Από την παιδική της ηλικίας, η Λοβνες Μπιτόνι συλλέγει φρούτα από τα γιγάντια δέντρα μπαομπάμπ (αδανσονία) που περιβάλλουν το σπίτι της στη Ζιμπάμπουε για να προσθέσει ποικιλία στη βασική διατροφή της οικογένειας που βασίζεται στο καλαμπόκι και το κεχρί.
Δεν τα είδα ποτέ ως πηγή μετρητών, μέχρι τώρα.
Οι ξηρασίες που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή έχουν αποδεκατίσει τις καλλιέργειές της. Εν τω μεταξύ, ο κόσμος έχει μια αυξανόμενη όρεξη για τον καρπό του ανθεκτικού στην ξηρασία μπαομπάμπ, ως φυσική τροφή για την υγεία.
Η Μπιτόνι ξυπνά πριν από την αυγή για να αναζητήσει τους καρπούς του μπαομπάμπ, μερικές φορές περπατώντας ξυπόλυτη σε ζεστά, γεμάτα αγκάθια τοπία όπου συχνά ζουν άγρια ζώα.
Γεμίζει ολόκληρους σάκους με τους καρπούς του αιωνόβιο δέντρου, που έχουν σκληρό κέλυφος, και τους πουλά σε μεταποιητές τροφίμων ή μεμονωμένους αγοραστές από την πόλη.
Το εμπόριο μπαομπάμπ, που ανθεί από το 2018, θα προσέφερε ένα επιπλέον εισόδημα βοηθώντας για την καταβολή των σχολικών διδάκτρων, για την αγορά ρούχων για τα παιδιά των ντόπιων της μικρής πόλης Κότουα στη βορειοανατολική Ζιμπάμπουε.
Τώρα, από τα χρήματα αυτά εξαρτάται η ίδια επιβίωση των συλλεκτών τους μετά την τελευταία καταστροφική ξηρασία στη νότια Αφρική, που επιδεινώθηκε από το καιρικό φαινόμενο Ελ Νίνιο.
«Μπορούμε να αγοράσουμε μόνο καλαμπόκι και αλάτι», είπε η Μπιτόνι Μπιτόνι μετά από μια κουραστική μέρα. «Το μαγειρικό λάδι είναι πολυτέλεια γιατί απλά τα χρήματα δεν φτάνουν. Μερικές φορές περνάω ένα μήνα χωρίς να αγοράσω ούτε ένα κομμάτι σαπούνι. Δεν μπορώ να μιλήσω ούτε για δίδακτρα ή για παιδικά ρούχα».
Εκτόξευση της ζήτησης μπαομπάμπ
Η παγκόσμια αγορά προϊόντων μπαομπάμπ έχει εκτοξευθεί, μετατρέποντας τις αγροτικές αφρικανικές περιοχές με την αφθονία των δέντρων σε βασική πηγή για την εξασφάλισή τους.
Τα δέντρα, γνωστά ότι επιβιώνουν ακόμη και κάτω από ακραίες συνθήκες όπως η ξηρασία ή η πυρκαγιά, χρειάζονται περισσότερα από 20 χρόνια για να αρχίσουν να παράγουν καρπούς και δεν καλλιεργούνται.
Δεκάδες χιλιάδες αγρότες όπως η Μπιτόνι έχουν εμφανιστεί για να ανταποκριθούν στην υψηλή ζήτηση.
Η Αφρικανική Συμμαχία Μπαομπάμπ, με μέλη σε όλες τις χώρες παραγωγής της ηπείρου, προβλέπει ότι περισσότερες από 1 εκατομμύριο αφρικανές αγρότισσες θα μπορούσαν να αποκομίσουν οικονομικά οφέλη από την συλλογή του φρούτο, το οποίο παραμένει φρέσκο για μεγάλες περιόδους λόγω καθώς έχει ένα αρκετά παχύ κέλυφος.
