«Στη ζωή μου γνώρισα πολλούς ανθρώπους. Μιλήσαμε, ήπιαμε τσίπουρο, μου είπαν τις ιστορίες τους και τα βάσανα τους -κάποια στιγμή τους φωτογράφισα. Είχαν περάσει πρώτα από το κλείστρο της ψυχής μου. Μετά πέρασαν και από το κλείστρο της μηχανής».
Η ταινία της Καλλιόπης Λεγάκη (με τον τρυφερό τίτλο) «Το φωτογραφείο του μπαμπά μου» για τον σπουδαίο φωτογράφο Τάκη Τλούπα, έναν από τους πιο σημαντικούς έλληνες φωτογράφους, της γενιάς -και της κλάσης- του Μελετζή, του Μπαλάφα και του Χαρισιάδη, γνωστό για μερικές από τις πλέον εμβληματικές φωτογραφίες της Θεσσαλίας -όπως τη θρυλική εικόνα με τις αγρότισσες που κρατούν δικράνια στον Θεσσαλικό Κάμπο-, παρουσιάζεται σε πρώτη πανελλήνια προβολή στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Λίγο πρν από την πρεμιέρα, η βραβευμένη σκηνοθέτις μιλά στη HuffPost για τον φωτογράφο ο οποίος «αποτύπωσε τον μόχθο των ανθρώπων του Θεσσαλικού κάμπου, ταξίδεψε σε κάθε γωνιά της Ελλάδας καταγράφοντας παραδόσεις, τελετουργίες και έθιμα που χάνονται στο βάθος του χρόνου, την καθημερινότητα ανθρώπων και κοινωνιών μοναδικών, όπως τους καταυλισμούς των Βλάχων στα βουνά του Ολύμπου και της Πίνδου, τις αυτοσχέδιες καλύβες των ψαράδων στη λίμνη Κάρλα, την μοναστική κοινότητα του Αγίου Όρους», αλλά και την τυχαία ανακάλυψη με τις μικρές μπομπίνες super8, το ανέκδοτο υλικό του Τλούπα σε κινούμενη εικόνα (footage), το οποίο για πρώτη φορά παρουσιάζεται στο νέο της ντοκιμαντέρ.
Τι συνέβη πριν από είκοσι χρόνια που την οδήγησε μέσα από μία σειρά συμπώσεων στον Τάκη Τλούπα; Ποιά στοιχεία φωτίζει στο πλαίσιο της βασικής ιστορίας «Το φωτογραφείο του μπαμπά μου»; Ποιά κουβέντα της κόρης του Βάνιας, η οποία ακολούθησε τα επαγγελματικά του βήματα, κρατά μετά τα γυρίσματα, τι αναζητούσαν τα μάτια και η ψυχή του ανήσυχου φωτογράφου;
Η Καλλιόπη Λεγάκη μοιράζεται μαζί μας την ωραία αυτή περιπέτεια.
«Η χάρτινη κούτα με τα φιλμ που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην απόφαση μου»
«Τα χρόνια της δουλειάς μου στον χώρο του ντοκιμαντέρ με έμαθαν ότι όσον αφορά τις θεματικές που αποφασίζουμε να συγκροτήσουν το «σώμα» της ταινίας μας, άλλοτε αποτελούν προϊόντα έρευνας και μελέτης και άλλοτε έρχονται και σε «συναντούν» από μονοπάτια παράξενα και δαιδαλώδη και γίνονται πηγές έμπνευσης και δημιουργίας. Στην περίπτωση του ντοκιμαντέρ για τον Τάκη Τλούπα, η «συνάντηση» μαζί του ουσιαστικά ξεκινάει το 2003, όταν βρίσκομαι στο Παρίσι, για τα γυρίσματα της ταινίας μου για τον συγγραφέα Ηλία Πετρόπουλο και βλέπω ένα ξύλινο γλυπτό, πάνω σε ένα τραπέζι, που μου κάνει εντύπωση.
