* Ανάλυση στο Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ της Ηλέκτρας Νησίδου, πολιτικής επιστήμονα - επιστημονικής συνεργάτιδας ΕΝΑ
Η Τουρκία τα τελευταία χρόνια διέρχεται μια ιδιαίτερα συντηρητική περίοδο με σοβαρό αντίκτυπο στην κοινωνία. Για ακόμη μια φορά το φεμινιστικό κίνημα της Τουρκίας έρχεται αντιμέτωπο με την βαθιά θρησκευόμενη μερίδα του πληθυσμού, η οποία έχει ενισχυθεί ιδιαίτερα λόγω της φτώχειας και της εξαθλίωσης που έρχονται ως αποτέλεσμα των πολιτικών Ερντογάν. Πολλές γυναίκες απέχουν από το φεμινιστικό κίνημα καθώς αυτό έχει ταυτιστεί σε μεγάλο βαθμό με τον εκδυτικισμό και την Αριστερά, συντηρώντας έτσι μια νοσηρή νοοτροπία που αποδίδει στην γυναίκα την ιδιότητα του κτήματος, της ιδιοκτησίας ενός άνδρα.
Ας δούμε λοιπόν, πως φτάσαμε στο σήμερα. Οι πρώτες γυναικείες φωνές στην Τουρκία άρχισαν να ακούγονται κατά τα τέλη του 19ου αιώνα με τη δημιουργία των πρώτων γυναικείων περιοδικών και εφημερίδων με κυριότερο το Kadınlar Dünyası (Ο Κόσμος των Γυναικών). Εν συνεχεία, στις αρχές του 20ου αιώνα η θέση των γυναικών στην κοινωνία ενισχύθηκε καθώς η συμμετοχή τους στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας ήταν μαζική και μέσω αυτής κατάφεραν να κοινοποιήσουν τα αιτήματα και τους προβληματισμούς τους.
Ωστόσο, μετά την ίδρυση του τουρκικού κράτους (29 Οκτωβρίου 1923) το κυβερνών κόμμα ΡΛΚ (Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα) του Κεμάλ Ατατούρκ δεν προέβη σε ριζικές αλλαγές υπέρ των γυναικών προκειμένου να μην χάσει την υποστήριξη της πιο συντηρητικής μερίδας του πληθυσμού. Η υιοθέτηση του ελβετικού αστικού κώδικα, η νομική πρόβλεψη για διαζύγιο, η κατάργηση των εγκλημάτων τιμής (1926), καθώς και το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες το 1934 ενώ φαινομενικά θα εκσυγχρόνιζαν την κοινωνία και θα εκκοσμίκευαν το κράτος, στην πραγματικότητα δεν άλλαξαν και πάρα πολλά σε επίπεδο διαφυλικών σχέσεων.
Η πλειονότητα των γυναικών παρέμενε ανεπαρκώς μορφωμένη ή και πλήρως αμόρφωτη, η συμμετοχή στα κοινά ήταν ελάχιστη, αλλά τουλάχιστον η συζήτηση για τη θέση της γυναίκας είχε επιτέλους ανοίξει. Λόγιοι της εποχής, φιλικά προσκείμενοι προς το ΡΛΚ άρχισαν να κάνουν λόγο και να γράφουν έργα για τη σημασία της μόρφωσης της γυναίκας, προκειμένου να γίνει σωστή μητέρα και να δημιουργήσει σωστούς και λειτουργικούς Τούρκους πολίτες. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, μέχρι και την άνοδο του Α. Μεντερές (1950) στην εξουσία υπήρξε μια προσπάθεια, τυπικής έστω, εξίσωσης της γυναίκας με τον άντρα, ωστόσο υπήρχε ιδιαίτερη αδράνεια και εκ μέρους της πλειονότητας των γυναικών.
Από την εκλογική νίκη του Μεντερές μέχρι και το πραξικόπημα του 1960 παρατηρείται επιστροφή στο Ισλάμ και απομάκρυνση από το κεμαλικό σχέδιο εκκοσμίκευσης. Το Δημοκρατικό Κόμμα του Μεντερές είχε σαφώς ισλαμικό υπόβαθρο καθώς επίσης και διασυνδέσεις με την τάξη των γαιοκτημόνων και εν γένει με τον λαό της υπαίθρου, ο οποίος από τη δεκαετία του ’50 ξεκινά στα πλαίσια της εσωτερικής μετανάστευσης και της αστικοποίησης να μετοικεί στα μεγάλα κέντρα. Στη συνέχεια, το πραξικόπημα του 1960 και η μετέπειτα κυβέρνηση (Κόμμα Δικαιοσύνης) χρησιμοποίησαν το Ισλάμ ως βάση της ιδεολογίας τους προκειμένου να έχουν με το μέρος τους τη συντηρητική μερίδα του λαού, αλλά και ως όπλο έναντι του κομμουνισμού, χωρίς όμως να αποσκοπούν στην παρεμβολή της θρησκείας στα κρατικά ζητήματα.
