσεις. Ο πόλεμος πια δεν είναι τόσο μακριά ως προοπτική, μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Αλλά ο μεγαλύτερος κίνδυνος, σε περιόδους αναταραχής, είναι το να ενεργούμε με βάση τη λογική του χθες.