Η σύντροφος του, η Μαίρη Κουκουλέ, μου μιλάει για τον δημιουργό του, τον γλύπτη Φιλόλαο, που ζει σε ένα κτήμα, 40 χιλιόμετρα έξω από το Παρίσι, με μια δουλειά εντυπωσιακή, από τη δεκαετία του ’50, όταν μεταναστεύει από την Λάρισα στη Γαλλία για να σπουδάσει την τέχνη του.
Τρία χρόνια μετά, το 2006, όταν βρίσκομαι στο Saint Remy des Sauvres, στο κτήμα του Φιλόλαου, για τα γυρίσματα του ντοκιμαντέρ μου για αυτόν, η σύζυγος του, η Μαρίνα, μου μιλάει για τη στενή σχέση του με τον αδερφό του, τον Τάκη, που είναι φωτογράφος στη Λάρισα. Ξεφυλλίζοντας ένα άλμπουμ με φωτογραφίες διαπιστώνω το μεγαλείο και το ταλέντο του δημιουργού τους, οι πρώτες σκέψεις να τον «γνωρίσω» καλύτερα για να δημιουργήσω μελλοντικά μια ταινία για αυτόν σχηματίζονται στο μυαλό μου, όμως τα χρονικά περιθώρια της δουλειάς μου είναι περιορισμένα και δεν μου δίνουν τη δυνατότητα να προχωρήσω παραπέρα.
Στις αρχές του 2007, βρίσκομαι στη Λάρισα, στο πατρικό σπίτι του Φιλόλαου, αναζητώντας οικογενειακές του φωτογραφίες. Ο Τάκης έχει πεθάνει, γνωρίζω την γυναίκα του και την κόρη του, την Βάνια, που μου φέρνει κάποιες φωτογραφίες του Φιλόλαου που έχει τραβήξει ο πατέρας της στη Λάρισα και στο Παρίσι.
Όταν κάποια στιγμή θυμάται ότι -πέρα από αυτές- υπάρχει ένα υλικό που τράβηξε ο πατέρας της με μια super8 κάμερα, που είχε αγοράσει σε ένα από τα ταξίδια του στο εξωτερικό, κατεβαίνουμε στο υπόγειο του σπιτιού και ανακαλύπτουμε μια χάρτινη κούτα με ρολά φιλμ, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην απόφαση μου να κάνω το ντοκιμαντέρ για τον Τάκη.
Και αυτό γιατί όταν τα ψηφιοποίησα, βρέθηκα μπροστά σε έναν πραγματικό «θησαυρό», με πλάνα τόσο από προσωπικές στιγμές όσο και από ανθρώπους και περιοχές που ταξίδεψε, από την Ελλάδα, τα Βαλκάνια και την Ευρώπη, τις δεκαετίες του ’50, ΄60 και ΄70, μια μοναδική καταγραφή, διάρκειας 7 ωρών, που ως τότε κανένας δεν είχε ασχοληθεί μαζί της. Ίσως γιατί ο ίδιος ο Τάκης, που ως το τέλος της ζωής του έμεινε αφιερωμένος στην φωτογραφία - και μάλιστα στην ασπρόμαυρη – να μην θεωρούσε τα κινηματογραφικά του καρέ αντάξια των φωτογραφικών του, να αποτελούσαν για αυτόν ένα είδος «προσωπικού ημερολογίου» που έπρεπε να παραμείνει στο υπόγειο του σπιτιού.
Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική και αυτό που αντιλαμβανόμαστε σήμερα είναι ότι παρά τα τριάντα περίπου χρόνια που έμειναν στο «σκοτάδι», τα φιλμ του αναδεικνύουν επίσης την μοναδική του καλλιτεχνική «ματιά».