Έτσι, από την δεκαετία του 1960 αρχίζει να γίνεται πιο αισθητή η θρησκεία στην κοινωνική σφαίρα και σταδιακά μέχρι τη δεκαετία του 1980 το πολιτικό Ισλάμ άρχισε να διαδίδεται και να αποκτά θιασώτες σε όλη την Τουρκία. Από το 1984 και έπειτα η άνοδος του ισλαμιστικού κινήματος ήταν πλέον αισθητή. Τεμένη και σχολεία Ιμάμ Χατίπ χτίζονταν το ένα μετά το άλλο ενώ παράλληλα άρχισαν να γίνονται αλλαγές στα σχολικά βιβλία, αναφορές στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Όταν, λίγο αργότερα, άρχισε να γίνεται λόγος σχετικά με την απαγόρευση της μαντίλας στα δημόσια κτίρια, οι γυναίκες ήταν οι πρώτες που αντέδρασαν. Στο πλαίσιο του κινήματος του πολιτικού Ισλάμ, οι γυναίκες (ισλαμίστριες) δεν ήθελαν να απεμπολήσουν την ισλαμική ηθική και νοοτροπία από τη ζωή τους, ούτε από την κοινωνική σφαίρα, αντιθέτως ήθελα να την εντάξουν με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρήσουν τα δικαιώματα που μέχρι τότε είχαν καταφέρει να αποκτήσουν.
Τότε, στην ουσία, ξεκίνησε και η «διαμάχη» με τις φεμινίστριες. Οι μεν ακολουθούσαν ένα πιο συντηρητικό «μοντέλο», σύμφωνα με το οποίο η γυναίκα οποία οφείλει να τεκνοποιήσει όπως προστάζει το ισλάμ, να καλύπτει την κόμη της από τα αδιάκριτα βλέμματα των ανδρών κλπ., ενώ οι φεμινίστριες στόχευαν σε ένα μοντέλο πιο κοσμικό με περισσότερες ελευθερίες για τη γυναίκα, ακολουθώντας τα δυτικά πρότυπα.
Επίσης, είναι σημαντικό να αναφερθεί πως κατά τη δεκαετία του ’70 όταν υπήρχε έντονη πόλωση μεταξύ Αριστεράς και Δεξιάς στην Τουρκία, οι φεμινίστριες ήταν αυτές που προσχώρησαν στην Αριστερά ενώ οι ισλαμίστριες στη Δεξιά. Παράλληλα με τις πολιτικές εξελίξεις, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι η συμμετοχή των γυναικών στο κοινοβούλιο ήταν όλο και χαμηλότερη την περίοδο 1950-1980 λόγω της εκκοσμίκευσης που πρότασσε το κεμαλικό κόμμα, αποκόπτοντας τη θρησκεία από τον κρατικό μηχανισμό.
Σήμερα, το πολιτικό Ισλάμ έχει αφήσει τόσο βαθιά το αποτύπωμά του, και με τη στήριξη σαφώς της κυβέρνησης Ερντογάν, βλέπουμε τις ισλαμίστριες να υπερτερούν των φεμινιστριών. Στο πλαίσιο του συντηρητισμού που προβάλλει το AKP αλλά και της θέρμης με την οποία αγκαλιάζει και προάγει τη θρησκεία, προσελκύοντας έτσι τα κατώτερα οικονομικά (και πιο συντηρητικά) στρώματα παραμένει στην εξουσία, ικανοποιώντας το θρησκευτικό αίσθημα των πολιτών. Το φεμινιστικό κίνημα της Τουρκίας δέχτηκε μεγάλο πλήγμα μετά τη σύγκρουση με τις φεμινίστριες-ισλαμίστριες, οι οποίες εκπροσωπούσαν έναν εναλλακτικό φεμινισμό κατά τον οποίο τα θρησκευτικά δικαιώματα υπερκάλυπταν τα άλλα. Στην ουσία οι φεμινίστριες διχάστηκαν σε δυτικόφιλες και ισλαμόφιλες.