Τα μέλη της συμμαχίας εκπαιδεύουν τους ντόπιους για την ασφάλεια των τροφίμων. Ενθαρρύνουν επίσης τους ανθρώπους να συλλέγουν τον καρπό, ο οποίος μπορεί να φτάσει τα 20 εκατοστά σε πλάτος και 53 εκατοστά σε μήκος, από το έδαφος και όχι επιχειρώντας επικίνδυνες αναρριχήσεις στα τεράστια δέντρα με τον χοντρό κορμό. Ωστόσο, πολλοί, ειδικά οι άνδρες, εξακολουθούν να το κάνουν.
Εγγενές στην αφρικανική ήπειρο, το μπαομπάμπ είναι γνωστό ως το «δέντρο της ζωής» για την ανθεκτικότητά του και απαντάται από τη Νότια Αφρική μέχρι την Κένυα, το Σουδάν και τη Σενεγάλη. Η Ζιμπάμπουε έχει περίπου 5 εκατ. δέντρα σύμφωνα με την αρμόδια μια κρατική υπηρεσία εξαγωγών.
Ένα superfood που περνούσε απαρατήρητο
Αλλά τα οφέλη του μπαομπάμπ για την υγεία είχαν περάσει γενικώς απαρατήρητα από πολλούς.
Ο Γκας Λε Μπρετόν, πρωτοπόρος του κλάδου της εθνοβοτανολογίας, θυμάται τις πρώτες μέρες. «Το μπάομπαμπ δεν εξελίχθηκε τυχαία σε μια παγκόσμια εμπορική και γνωστή υπερτροφή», όπως λέει, υπενθυμίζοντας χρόνια τοξικολογικών δοκιμών για να πειστούν, λήψη ρυθμιστικών κανόνων, ελέγχων ασφαλείας ώστε οι αρχές στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στις Ηνωμένες Πολιτείες να το εγκρίνουν.
«Ήταν γελοίο γιατί ο καρπός μπαομπάμπ καταναλώνεται στην Αφρική με ασφάλεια για χιλιάδες», λέει ο Μπρετόν που ειδικεύεται στα αφρικανικά φυτά που χρησιμοποιούνται για τρόφιμα και φάρμακα.
Μελέτες έχουν δείξει ότι το φρούτο μπαομπαμπ έχει πολλά οφέλη για την υγεία ως αντιοξειδωτικό και πηγή βιταμίνης C και βασικών μετάλλων όπως ο ψευδάργυρος, το κάλιο και το μαγνήσιο.
Οι Η.Π.Α. νομιμοποίησε την εισαγωγή σκόνης μπαομπάμπ ως συστατικό τροφίμων και ποτών το 2009, ένα χρόνο μετά την Ε.Ε. Αλλά για να αποδεχτούν οι ξένοι γευστικοί κάλυκες την αιχμηρή γεύση χρειάστηκαν επανειλημμένα ταξίδια σε δυτικές και ασιατικές χώρες.
«Κανείς δεν το είχε ακούσει ποτέ, δεν ήξερε πώς να προφέρει το όνομά του. Μας πήρε πολύ χρόνο», είπε ο Μπρετόν.
Τεράστια αγορά και τσουχτερές τιμές
Μαζί με την Κίνα, οι Η.Π.Α. και η Ευρώπη αντιπροσωπεύουν τώρα τις μεγαλύτερες αγορές της σκόνης μπαομπάμπ.
Το Κέντρο για την Προώθηση των Εισαγωγών της ολλανδικής κυβέρνησης λέει ότι η παγκόσμια αγορά μπορεί να φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2027. Ο Μπρετόν αναφέρει ότι η ένωσή του προβλέπει αύξηση 200% της παγκόσμιας ζήτησης μεταξύ 2025 και 2030.
Εταιρείες όπως η Coca-Cola και η Pepsi έχουν εγκαινιάσει σειρές προϊόντων που προωθούν συστατικά μπαομπάμπ. Στην Ευρώπη, η σκόνη διαφημίζεται επίσης πολύ και χρησιμοποιείται για να αρωματίσει ποτά, δημητριακά, γιαούρτι, σνακ μπαρ και άλλα είδη.