«Μια ‘συνομιλία’ ανάμεσα στον πατέρα και την κόρη του, Βάνια»
Στο ντοκιμαντέρ, πέρα από την καταγραφή της πορείας του φωτογράφου Τάκη Τλούπα, ο φακός στρέφεται στην κόρη του, την Βάνια, που επίσης δουλεύει ως φωτογράφος και μάλιστα στον ίδιο χώρο, που πρωτολειτούργησε ως φωτογραφείο το 1945, συνεχίζοντας ως σήμερα.
Η ταινία λοιπόν αποτελεί μια «συνομιλία» ανάμεσα στον πατέρα, που ο ηθοποιός και βουλευτής Πάνος Σκουρολιάκος «δανείζει» την φωνή του και την κόρη, την Βάνια, που αφηγείται την δική της καλλιτεχνική πορεία.
Μια πορεία που τα πρώτα της βήματα έγιναν μέσα στο φωτογραφείο του μπαμπά της -όπως μας εξομολογείται η ίδια και που η εξομολόγηση της αυτή έδωσε και τον τίτλο στο ντοκιμαντέρ- παρακολουθώντας τον πατέρα της στο εργαστήριο του καθημερινά και μεγαλώνοντας μέσα στα αρνητικά και στα τυπώματα καθώς το εργαστήρι αποτελούσε προέκταση του σπιτιού τους.
Ταυτόχρονα η «συνομιλία» τους διακόπτεται από τις «παρεμβάσεις» μου, μια off αφήγηση, που αφορά τους δικούς μου προβληματισμούς σχετικά με την φωτογραφία και την τέχνη γενικότερα, την ανάγκη μου να «συμμετέχω» ως δημιουργός σε μια «συνάντηση», όπου το παρελθόν «συνδιαλέγεται» με το παρόν.
Μέσα από τις «παρεμβάσεις» μου συγκροτείται επίσης η ανθρωπογεωγραφία της Θεσσαλίας, γιατί πιστεύω ότι ο τόπος που γεννήθηκε ο Τάκης στάθηκε καθοριστικός για την συγκρότηση της προσωπικότητας του και της καλλιτεχνικής του εξέλιξης. Ένας τόπος που τον «μελέτησε» και τον αγάπησε όσο κανένας, αναγνωρίζοντας την δύναμη και το μεγαλείο της φύσης, τις μυρωδιές του κάμπου, τον αγέρα των βουνών, τον ήχο της θάλασσας.
«Να διασώσει αυτόν τον κόσμο που σιγά - σιγά χάνονταν»
Ο φακός του Τάκη μέσα στις δεκαετίες, από το ΄50 ως το ’90 περίπου, που σημαίνει και το τέλος της καριέρας του, αυτό που μόνιμα και σταθερά αναζητάει είναι να διασώσει -όπως έλεγε ο ίδιος στις ελάχιστες συνεντεύξεις του- όλον αυτόν τον κόσμο της αγροτιάς και της εργατιάς που σιγά σιγά χάνονταν, δίνοντας την θέση του σε έναν καινούργιο κόσμο της τεχνοκρατίας και της βιομηχανοποίησης.
Διαβλέποντας την τεράστια αλλαγή που έφερνε η τεχνολογική εξέλιξη από τα εργαλεία της δουλειάς ως τους ανθρώπους -στις συμπεριφορές και στις εκδηλώσεις τους -τις αλλαγές στην κοινωνία, που σημασιοδοτούσαν το πέρασμα -έστω και καθυστερημένα για την χώρα μας σε σχέση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες- από την αγροτική στην βιομηχανική εποχή, το μοναδικό του μέλημα είναι να καταγράψει με την κάμερα του όλα αυτά που συγκροτούν έναν κόσμο που απειλείται με την εξαφάνιση του.
