Το δυνατό και οξυδερκές άρθρο του Νικόλα Σεβαστάκη μού έδωσε αφορμή για τις παρακάτω επίκαιρες σκέψεις.
Ανέκαθεν η κοινωνία παρουσίαζε ανισότητες, όχι μόνο ταξικές αλλά και πολιτισμικές. Κατά τη Νεωτερικότητα βάθυναν, αλλά στις Μετανεωτερικές μέρες που ζούμε πλήθυναν αφάνταστα. Σε αντίθεση με την επιφανειακή ομογενοποίηση την οποία έχει επιφέρει η μαζική κουλτούρα (ντύσιμο, τηλεοπτική διασκέδαση, μουσική, ταχυφαγεία κ.π.ά.), σήμερα συνυπάρχουν “φυλές” πολύ περισσότερες από το παρελθόν.
Εύλογα, αφού στην σύγχρονη κοινωνία συμπλέκονται στοιχεία και από τα τρία στάδια του Δυτικού πολιτισμού: προνεωτερικά, νεωτερικά, μετανεωτερικά. Αυτό το νέο στοιχείο είναι που τίς διαφοροποιεί σε επίπεδο ψυχικής χρονικότητας. [Αλλιώς, ως τοπικές (αυτή είναι η καίρια διαφορά) κουλτούρες, υπήρχαν ανέκαθεν, με πληρέστερο κατάλογο όλων τον απαράμιλλο εκείνον που μάς έδωσε ένας τυπικά ξένος, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ στην “Μάνη” του (εκδ. Μεταίχμιο, σ. 19-21). Εκεί θαυμάζει κανείς τις αναρίθμητες παραλλαγές της ίδιας εθνότητας και αναρωτιέται μήπως διαθέτουμε την μεγαλύτερη ποικιλία ανάμεσα στα Ευρωπαϊκά έθνη…]
Αυτές οι σύγχρονες πολιτισμικές ομάδες, λοιπόν, ακόμη και όταν μοιράζονται κάποια από τα ομογενοποιητικά στοιχεία της ποπ κουλτούρας, πρόκειται για διαφορετικούς κόσμους. Ζουν παράλληλα και ασύμπτωτα. Δεν συναντώνται ποτέ, παρά μόνο στις εκλογές. Σχήμα λόγου: οι ψήφοι τους είναι που “συναντώνται”, για να αθροιστούν.
Η αποκρυπτογράφηση των ποσοστών της κάλπης αποτελεί πάντα τον μεγάλο πονοκέφαλο για τα κόμματα. Άραγε, αυτή τη συγκεκριμένη ψήφο τήν έριξε εκείνος ο ανειδίκευτος εργάτης που ζει σε μια τρώγλη και συχνάζει στο μαγέρικο ή εκείνη η κυρία με τα δύο μεταπτυχιακά που ντύνεται επώνυμα και κρατάει iphone; Την άλλη ψήφο τήν έριξε ο διευθύνων σύμβουλος της πολυεθνικής ή μια ρομά η οποία στέλνει τα παιδιά της να μαζεύουν παλιοσίδερα;
Ως κληρικός και ψυχίατρος ευτύχησα να έχω επαφή με ποικίλα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Εμένα, λοιπόν, οι “φυλές” προέκυψε να μέ ενδιαφέρουν για άλλους λόγους: για να γνωρίσω σε πόσο διαφορετικές μορφές σαρκώνεται το ανθρώπινο φαινόμενο. Χρειάστηκε να μελετήσω σε πόσους απίστευτα διαφορετικούς τρόπους η βιολογία και οι συγκυρίες κρυσταλλώνουν την ανθρώπινη φύση, έτσι ώστε να τήν βοηθήσω πιο αποτελεσματικά στην διαταραχή και ψυχοπαθολογία της, από τη μια, και να τήν διευκολύνω να έλθει σε επαφή με αυτό που τής κομίζει ο Θεός, από την άλλη.
