α.«Το ζώο είναι ταυτόσημο με τη ζωτική δραστηριότητά του… Ο άνθρωπος όμως, κάνει την ίδια τη ζωτική δραστηριότητά του αντικείμενο της θέλησής του και της συνείδησής του…» (Μαρξ).
β.«Ο άνθρωπος ορίζεται ως το ζώο που παράγει. Η εργασία είναι, επίσης, ο ελευθερωτής του από τη φύση, ο δημιουργός του σαν κοινωνικού και ανεξάρτητου όντος» (Φρομ).
γ.«Από την αρχή ο πολιτισμός δομήθηκε κυρίως γύρω από την έννοια της εργασίας… η εργασία αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής ύπαρξης» (Ρίφκιν).
*
Σύγχρονοι και παλιότεροι διανοητές επισημαίνουν πως μετά από μία κρίση (οικονομική, κοινωνική…) η κοινωνία γνωρίζει μία πίεση για βαθύτατες αλλαγές και επαναπροσδιορισμό των στόχων. Ο κορονοϊός επιτάχυνε αυτές τις αλλαγές και αναγκάζει επιστήμονες και πολιτικούς να επανασχεδιάσουν τους κανόνες και τα «σταθερά» πάνω στα οποία θα οικοδομηθεί η κοινωνία του μέλλοντος.
Εργασία για όλους
Η βαθύτατη οικονομική κρίση με τις «παράπλευρες απώλειες» σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής ανέδειξε το ρόλο της εργασίας στην υλική, κοινωνική, πνευματική και ψυχική πρόοδο ατόμων και κοινωνιών. Καθημερινά χιλιάδες ή εκατομμύρια θέσεις εργασίας χάνονται και πολλοί είναι εκείνοι που – έστω και δειλά – προτείνουν έναν επανασχεδιασμό της οικονομίας πάνω στη βάση μιας διαφορετικής θεώρησης της εργασίας ως συστατικού στοιχείου του πολιτισμού.
Το αίτημα για «εργασία για όλους» αποτέλεσε ιστορικά ένα προοδευτικό αίτημα τόσο για τις φιλελεύθερες σχολές οικονομίας (καπιταλισμός, Άνταμ Σμιθ…) όσο και για τις σοσιαλιστικές (Μαρξ).
Ωστόσο, αυτό το αίτημα στις σημερινές συνθήκες μπορεί να αλλάξει περιεχόμενο και στόχο κάτω από το βάρος των νέων οικονομικών δεδομένων. Η μειωμένη προσφορά θέσεων εργασίας που θα προκύψει και η τρομερή ζήτηση θα φέρουν στην επικαιρότητα ένα άλλο αίτημα – «αλλόκοτο» και ρηξικέλευθο - για περιορισμό των ωρών εργασίας.
Το αίτημα αυτό στοχεύει αφενός μεν να ισορροπήσουν η προσφορά και η ζήτηση εργασίας και αφετέρου να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των εργαζομένων του μέλλοντος. Βάση αυτού του αιτήματος ένα παλιό και λίγο ξεχασμένο βιβλίο του Πωλ Λαφάργκ «Το δικαίωμα στην τεμπελιά».
Οι ευθύνες του προλεταριάτου
Ο Πωλ Λαφάργκ – γαμπρός του Μαρξ – με το βιβλίο του αυτό (1880) πέτυχε να προβληματίσει έντονα τους ειδικούς του χώρου τότε και να προκαλέσει αμηχανία στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο με τις αναλύσεις και τις προτάσεις του.
«Στην καπιταλιστική κοινωνία, η δουλειά είναι το αίτιο κάθε λογής διανοητικού εκφυλισμού και κάθε λογής οργανικής παραμόρφωσης».
Θεωρεί, δηλαδή, το υποχρεωτικό ωράριο εργασία (10-12 ώρες) ως ψυχοκτόνο και μη συμβατό με την ανθρώπινη φύση. Ο χρόνος εργασίας, οι συνθήκες εργασίας και ο αλλοτριωτικός της χαρακτήρας υπονομεύουν όχι μόνο τη σωματική αλλά και την ψυχική υγεία των ανθρώπων. Μέμφεται με οξύ τόνο τους θρησκευτικούς ηγέτες, τους οικονομολόγους και τους ηθικολόγους της εποχής που προπαγανδίζουν την απόλυτη αξία της εργασίας (Προτεσταντική Ηθική).
«Αυτή η τρέλα είναι ο έρωτας για τη δουλειά, το θανατηφόρο πάθος για τη δουλειά, που φτάνει μέχρι την εξάντληση των ζωτικών δυνάμεων του ατόμου και των απογόνων του».