Πιστεύοντας ότι η καταγραφή αυτή θα αποτελέσει πολύτιμη παρακαταθήκη για τις μελλούμενες γενιές, αποτυπώνει τον μόχθο των ανθρώπων του Θεσσαλικού κάμπου, ταξιδεύει σε κάθε γωνιά της Ελλάδας καταγράφοντας παραδόσεις, τελετουργίες, συνήθειες και έθιμα που χάνονται στο βάθος του χρόνου, την καθημερινότητα ανθρώπων και κοινωνιών μοναδικών, όπως τους καταυλισμούς των Βλάχων στα βουνά του Ολύμπου και της Πίνδου, τις αυτοσχέδιες καλύβες των ψαράδων στη λίμνη Κάρλα, την μοναστική κοινότητα του Αγίου Όρους.
Και όλα αυτά με μεγάλη σπουδή και αγάπη, γιατί αυτό που χαρακτηρίζει τις φωτογραφίες του Τάκη είναι κυρίως ο τρόπος που προσεγγίζει τα θέματα του, μια προσέγγιση βαθύτατα ανθρωποκεντρική, που προκαλεί στον θεατή την συγκίνηση και του επιτρέπει, έστω και φευγαλέα, να «συναντηθεί» με τον φωτογραφιζόμενο.
«Αληθινός καλλιτέχνης είναι αυτός που έχει μάθει να δουλεύει τόσο με το μυαλό του όσο και με τα χέρια του»
Η φράση που για μένα είναι καθοριστική από την συνέντευξη της Βάνιας είναι όταν αφηγείται την συγκίνηση που νοιώθει ακόμα και σήμερα, όταν θυμάται την δύναμη και το ταλέντο του πατέρα της όσον αφορά τις χειρωνακτικές εργασίες.
Άλλωστε -όπως μου είπε η ίδια- ο Τάκης, όπως και ο αδερφός του, ο Φιλόλαος, μαθητεύουν κοντά στον πατέρα τους, τον παππού Γιώργο Τλούπα, φημισμένο ξυλογλύπτη της εποχής, έτσι που από νωρίς έμαθαν να δουλεύουν με τα χέρια τους το ξύλο αλλά και διάφορα άλλα υλικά.
Με νοσταλγία μου μίλησε για την μυρωδιά που συνδέθηκε με την παιδική της ηλικία, την μυρωδιά από τα ροκανίδια των ξύλων, που επεξεργάζονταν ο πατέρας της και όλα αυτά που έφτιαχνε, από έπιπλα ως σκαμνάκια και παιδικά παιχνίδια, κυρίως σβούρες. Μου είπε ακόμα ότι η οικογένεια είχε μια μεγάλη παράδοση στην κατασκευή των σβούρων, γιατί έρχονταν ακόμα και από μακρινές περιοχές για να εμπορευτούν τις σβούρες του παππού της, που ήταν ανθεκτικές και πολύχρωμες.
Και μπορεί να φαίνεται σε κάποιους παράδοξο ότι ξεδιαλέγω την συγκεκριμένη της αφήγηση ως καθοριστική της αναφοράς σε έναν μεγάλο φωτογράφο, για μένα όμως ο αληθινός καλλιτέχνης είναι αυτός που έχει μάθει να δουλεύει τόσο με το μυαλό του όσο και με τα χέρια του και κυρίως αυτός που δεν έχει χάσει το «νήμα» της σύνδεσης του με την παιδική του ηλικία».
«Το φωτογραφείο του μπαμπά μου»
Σενάριο – Σκηνοθεσία: Καλλιόπη Λεγάκη
Διεύθυνση Φωτογραφίας – Drone: Οδυσσέας Παυλόπουλος
Ηχοληψία: Στέλιος Μιχαηλίδης
Μοντάζ - Μιξάζ - Color Correction: Ξενοφών Λατινάκης
Αφηγητής: Πάνος Σκουρολιάκος
2022, έγχρωμο, στέρεο, 74΄
Info
Πρώτη προβολή στο 25ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης
Δευτέρα 6/3/2023, 18:30, Αίθουσα Τζον Κασσαβέτης και από 7 Μαρτίου online.