Ειδικά υπό την οπτική της πίστης δεν υπάρχει αξιολογική διαφορά ανάμεσα στις ποικιλόμορφες ανθρώπινες ψυχές. Φυσικά όλοι οι αγνωστικιστές και άθεοι πρεσβεύουν την ισοτιμία των ανθρώπων, δυσκολεύονται όμως να αναγνωρίσουν την χριστιανική προέλευση αυτής της θέσης. Αλλά ακόμη και όσοι κατά βάθος υποτιμούν κάποιες “φυλές”, δημοσίως τηρούν τα προσχήματα. Από τα κόμματα και τους δημοσιογράφους, μάλιστα, όλοι οι πολίτες διακηρύσσονται ίσοι.
Όμως για πολλούς αυτοί οι ισχυρισμοί είναι υποκριτικοί. Στην πράξη καθένας ο οποίος μιλά στον δημόσιο χώρο και διαδίδει απόψεις, μοιράζεται ιδέες, σχολιάζει ρεύματα, προωθεί προϊόντα, μεταχειρίζεται σύμβολα, υπονοεί αυτονόητα κτλ, έχει πάντα στο νου του συγκεκριμένες ομάδες τις οποίες θεωρεί άξιες της προσοχής του. Δεν μιλώ για διαφημίσεις, αυτές καταστατικά απευθύνονται σε ομάδες-στόχους. Αναφέρομαι στην “αγορά” ως το πεδίο εκείνο στο οποίο ξεδιπλώνονται οι προσωπικότητες και αρχίζει ο ρητός ή ανομολόγητος ανταγωνισμός. Εκεί πάντοτε κάποιες “φυλές” θεωρούνται ανώτερες και άλλες κατώτερες.
Ο τεχνοκράτης πληροφορικάριος πλήττει βαρέως με την ηλικιωμένη συνταξιούχο. Ο λόγιος αγνοεί πώς σκέφτεται ο ημιμαθής. Ο τεχνικός ήχου και εικόνας των media αγνοεί πλήρως τον κόσμο του χωρικού αγρότη. Ο συντηρητικός εθνικιστής αισθάνεται ναυτία με τους κουήρ. Ο μεταμοντέρνος φοιτητής που παίρνει κόκα και διαβάζει Ντελέζ δεν γνωρίζει πώς είναι να ζει ο ντόπιος το χειμώνα στο ίδιο μικρό χωριό στο οποίο αυτός κάνει διακοπές το καλοκαίρι. Ο κοσμοπολίτης σχεδιαστής ντιζάιν δεν έχει πολλά να συζητήσει με τον μηχανικό αυτοκινήτων. Εκπαιδευτικοί και υπάλληλοι που αισθάνονται αφιλόξενη την εποχή τους και νοσταλγούν άλλες σαστίζουν απέναντι σε εφήβους που χρησιμοποιούν συνεχώς ξένες λέξεις και δηλώνουν ότι ερωτεύονται πρόσωπο και όχι φύλο. Ζωές παράλληλες, δηλαδή, που απέχουν έτη φωτός, διασταυρώνονται στα μαγαζιά ή ενίοτε φιλοξενούνται ακόμη και στο ίδιο σπίτι.
(Ειδικότερα, ως προς την πρόσληψη των Χριστιανών στην κοινωνία μας ως ξένο σώμα, έχω μαζέψει άφθονες παρατηρήσεις:
1) Οι οργανωτές επιστημονικών συνεδρίων βάζουν στο πρόγραμμα ομιλίες και νωρίς το πρωί της Κυριακής διότι δεν τούς περνά από το μυαλό πως υπάρχουν άνθρωποι που εκκλησιάζονται.
2) Οι δημοσιογράφοι ξαφνιάστηκαν με τη “Νίκη” και ομολογούν ότι δεν πήραν είδηση τίποτε προηγουμένως, αφού ο χώρος των πιστών είναι γι’ αυτούς άγνωστη χώρα, μια ειδική κάστα.
3) Σε μεγάλα βιβλιοπωλεία του κέντρου βιβλία μου για την εφηβεία ή ποιητικά βρίσκονται στα ράφια με τα θρησκευτικά βιβλία λόγω απλώς της ιδιότητάς μου! Με άλλα λόγια, οι ενδιαφερόμενοι δεν μπορούν να τά βρουν, όπως όλων των άλλων, στα αντίστοιχα ράφια με τα ψυχολογικά ή τα λογοτεχνικά: αρκεί που ο συγγραφέας είναι παπάς για να τά κατατάξει στα θρησκευτικά!