Ένα πακέτο ενός κιλού σκόνης μπαομπάμπ πωλείται για περίπου 27 ευρώ στη Γερμανία. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ένα μπουκάλι 100 χιλιοστόλιτρων λαδιού ομορφιάς μπορεί να φτάσει τα 30 ευρώ.
Η αναπτυσσόμενη βιομηχανία έχει βάση σε ένα εργοστάσιο επεξεργασίας στη Ζιμπάμπουε, όπου ο πολτός μπαομπάμπ συσκευάζεται χωριστά από τους σπόρους. Κάθε σακούλα έχει μια ετικέτα που παραπέμπει στον συλλέκτη που πούλησε το προϊόν.
Ντροπιαστικές αμοιβές για τους πεινασμένους συλλέκτες του καρπού
Συλλέκτες του καρπού όπως η Μπρίτονι λένε ότι μπορούν μόνο να ονειρεύονται να αγοράσουν τα εμπορικά προϊόντα που έχουν βάσει το μπαομπάμπ αφού κερδίζει μόλις 17 σεντς για κάθε κιλό φρούτου και μπορεί να περάσει έως και οκτώ ώρες την ημέρα περπατώντας στην ηλιόλουστη σαβάνα.
Ήδη έχει εξαντλήσει τα δέντρα που είναι κοντά της. «Τα φρούτα είναι περιζήτητα, αλλά τα δέντρα δεν παρήγαγαν πολλά φέτος, έτσι μερικές φορές επιστρέφω χωρίς να γεμίσω ούτε ένα τσουβάλι...Χρειάζομαι πέντε σακιά για να έχω αρκετά χρήματα για να αγοράσω ένα πακέτο 10 κιλών καλαμποκάλευρο».
Μερικοί μεμονωμένοι αγοραστές που τροφοδοτούν μια αναπτυσσόμενη αγορά για τη σκόνη στις αστικές περιοχές της Ζιμπάμπουε εκμεταλλεύονται την πείνα των κατοίκων που προκαλείται από την ξηρασία, προσφέροντας καλαμποκάλευρο σε αντάλλαγμα για επτά κουβάδες των 20 λίτρωνμε σπασμένα φρούτα. «Οι άνθρωποι δεν έχουν άλλη επιλογή γιατί δεν έχουν τίποτα», είπε ο Κίνγκστοουν Σέρο ο τοπικός σύμβουλος. «Οι αγοραστές μας επιβάλλουν τις τιμές και δεν έχουμε την ικανότητα να αντισταθούμε λόγω της πείνας».
Ο Μπρετόν εκτιμά πως οι τιμές θα ανέβουν καθώς η αγορά επεκτείνεται. «Νομίζω ότι η αγορά έχει αυξηθεί σημαντικά, (αλλά) δεν νομίζω ότι έχει αναπτυχθεί εκθετικά. Ήταν αρκετά σταθερή ανάπτυξη...Πιστεύω κάποια στιγμή ότι θα αυξηθεί και σε αξία. Και σε εκείνο το σημείο, τότε νομίζω ότι οι συλλέκτες του καρπού θα αρχίσουν πραγματικά να κερδίζουν σοβαρά έσοδα από τη συγκομιδή και την πώληση».
Η κρατική υπηρεσία εξαγωγών, έχει εκφράσει τη λύπη της για τις χαμηλές τιμές που καταβάλλονται στους συλλέκτες μπαομπάμπ και λέει ότι εξετάζει τη συνεργασία με γυναίκες της υπαίθρου για τη δημιουργία εργοστασίων επεξεργασίας.
Η δύσκολη κατάσταση είναι πιθανό να συνεχιστεί λόγω της έλλειψης διαπραγματευτικής δύναμης από τους συλλέκτες φρούτων, ορισμένοι από αυτούς παιδιά, δήλωσε ο Πρόσπερ Τσιταμπάρα οικονομολόγος ειδικός σε θέματα αναπτυξης ανάπτυξης με έδρα την πρωτεύουσα της Ζιμπάμπουε, Χαράρε.