Για την πορεία της διαδικασίας εξομάλυνσης των σχέσεων του Ισραήλ και των αραβικών χωρών, την «παγωμένη» σύγκρουση στη Συρία, αλλά και την απειλή των τζιχαντιστών εν έτει 2023 -χρόνια μετά την ήττα του ISIS στα πεδία των μαχών- μιλά στη HuffPost Greece ο καθηγητής Ζαΐντ Εγιαντάτ, διευθυντής του Κέντρου Στρατηγικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Ιορδανίας, εν όψει της συμμετοχής του στο 8ο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, που είναι προγραμματισμένο να πραγματοποιηθεί στις 26-29 Απριλίου.
Μεταξύ άλλων, ο κ. Εγιαντάτ προειδοποιεί πως η απειλή μιας επανεμφάνισης ισχυρού τζιχαντιστικού κινήματος στην περιοχή είναι απόλυτα υπαρκτή, σχολιάζει τις κινήσεις της Τουρκίας και εκτιμά την πιθανότητα μιας σύγκρουσης μεταξύ του Ιράν και άλλων δυνάμεων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή.
Τα τελευταία χρόνια έχουμε δει το Ισραήλ και τις αραβικές χώρες στην περιοχή να προβαίνουν σε σημαντικές ενέργειες για την αποκατάσταση των σχέσεών τους. Θα μπορούσαν οι πρόσφατες «αναζωπυρώσεις» στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη να το θέσουν αυτό υπό κίνδυνο; Αναμένετε πως θα συνεχιστεί αυτή η τάση;
Καθ. Ζαΐντ Εγιαντάτ: Από τότε που υπεγράφησαν οι «Συμφωνίες του Αβραάμ» με τη διαμεσολάβηση των ΗΠΑ το 2020, το Ισραήλ έχει στήσει πρεσβείες ή γραφεία συνδέσμου στο Μαρόκο, το Μπαχρέιν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, μετά την αποκατάσταση των κανονικών διπλωματικών σχέσεων με την Ιορδανία και την Αίγυπτο. Άλλες αραβικές χώρες, περιλαμβανομένης της Σαουδικής Αραβίας, που επιμένει στην παρεμπόδιση των διπλωματικών σχέσεων μέχρι τη δημιουργία ενός παλαιστινιακού κράτους, δείχνουν παρόλα αυτά προθυμία να ανεχτούν την ισραηλινή παρουσία στην περιοχή. Νωρίτερα μέσα στο έτος, για παράδειγμα, το Ομάν ακολούθησε τη Σαουδική Αραβία στο άνοιγμα του εναερίου χώρου σε ισραηλινούς αερομεταφορείς. Η αρμόδια αρχή του Ομάν υποβάθμισε την προσοχή στην απόφασή της δηλώνοντας ότι ο εναέριος χώρος της θα ήταν «ανοιχτός σε όλους τους φορείς που πληρούν τις προϋποθέσεις της αρχής για υπερπτήσεις».
Η Ιορδανία αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγμα ως προς τις σχέσεις με το Ισραήλ. Ενώ η κοινή γνώμη αντιτίθεται σε κάθε συνεργασία με το Ισραήλ (άλλωστε περίπου το 70% του πληθυσμού της Ιορδανίας είναι Παλαιστίνιοι), το βασίλειο δρέπει τους καρπούς της διατήρησης κανονικών σχέσεων με το Ισραήλ.
Μετά την (βαθιά αντιδημοφιλή και αμφιλεγόμενη) συμφωνία του 2016, η Ιορδανία θα εισάγει ισραηλινό αέριο για 15 χρόνια και πρόσφατα στην COP27 η Ιορδανία και το Ισραήλ υπέγραψαν μνημόνιο κατανόησης (MoU) για να προχωρήσουν με τη συμφωνία «νερό για ενέργεια». Η συμφωνία θα περιλαμβάνει την εισαγωγή ιορδανικής ηλιακής ενέργειας με αντάλλαγμα την εισαγωγή ισραηλινού νερού. Παρά την κλιμάκωση της βίας τους πρόσφατους μήνες, οι αραβικές χώρες, αν και αποδοκιμάζουν σφοδρότατα τις διώξεις των Παλαιστινίων, φαίνονται να κατανοούν τα οφέλη των σχέσεων με το Ισραήλ.
