Εσχάτως πληθαίνουν τα δημοσιεύματα για το δημογραφικό πρόβλημα, το οποίο συναρτάται με το προσφυγικό. Στο κείμενό μου επιδιώκω να δείξω ότι η συζήτηση για τα ζητήματα αυτά είναι κυρίως ιδεολογική, παραβλέποντας εν μέρει τις εξελίξεις.
Αρχικά, ως δημογραφικό πρόβλημα νοούνται οι αρνητικές συνέπειες, στην κοινωνία και την οικονομία, από τη δυσανάλογη αύξηση ή μείωση του πληθυσμού. Το δημογραφικό πρόβλημα όμως δεν εξαντλείται στο δείκτη μεταβολής πληθυσμού -μετρώντας δηλαδή γεννήσεις και θανάτους- αλλά είναι συνθετότερο. Έχει να κάνει με την ηλικιακή διαστρωμάτωση του πληθυσμού, το προσδόκιμο ζωής, το επίπεδο υγείας και άλλα πολλά.
Επιπλέον, έχει μεγάλη σημασία από ποια σκοπιά διαβάζει κανείς το πρόβλημα: εθνική, διεθνική ή παγκόσμια; Στο σημείο αυτό είναι που αναφύονται οι ιδεολογικές τοποθετήσεις. Θεωρώ ότι η δεξιά προσέγγιση είναι κατά βάση εθνικιστική, η φιλελεύθερη ανιστορική και η αριστερή ουτοπιστική. Οι πρόμαχοι και των τριών αυτών προσεγγίσεων επιχειρούν να αναλύσουν τον κόσμο που έρχεται με εργαλεία του κόσμου που φεύγει.
Στη δεξιά αντίληψη το δημογραφικό πρόβλημα συνδέεται με την επιβίωση του έθνους. Να υπενθυμίσω όμως ότι η Ελλάδα είναι ένας περιορισμένος χώρος, με λίγες παραγωγικές δυνατότητες. Το ότι ποτέ δεν μπορούσε ο τόπος μας να υποστηρίξει μεγάλους πληθυσμούς αποδεικνύεται από τα αλλεπάλληλα μεταναστευτικά ρεύματα των Ελλήνων. Παράλληλα, η Ελλάδα δεν υπήρξε ποτέ περίκλειστο μέρος. Δεχόταν ανθρώπους. Η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για την ελληνικότητα συνοψίζεται στη φράση του Ισοκράτη: «να ονομάζονται Έλληνες εκείνοι που παίρνουν τη δική μας μόρφωση και όχι αυτοί που έχουν την ίδια καταγωγή». Τέλος, όσο και αν προσπαθούν κάποιοι να επιμένουν στο φυλετισμό, η σοβαρή ιατροβιολογική έρευνα τους διαψεύδει. Όπως σημειώνει ο ομότιμος καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Δημήτριος Σιδέρης: «Όλο αυτό το διάστημα, η χώρα κατακλυζόταν από αναρίθμητους ξένους μετανάστες που αφομοιώνονταν, καθώς ήταν αναγκασμένοι να πειθαρχούν στη γεωγραφική και γλωσσική πειθώ. Η κληρονομική ενότητα των Ελλήνων είναι αμφισβητήσιμη. Υπολογίζοντας γύρω στα 20 χρόνια από τη μια γενιά στην άλλη, στα 4000 χρόνια είχαμε 200 γενιές. Κανένα μόριο DNA δεν επιβιώνει από τόσες γενιές. Επιβίωσαν όμως η γλώσσα και η σταθερή γεωγραφία».
Στη φιλελεύθερη οπτική, που είναι στηριγμένη στα οικουμενικά δικαιώματα του ανθρώπου και την ατομικότητα, το δημογραφικό πρόβλημα συνδέεται απόλυτα με το όραμα της ανοιχτής, παγκοσμιωμένης κοινωνίας, όπου κυριαρχούν ο πλουραλισμός, η διαφορετικότητα και η ισότητα. Δεν τίθεται, συνεπώς, κάποιο σημαντικό πρόβλημα από τη μείωση του πληθυσμού στον προηγμένο κόσμο, από τη στιγμή που μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσω της μετανάστευσης, κατά προτίμηση ελεγχόμενης. Οι μετανάστες εργάζονται σκληρά, με χαμηλές αρχικές αποδοχές, και τα παιδιά τους προοδευτικά εντάσσονται ομαλότερα στον κοινωνικό ιστό.
Στην αριστερή θεώρηση πρυτανεύει ο ανθρωπισμός, ιδωμένος πρωτίστως από τη σκοπιά των μη προνομιούχων. Oι κατηγοριοποιήσεις φυλετικού ή εθνικού χαρακτήρα θεωρούνται αναχρονιστικές και αντιανθρωπιστικές. Οι πληθυσμιακές αλλαγές δεν αντιμετωπίζονται στο στενό πλαίσιο του έθνους-κράτους, αλλά στο επίπεδο της ανθρωπότητας, και συνδέονται με την οικολογία. Όσον αφορά στις μετακινήσεις πληθυσμών, προέχει η υποχρέωση της καθολικής και απροϋπόθετης φιλοξενίας των προσφύγων, όπου η έννοια πρόσφυγας λαμβάνει ευρύτατο χαρακτήρα. Η πολυπολιτισμικότητα των μοντέρνων κοινωνιών συνιστά εξ ορισμού κέρδος.