4) Παλιά, επί σειρά ετών, στην “Ραδιοτηλεόραση” η αξιόλογη εκπομπή “Σήμερα είναι Κυριακή”, που είχε φιλοξενήσει θαυμάσιους διαλόγους, συνοδευόταν από την στερεοτυπική διευκρίνιση “θρησκευτική εκπομπή”, χωρίς καμία αναφορά στους καλεσμένους και στο θέμα, που ήταν γνωστά και προγραμματισμένα από μέρες πριν. Οι πιστοί αντιμετωπίζονταν μαζικά ως ειδική κατηγορία με την λογική “Πάρτε και εσείς μια εκπομπή να έχετε”...)
Παρ’ όλο που η κάλπη ενδέχεται να επιφυλάσσει εκπλήξεις και για τους υποτιμημένους και αφανείς, συνήθως το σοκ των εκλογών είναι ισχυρότερο για τους υπεροπτικούς. Καθώς οι ταλαντούχοι, οι ψαγμένοι, ή όσοι τρέφουν την αυταρέσκεια ότι εκπροσωπούν την αιχμή των πολιτισμικών εξελίξεων, ρέπουν προς μια αυτοαναφορική στάση, τείνουν να πέφτουν πάντοτε στο σφάλμα να εκλαμβάνουν τις επιθυμίες τους για πραγματικότητα. Δέσμιοι του ιδεολογήματος της νεωτερικής “προόδου” καλπάζουν προς το φαντασιακό δικό τους σύμπαν, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τον ενοχλητικό “λαό” με τον οποίο είχαν την ατυχία να συγκατοικούν στον ίδιο τόπο. Ορισμένοι εξ αυτών αντιλαμβάνονται τον κίνδυνο να τιμωρηθούν στην κάλπη, αλλά η μόνη λύση που διαθέτουν είναι ο λαϊκισμός, προκειμένου να εξημερώσουν το “θηρίο” το οποίο αγνοούν.
Εννοείται ότι είναι ουτοπία, ίσως και κακό, να επιδιώξουμε εξάλειψη των “φυλών”. Το μόνο για το οποίο αξίζει να αγωνιστούμε είναι η άμβλυνση των ριζικών διαφορών τους και η μείωση της μεταξύ τους εμπάθειας. Ένας τέτοιος στόχος διευκολύνεται αν όλοι οι πολίτες μοιράζονται μερικές στοιχειώδεις συμφωνίες. Αλλά πώς αποκτά συνοχή μια κοινωνία η οποία τήν έχασε;
Τα συλλογικά οράματα έχουν αποκτήσει κάκιστη φήμη λόγω των ολοκληρωτισμών οι οποίοι τά μεταχειρίστηκαν ως δόλωμα για να αποκτήσουν και να εδραιώσουν την ισχύ τους. Εν τω μεταξύ η Ευρώπη δείχνει σημάδια παρακμής και αποδιοργάνωσης διότι εκλείπουν πλέον συνδετικοί παράγοντες μεταξύ των πολιτών. Στις ΗΠΑ συνοχή έδινε ο νόμος, αλλά τώρα ούτε αυτός φαίνεται να είναι σε θέση να αποτρέψει τον πολιτισμικό πόλεμο ο οποίος εξελίσσεται. Γενικά στη Δύση ο δικαιωματισμός έδωσε τη χαριστική βολή σε έναν πολιτισμό ο οποίος είχε πάψει προ πολλού να καυχάται για κοινά ιδανικά και, αντ’ αυτού, έφτασε ουσιαστικά να καμαρώνει για τις πολλές “φυλές’”του.
Η κρίση της Ελληνικής κοινωνίας, λοιπόν, είναι μέρος της γενικότερης κρίσης στη Δύση, με τις τοπικές ιδιαιτερότητές της. Οι διπλές εκλογές μάς έδωσαν την ευκαιρία να φιλοσοφήσουμε για λίγο πάνω σε ό,τι ονομάζουμε κατ’ ευφημισμό “κοινωνικό σώμα”. Διότι αν τα πραγματικά σώματά μας λειτουργούσαν έτσι, με επιδεικτική αδιαφορία και εμφύλιες συρράξεις μεταξύ των μελών και οργάνων τους, θα είχαμε πεθάνει από καιρό.