Περί Συρίας, πιστεύετε πως υπάρχει ρεαλιστικό ενδεχόμενο να δούμε μια ειρήνη διαρκείας, ή μιλάμε για μια «παγωμένη» σύγκρουση που θα παραμείνει έτσι στο προσεχές μέλλον;
Αφού ξεπεράστηκε το τρομερό ορόσημο των 10 ετών από τότε που ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία, πολλοί εκτοπισμένοι πολίτες στήνουν ζωές στις χώρες που τους φιλοξενούν, και αυτά που στήθηκαν ως προσωρινά στρατόπεδα προσφύγων μετατρέπονται γρήγορα σε νέες πόλεις. Η επίλυση της κρίσης στη Συρία εξακολουθεί να παραμένει μακριά.
Η Συριακή Συνταγματική Επιτροπή είναι η μόνη πλατφόρμα όπου αντιπρόσωποι του Συριακού Αραβικού Κοινού, των Ηνωμένων Εθνών, οργανώσεων της αντιπολίτευσης, συριακές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, των ΗΠΑ και ιρανικών φορέων συναντιούνται για να συζητήσουν οδούς προς τα εμπρός στη Συρία. Η αποτελεσματικότητα της Διαδικασίας της Γενεύης αμφισβητείται πολύ, κάποιοι αξιωματούχοι θεωρούν ότι οι συναντήσεις θα μπορούσαν να κάνουν πιο πολύ κακό παρά καλό, παρέχοντας μια ψευδή αίσθηση ελπίδας. Ωστόσο, είναι σημαντικό να έχουμε έτοιμη μια διαδικασία για γρήγορη αντίδραση σε οποιεσδήποτε μεταβολές θα μπορούσαν να επηρεάσουν την υλοποίηση μιας λύσης. Η επιτροπή έχει συναντηθεί μόνο επτά φορές από τότε που ξέσπασε ο πόλεμος, και ενώ οι προσδοκίες και τα αποτελέσματα είναι χαμηλά, αυτές οι συναντήσεις έχουν ενισχύσει την πρόθεση της Ευρώπης για επίλυση της κρίσης μέσω διαπραγμάτευσης πολιτικής λύσης.
Η «παγωμένη» σύγκρουση στη Συρία είναι εν μέρει μια πολιτική πραγματικότητα, λόγω των στρατηγικών αλλαγών στην περιοχή και μεταξύ τοπικών και ξένων παικτών. Άλλος ένας λόγος που προκαλείται αυτό το αδιέξοδο είναι η ισχυρή πολεμική οικονομία που είναι τώρα παρούσα στη χώρα. Συγκεκριμένοι δρώντες πλέον έχουν κεκαλυμμένο συμφέρον στη συνέχιση και όχι τον τερματισμό της σύγκρουσης. Πολλοί κορυφαίοι τομείς που ωθούν την πολεμική οικονομία, όπως το πετρέλαιο και η ανθρωπιστική στήριξη, λειτουργούν παράνομα, λόγω κυρώσεων, και ως εκ τούτου δεν υπόκεινται σε πλαίσια κανόνων. Τοπικοί και διεθνείς θεσμοί αποτυγχάνουν να ρυθμίσουν αυτούς τους τομείς, κάτι που σημαίνει πως τα οικονομικά οφέλη του πολέμου συνεχίζουν να παρατείνουν τη σύγκρουση. Μπορεί να είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα μέσω χορήγησης αδειών σε συγκεκριμένους τομείς ή περιφερειακούς θύλακες της χώρας υπό στενή παρακολούθηση. Ωστόσο, δυστυχώς υπάρχει έλλειψη πολιτικής βούλησης από διεθνείς δυνάμεις για να αποκτήσει ποικιλομορφία η οικονομία.
Ενώ ο ταχύς ρυθμός του κύκλου των νέων και των ΜΜΕ φαίνεται να έχει μετατοπιστεί, ως προς την κάλυψη συγκρούσεων, στον καταστροφικό πόλεμο στην Ουκρανία, είναι πιθανό ο δεύτερος να δημιουργήσει μομέντουμ για τη σύγκρουση στη Συρία. Οι υψηλές τιμές αερίου λόγω του πολέμου στην Ουκρανία σε συνδυασμό με τις συνεχιζόμενες κυρώσεις έχουν κάνει βαθύτερη την κατάσταση κρίσης στη Συρία.