Για όλη αυτήν την «τρέλα» ο συγγραφέας δεν μέμφεται τους «κακούς» εργοδότες – καπιταλιστές, αλλά το ίδιο το προλεταριάτο, που οικειοθελώς πρόδωσε τον επαναστατικό και απελευθερωτικό του χαρακτήρα. Πιο συγκεκριμένα καταγγέλλει:
«Το προλεταριάτο, προδίδοντας τα ένστικτά του, παραγνωρίζοντας την ιστορική του αποστολή, άφησε να το διαφθείρει το δόγμα της δουλειάς. Σκληρή και φοβερή ήταν η τιμωρία του. Όλα τα ατομικά και κοινωνικά δεινά γεννήθηκαν απ’ το πάθος του για τη δουλειά».
Οι καταγγελίες και ο Μαρξ
Η σοσιαλιστική «καταγωγή» του Λαφάργκ και η σχέση του με τον Μαρξ (γαμπρός του) δίχασαν τους θεωρητικούς της εποχής τόσο για τις ρηξικέλευθες προτάσεις του όσο και για τον τόνο των καταγγελιών του. Μέμφεται την «πρόοδο» και μεταφορικά μιλάει για «πανούκλα» (η τρέλα της εργασίας).
«Ω φοβερό δώρο του Θεού της, της Προόδου… Καλύτερα να ρίχνανε πανούκλα, να δηλητηριάζανε τις νερομάνες… Καθιερώστε τη δουλειά στη φάμπρικα, κι αντίο χαρά, υγεία κι ελευθερία. Αντίο σ’ όλα εκείνα που κάνουν τη ζωή ωραία κι άξια να τη ζούμε… Είναι η φοβερότερη πανούκλα που έπληξε την ανθρωπότητα».
Οι οξείες αυτές καταγγελίες για το ρόλο της πολύχρονης εργασίας δεν κλονίζει μόνο το προτεσταντικό πλαίσιο αλλά και κάποιες βασικές αρχές του Μαρξ που εκθειάζει την εργασία ως «ζωτική δραστηριότητα της συνείδησης», (απόσπασμα α).
Σημείο σύγκλισης με τις ιδέες του Μαρξ θα μπορούσε να αποτελέσει η εμβληματική θέση για το πέρασμα από το «βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας».
«Το αληθινό βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί που σταματά η αναγκαιότητα∙ εκεί που η εργασία δεν μετατρέπεται σε εμπόρευμα…Όταν η αναγκαστική εργασία αντικατασταθεί από τη δημιουργική εργασία… θα κάνει την εμφάνισή του ο καινούριος τύπος του «ολοκληρωμένου ανθρώπου»» (Μαρξ).
Οι αρχαίοι Έλληνες για τη δουλειά
Η επιχειρηματολογία του Λαφάργκ για την αξία της «τεμπελιάς» θεμελιώνεται και πάνω στην απαξίωση των αρχαίων Ελλήνων προς την εργασία. Ενδεικτικά αναφέρει: «Οι φιλόσοφοι της αρχαιότητας δίδασκαν την περιφρόνηση για τη δουλειά, γι’ αυτό τον εξευτελισμό του ελεύθερου πολίτη. Οι ποιητές υμνούσανε την τεμπελιά, εκείνη την υπαρκτή θεότητα».
Προς επίρρωση των θέσεών του καταφεύγει στη μαρτυρία του Ηρόδοτου:
«Δεν θα μπορούσα να υποστηρίξω ότι οι Έλληνες πήραν την περιφρόνηση για τη δουλειά από τους Αιγύπτιους, γιατί την ίδια περιφρόνηση την βρίσκουμε να επικρατεί και στους Θράκες, τους Σκύθες τους Πέρσες… όλοι οι Έλληνες μεγάλωσαν με βάση αυτές τις αρχές, κι ιδιαίτερα οι Λακεδαιμόνιοι» (Ηροδότου Ιστορία, βιβλίο 2).
Σχετική αναφορά για τη θέση των αρχαίων Ελλήνων προς την εργασία υπάρχει και στον Έλληνα ποιητή Αντίπατρο που ειρωνεύεται την άποψη πως ο νερόμυλος θα απελευθέρωνε τις δούλες «… Ας ζήσουμε όπως ζούσαν οι πατέρες μας κι ας απολαύσουμε τεμπέλικα τα δώρα της θεάς».
Προτάσεις για την τεμπελιά
Ωστόσο ο Λαφάργκ δεν περιορίζεται μόνο στην αυστηρή κριτική του για τη δουλική στάση του προλεταριάτου απέναντι στην τρέλα της δουλειάς, αλλά προβαίνει και σε προτάσεις για την απελευθέρωση του ανθρώπου και τη βίωση μιας ευτυχισμένης ζωής. Ιδιαίτερα προτείνει τρόπους συγκεκριμένους, όπως:
«Για να συνειδητοποιήσει, όμως, τη δύναμή του το προλεταριάτο πρέπει να απαλλαγεί απ’ τις προκαταλήψεις της χριστιανικής, οικονομικής και φιλελεύθερης ηθικής. Πρέπει να γυρίσει πίσω στα φυσικά του ένστικτα και να διακηρύξει τα Δικαιώματα της Τεμπελιάς… Πρέπει να πείσει τον εαυτό του να δουλεύει μόνο τρεις ώρες τη μέρα».