Η φιλελεύθερη και αριστερή θεώρηση σκοντάφτουν στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στις χώρες με μειωμένη γεννητικότητα η εισροή προσφύγων, ιδίως από πολύ διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, έχει προκαλέσει σωρεία προβλημάτων, με πρώτο και κύριο την επέλαση της ακροδεξιάς. Επίσης, η πληθυσμιακή αλλαγή έχει οδηγήσει στον περιορισμό του κοινωνικού κράτους. Οι πόροι δεν είναι ατέλειωτοι και δεν υπάρχει προθυμία μοιρασιάς τους με τον καθένα. Ακόμη, πολυπολιτισμικότητα και εκκοσμίκευση δεν τα πάνε και πολύ καλά μεταξύ τους. Οι πληθυσμοί που μετακινούνται από την Ασία και την Αφρική δεν είναι πάντοτε πρόθυμοι να ενταχθούν πλήρως στην κοινωνία υποδοχής, ούτε να σεβαστούν τις αξίες της απομαγεμένης Δύσης. Φαίνεται ότι η πλουραλιστική δυτική δημοκρατία έχει παγιδευτεί ανάμεσα στη μισαλλοδοξία και τα οικονομικά δεδομένα: όσο ενισχύεται η διαφορετικότητα, τόσο μειώνεται η δυνατότητα πρακτικής υποστήριξης της ισότητας και αντίστροφα.
Ξεχνούμε όμως ότι στο νέο κόσμο που έρχεται το πρόβλημα δεν είναι η υπογεννητικότητα, αλλά η υπεργεννητικότητα. Ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξάνεται με ρυθμούς που οι φυσικοί πόροι δεν επαρκούν για τις βιοτικές ανάγκες. Η υπεργεννητικότητα απειλεί τον πλανήτη και το ανθρώπινο είδος. Συνεπώς, η μείωση των γεννήσεων στη Δύση είναι πολύ λογική. Και ενώ παλαιότερα ο πληθυσμός συναρτάτο απόλυτα με την οικονομική ανάπτυξη, σύντομα, με την τεχνητή νοημοσύνη επί θύραις, θα χρειαζόμαστε όλο και λιγότερα εργατικά χέρια. Οι άνθρωποι θα ζουν όλο και περισσότερα χρόνια, θα είναι υγιέστεροι και δημιουργικότεροι σε μεγαλύτερο διάστημα της ζωής τους. Ταυτόχρονα, για τον καταναλωτισμό δεν χρειάζεται μεγαλύτερος πληθυσμός από τον ήδη υπάρχοντα, μιας και μεγάλο μέρος των ανθρώπων δεν μετέχουν πλήρως στο καταναλωτικό όργιο. Έχουμε, δηλαδή, καταναλωτικές εφεδρείες.
Από την άλλη, η υπεργεννητικότητα στον Τρίτο Κόσμο, σε συνδυασμό με τις άθλιες συνθήκες ζωής και τον κοινωνικό συντηρητισμό, πυροδοτούν από μόνες τους ρεύματα μετανάστευσης. Αν προστεθούν η μείωση του κόστους των μετακινήσεων, η απλοποίησή τους και η δικτύωση της ανθρωπότητας, δεν είναι δύσκολο να εξηγηθεί γιατί ένας εξαθλιωμένος στη νότια Ασία αποφασίζει να μετακινηθεί στο Βορρά. Η τεχνολογία αλλάζει τον κόσμο και αναθεωρεί κάθε προσπάθεια περιχαράκωσης, σε οποιοδήποτε επίπεδο. Σε απλά λόγια, δεν γίνεται να μην έλθουν πιο κοντά και να μην αναμειχθούν οι άνθρωποι.
Συνεπώς, το βασικότερο πρόβλημα είναι το πώς θα εκλογικευτεί η γεννητικότητα στον Τρίτο Κόσμο. Ειδάλλως, η ανθρωπότητα απειλείται από πολέμους, φτώχεια, περιβαλλοντική καταστροφή και, ίσως, εξαφάνιση. Το λεγόμενο δημογραφικό πρόβλημα συναρτάται και με το προσφυγικό. Η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού στις αναπτυσσόμενες χώρες και η μείωσή του στις αναπτυγμένες αναπόφευκτα προκαλούν μετακινήσεις. Και φυσικά, η εκλογίκευση της γεννητικότητας μπορεί να συντελεστεί με συνολική αναβάθμιση του επιπέδου των κοινωνιών στην Ασία και την Αφρική. Όχι με πρακτικές Μένγκελε.
Όσον αφορά στις δικές μας διαστάσεις του δημογραφικού προβλήματος, ως Ελλάδα δεν πρέπει να μείνουμε εκτός της 3ης βιομηχανικής επανάστασης. Στον προηγμένο κόσμο η αντιμετώπιση της υπογεννητικότητας στον 21ο αιώνα δεν θα γίνει με περισσότερες γεννήσεις, αλλά με την εξέλιξη, επιμήκυνση και βελτίωση της ανθρώπινης ζωής μέσω της τεχνολογίας. Και φυσικά χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι το δημογραφικό πρόβλημα αφορά όλο τον πλανήτη και όχι μόνο το κονάκι μας.