Ανησυχεί η Ιορδανία για τις κινήσεις και τη στρατηγική της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή;
Η φύση της μελλοντικής τουρκικής εξωτερικής πολιτικής είναι αυτή τη στιγμή πολύ αβέβαια. Η θέση του προέδρου Ερντογάν ως ηγέτη έχει γίνει πολύ ασταθής μετά τους καταστροφικούς σεισμούς τον Φεβρουάριου. Η κοινή γνώμη έχει καταποντιστεί σε σχέση με την έλλειψη προετοιμασίας που έδειξε η κυβέρνησή του και αυτό πιθανότατα θα έχει αντίκτυπο στις επερχόμενες εκλογές της 14ης Μαΐου. Είναι πιθανόν, ωστόσο, η αστάθεια που προκλήθηκε από την καταστροφή να ενθαρρύνει τους ψηφοφόρους να στραφούν σε έναν ηγέτη που τους είναι οικείος, λόγω φόβου για το άγνωστο.
Εξαιτίας αυτής της απρόβλεπτης κατάστασης, είναι δύσκολο να εξακριβωθεί ποια είναι η στρατηγική της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή. Ο Ερντογάν έχει δηλώσει πως η επίλυση των διαφορών με την Ελλάδα, κυρίως οι συνεχιζόμενες διαφορές στη θάλασσα, αποτελεί προτεραιότητα. Υπάρχει αυξανόμενη πίεση από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ για ανοίξει ο δρόμος για μια συμφιλίωση προκειμένου να δημιουργηθεί μια οδός μεταφοράς για το αέριο του Αζερμπαϊτζάν και της Βόρειας Αφρικής, μειώνοντας ως εκ τούτου την εξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό αέριο. Ωστόσο, οι συνεχείς απορρίψεις από την ΕΕ έχουν κάνει τον πρόεδρο να ενισχύσει δεσμούς με χώρες της Μέσης Ανατολής. Τελευταία, παρά τις ιστορικές διαφορές, έχει υπάρξει προσέγγιση μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου, υποδεικνύοντας πρόθεση για εξομάλυνση σχέσεων και με άλλα αραβικά κράτη.
Η Ιορδανία παρατηρεί στενά την κατάσταση στην ανατολική Μεσόγειο και τις δραστηριότητες της Τουρκίας και άλλων παικτών. Όπως πάντα, η Ιορδανία θα έδινε έμφαση σε ειρηνικές λύσεις σε περιφερειακές διαφωνίες και ανοιχτά κανάλια διαπραγμάτευσης και διαλόγου.
Έχουν περάσει χρόνια από τότε που το Daesh (ISIS) ηττήθηκε στα πεδία των μαχών, ωστόσο εξακολουθούν να υφίστανται πυρήνες. Πόσο μεγάλη είναι η απειλή μιας επανεμφάνισης ισχυρού τζιχαντιστικού κινήματος στην περιοχή;
Η απειλή μιας νέας ανόδου σαλαφιστών και νέων τζιχαντιστών είναι σοβαρή. Ενώ η ήττα του Daesh έφερε μια εποχή ελπίδας μετά από δεκαετίες φόβου τρομοκρατίας, επικίνδυνα μέλη διασκορπίστηκαν κατά το χάος που ακολούθησε. Από μία πλευρά, η Ιορδανία έχει πολύ σκληρή γραμμή ως προς την αντιμετώπιση κάθε πιθανής αναζωπύρωσης εντός των συνόρων της, όμως άλλες γειτονικές χώρες όπως η Συρία και το Ιράκ έχουν κλονιστεί από τον πόλεμο και ως εκ τούτου δεν έχουν τις θεσμικές δυνατότητες για την παρακολούθηση και την αντιμετώπιση του εξτρεμισμού.