Η πρόταση αυτή όσο κι αν ξενίζει τους θεωρητικούς του σοσιαλισμού και τρομάζει τους καπιταλιστές συνιστά έναν τρόπο διαφυγής από την εφιάλτη της ανεργίας «για να υπάρχει δουλειά για όλους θα έπρεπε η δουλειά να μοιράζεται, όπως μοιράζεται και το νερό σε ένα καράβι που κινδυνεύει».
Η θέση αυτή βαδίζει παράλληλα με τη θέση του Μαρξ «από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του, στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του».
Επιμύθιο
Βέβαια θα μπορούσε κάποιος να αντιτείνει πως όλες οι αναλύσεις και οι προτάσεις του Λαφάργκ είναι ουτοπικές και δεν συνεισφέρουν στην πρόοδο. Ωστόσο θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για νέα θεώρηση της εργασίας και της δομής της κοινωνίας.
Ένα νέο πρότυπο – πρόταγμα της «αυτονομίας, της αποανάπτυξης, του κοινοτισμού και της άμεσης δημοκρατίας» με ταυτόχρονο απεγκλωβισμό από τη λογική της ποσότητας και της κατανάλωσης. Η δημιουργία ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου καθίσταται αναγκαία. Με οικολογική συνείδηση και ο «μινιμαλισμός» μπορούν να γίνουν οι πλοηγοί της ζωής μας. Σύνθημά μας το «να μάθουμε να ζούμε με λιγότερα». Να δώσουμε, δηλαδή, χώρο στη δημιουργικότητα, στη διασκέδαση και στις αληθινές ανθρώπινες σχέσεις.
Μόνον έτσι θα δικαιωθούν οι προτροπές του Λαφάργκ, όταν αυτές θα είναι προϊόν δικής μας επιλογής και όχι κάποιας αναγκαιότητας του μέλλοντος.
«Να σφυρηλατήσει έναν ατσάλινο νόμο που θα απαγόρευε στον καθένα να δουλεύει περισσότερες από τις τρεις ώρες της μέρα, η Γη, η γριά Γη, ξετρελαμένη από τη χαρά της θα ’νιωθε να γεννιέται μέσα της ένα καινούριο σύμπαν».
Τεμπελιά: Μία Ωδή στην Ελευθερία
Σε μια εποχή που η εργασία κατέστη αυτοσκοπός της ζωής μας και ο άνθρωπος εργάζεται ολοένα και περισσότερο εις βάρος του ελεύθερου χρόνου και της ποιότητας ζωής του το «Δικαίωμα στην Τεμπελιά» του Πωλ Λαφάργκ αποτελεί μία ωδή κι ένα δοξαστικό στον απεγκλωβισμό από την εργασιακή μανία που κατατρώγει κάθε προσπάθεια του ανθρώπινου είδους για μία άλλη ζωή με νόημα και περιεχόμενο.
Μία ζωή απελευθερωμένη από την καταναλωτική ευδαιμονία και με ζητούμενο την εσωτερική πληρότητα-ισορροπία και όχι την υλική επάρκεια που δεσμεύει το πνεύμα και τρέφει τα γήινα πάθη.
Το «Δικαίωμα στην Τεμπελιά» εξακολουθεί να παραμένει και στις μέρες μας ένας καταπέλτης κατά του καπιταλισμού κι ένα μανιφέστο για την απελευθέρωση του ανθρώπου.
Μπορεί κάποια λόγια του Λαφάργκ να ηχούν περίεργα, ωστόσο εμπεριέχουν και κάποιες αλήθειες που αρνούμαστε ή φοβόμαστε να τις αποδεχτούμε, όπως οι παρακάτω:
“Ω τεμπελιά, λυπήσου μας για την ατέλειωτη δυστυχία μας! Ω τεμπελιά, μητέρα όλων των τεχνών και όλων των υψηλών αρετών, γίνε βάλσαμο για τις ανθρώπινες αγωνίες!”
Χρήσιμα ΒΙΒΛΙΑ
«Το δικαίωμα στην τεμπελιά», Πωλ Λαφάργκ
«Ο ανθρωπολογικός τύπος της αποανάπτυξης - τοπικοποίησης», Γιώργος Κολέμπας – Γιάννης Μπίλλας
«Σμιθ vs Μαρξ: Η μεγάλη σύγκρουση», «ΙΔΕΟπολις», Ηλίας Γιαννακόπουλος