Δυστυχώς η πόλωση αυτή εντός του φεμινιστικού κινήματος καθυστέρησε τη διάδοση του μηνύματος, ενώ η ενίσχυση του πολιτικού Ισλάμ και της ισλαμικής πίστης εν γένει από την κυβέρνηση Ερντογάν οδήγησε σε έναν επικίνδυνο συντηρητισμό, σε σημείο που πλέον σήμερα η βία κατά των γυναικών και οι γυναικοκτονίες είναι καθημερινότητα.
Σύμφωνα με την Ομοσπονδία Συλλόγων Γυναικών Τουρκίας (TKDF), το 2021 δολοφονήθηκαν τουλάχιστον 367 γυναίκες ενώ το 2020 οι γυναικοκτονίες έφτασαν τις 409, εκ των οποίων το 32% διαπράχθηκε από τους συζύγους των θυμάτων. Η βία κατά των γυναικών στην Τουρκία παρουσίασε μια μικρή μείωση από το 2020 στο 2021, ωστόσο και πάλι μιλούμε -στατιστικά- για περίπου μία γυναικοκτονία την ημέρα και πολλά περιστατικά βίας κάθε είδους από τα οποία ελάχιστα καταγράφονται ή καταγγέλλονται στις αρχές.
Τέλος, αξίζει να ειπωθεί ότι, αφότου το προηγούμενο έτος (2021) η κυβέρνηση Ερντογάν αποφάσισε την αποχώρηση από την Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, φέτος απαγόρευσε τις διαδηλώσεις για την ημέρα της γυναίκας (8η Μαρτίου). Ωστόσο, παρά τις απαγορεύσεις και τις αποφάσεις του κυβερνώντος κόμματος, στις 8 Μαρτίου 2022 έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη μια από τις μεγαλύτερες πορείες των τελευταίων χρόνων στην Τουρκία κατά της έμφυλης βίας, κατά της ομοφοβίας και της πατριαρχίας, για να σταματήσουν οι γυναικοκτονίες.
Πηγές
Erik J. Zürcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004
Reşat Kasaba, The Cambridge History of Turkey VOLUME 4 “Turkey in the Modern World”, Cambridge University Press, United Kingdom 2008
Şölen Şanlı, Women and Cultural Citizenship in Turkey – Mass Media and “Woman’s Voice” Television, I. B. Tauris, London 2016
Zehra F. Arat, Deconstructing Images of “The Turkish Woman”, Palgrave, 1998
Διατριβή της Aysu Gelgec Gurpınar, WOMEN IN THE TWENTIETH CENTURY: Modernity, Feminism, and Islam in Turkey, The University of Texas at Arlington, May 2006
Έρευνα: Domestic Violence against Women in Turkey, Turkish Republic Prime Ministry Directorate General on the Status of Women , Ankara 2009
Έφη Κάννερ, Έμφυλες Διαστάσεις της Πολιτικής Συμμετοχής και Αντιπροσώπευσης στην Τουρκία, Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 122-123 Ιούλιος-Δεκέμβριος
Θάλεια Δραγώνα & Φαρούκ Μπιρτέκ, Ελλάδα και Τουρκία: Πολίτης και Έθνος-Κράτος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006
Μάρω Μαυροπούλου, ΧΑΛΙΝΤΕ ΕΝΤΙΠ ΑΝΤΙΒΑΡ – Σκιαγραφώντας την ιδανική γυναίκα, Λειμών, Αθήνα 2016
Φαρούκ Μπιρτέκ, Ελλάδα και Τουρκία: Πορείες Εκσυγχρονισμού- Οι αμφίσημες σχέσεις τους με την Ευρώπη 1850-1950, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2008
Son 15 yılda 82 bin 253 şiddet başvurusu yapıldı, TKDF, Frebruary 2022 https://www.tkdf.org.tr/bizden-haberler/son-15-yilda-82-bin-253-siddet-basvurusu-yapildi
8 Mart Dünya Kadınlar Günü’nde Taksim yasağı: Yürüyüş ve eylemlere izin verilmeyecek, Haberler, March 2022, https://www.haberler.com/guncel/istanbul-valiligi-nden-8-mart-dunya-kadinlar-gunu-14778647-haberi/
Feminism in Turkey, Eurozine, July 2019, https://www.eurozine.com/feminism-in-turkey/