Η άνοδος των Ταλιμπάν στην εξουσία στο Αφγανιστάν σίγουρα τόνωσε το ηθικό τζιχαντιστικών οργανώσεων στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, δημιουργώντας προηγούμενο ως προς την υλοποίηση των φιλοδοξιών τους για δημιουργία κράτους. Από την 20ή επέτειο του πολέμου του Ιράκ, η δημόσια αποδοκιμασία της αμερικανικής αντιτρομοκρατικής εμπλοκής στη Μέση Ανατολή έχει αυξήσει τη λογοδοσία μεταξύ των χωρών της Δύσης.
Αυτό, σε συνδυασμό με την αντίδραση των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου μετά την επιστροφή των Ταλιμπάν, υποδεικνύει μια μελλοντική τάση μειωμένης ξένης επέμβασης απέναντι στα τζιχαντιστικά κινήματα. Αυτή η αλλαγή στη δυτική εξωτερική πολιτική μπορεί να δημιουργήσει χώρο για να διευρύνουν τέτοιες οργανώσεις τους σκοπούς τους. Από κάθε άποψη, μια αναζωπύρωση των τζιχαντιστών και παρόμοιων ριζοσπαστικών οργανώσεων είναι πολύ πιθανή.
Ως προς το Ιράν, δεδομένων του πολέμου στην Ουκρανία, της στήριξης της Τεχεράνης προς τη Ρωσία και της διεύρυνσης του πυρηνικού της προγράμματος, τι θα έπρεπε να περιμένουμε στο προσεχές μέλλον; Πιστεύετε ότι θα υπάρξει κάποια στιγμή σύγκρουση με το Ισραήλ ή/και τις ΗΠΑ - ή τη Σαουδική Αραβία;
Το Ιράν αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις, τόσο στο εσωτερικό του όσο και στο εξωτερικό. Το Ισραήλ το ίδιο. Η βίαιη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία μπορεί να λειτουργήσει ως αποφασιστική δοκιμασία για τη συμμαχία του Ιράν με το Κρεμλίνο.
Η ακλόνητη στήριξη προς την Ουκρανία στη Δύση απέναντι στην απροθυμία συμμάχων να αποκηρύξουν την εισβολή του Πούτιν έχει πολώσει το γεωπολιτικό τοπίο και ως αποτέλεσμα δοκιμάζεται η ηθική των συμμάχων της Ρωσίας, όπως το Ιράν. Καθώς συνεχίζεται ο πόλεμος, η απειλή του πυρηνικού πολέμου αυξάνεται στην Ευρώπη. Αυτό θα μπορούσε να προκαλέσει ντόμινο στη Μέση Ανατολή, με το Ιράν να έχει το πυρηνικό προβάδισμα στην περιοχή.
Το ερώτημα κατά πόσον το Ιράν θα έμπαινε σε οποιοδήποτε είδος σύγκρουσης θα είναι απρόβλεπτο. Οι ΗΠΑ, που θεωρούνται εν δυνάμει αντίπαλος, έχουν μετατοπίσει δραματικά την εστίαση της εξωτερικής πολιτικής τους κατά την κυβέρνηση Μπάιντεν, μειώνοντας δραστικά την εμπλοκή στη Μέση Ανατολή και καθιστώντας μάλλον απίθανη μια απευθείας σύγκρουση Ιράν- ΗΠΑ. Η ταχεία αποκλιμάκωση μετά την απόφαση του Τραμπ να αποσυρθεί από την Πυρηνική Συμφωνία είναι επιπλέον στοιχείο για την αμερικανική απροθυμία περί χρήσης σκληρής ισχύος στην περιοχή.
Οι πρόσφατες μεγάλης κλίμακας διαδηλώσεις στο Ισραήλ ως αντίδραση στην προταθείσα δικαστική μεταρρύθμιση αποκάλυψαν ισχυρά αρνητικά συναισθήματα για τον Μπενιαμίν Νετανιάχου και τη δεξιά του κυβέρνηση. Με τον Νετανιάχου να έχει αναβάλει το νομοσχέδιο, είναι πιθανόν περαιτέρω διαμαρτυρίες να συνεχίσουν να ταράζουν τη χώρα και η αξιοπιστία της κυβέρνησης να πέσει ακόμα περισσότερο. Δεδομένων όλων όσων συνεπάγεται η αβεβαιότητα, περιλαμβανομένων των ισραηλινών υπολογισμών για τις ιρανικές απειλές, δεν είναι απίθανο το Ισραήλ να πλήξει το Ιράν.